Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

1.2.  Muomala  madaniyatining  asosiy 
tushunchalari  va  tuzilishi
M uom ala shaxslararo  m unosabatning shunday ko‘rinishiki, uning 
y o rd am id a   o d a m la r  b ir-b irlari  bilan  axloqiy,  estetik,  m adaniy, 
siyosiy va  ruhiy jih a td a n   aloqaga  kirishadilar,  ta ’sir  o ‘tkazadilar va 
t a ’sirlanadilar.  Shu  boisdan  m uom ala  ijtimoiy  kategoriya  sifatida 
turm ushning barcha sohalarida qoMlanish  mohiyatiga  ko‘ra bevosita 
yoki bilvosita  ishtirok etadi.
D a stla b   « m u o m ala»   va  « a lo q a -k o m m u n ik a tsiy a »   tu sh u n - 
c h a la rin in g   o ‘xshash  to m o n la rin i  aniqlab  olish  lozim .  A loqa- 
kom m unikatsiya  -  yalpi  aloqaning  bir  turi  boMib,  y o ^ altirilg an  
aloqa  deb  yuritiladi.  U  m ohiyatan  m a’lum  bir  hodisa  haqidagi 
m a ’lum otni  boshqalarga  uzatadi.  M asalan,  om maviy  axborot vosi- 
talarida ko‘rsatuv uchun yo‘naltirilgan m a’lumotlarda muomala aloqa- 
kom m unikatsiya vositasi vazifasini bajaradi.  Boshqacha qilib aytgan-
1 Karimov  Islom.  Bizdan  ozod va obod Vatan  qolsin.  T  •  0 ‘zbekiston 
1996.14 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

da,  bunday  holatda  m uom ala,  eng avvalo,  subyekt-obekt  m unosa- 
bati sifatida  nam oyon b o ‘ladi.
M uomala jarayoni ikki taraflama xarakterga ega:  u o ‘z mohiyatiga 
ko‘ra axborot yoki m a’lum otlarni shunchaki uzatish va qabul qilishga 
qaraganda  keng qamrovli b o ‘lib,  ikki yoki u n d an  ortiq insonlarning 
o ‘zaro ta ’sirining murakkab tizimi hisoblanadi.  Shunga ko‘ra m uomala 
aktiv  bir  insonning  boshqa  inson(lar)  bilan  m uom alaga  kirishib, 
unda o ‘zinikiga  o ‘xshash xususiyatlarni to pa  olishi,  ularga  m unosib 
javob  qaytarishi,  ular  bilan  o ‘zaro  m u lo q o td a  optim al  darajaga 
erishsagina o ‘zining m uom ala jarayonidagi m unosib o ‘m iga ega b o ‘- 
ladi.  Bunday  holatda  m uom ala,  eng  avvalo,  subyekt-subyektga 
m unosabati tarzida ko‘zga tashlanadi.
Lekin  shuni ta ’kidlash  lozimki,  k o ‘pgina  ilm iy-om m abop  ad a- 
biyotlarda  m ualliflar  «m uomala»  va  «kom m unikatsiya»  tu sh u n - 
chalarini  sinonim   tarzida  ishlatadilar.  Aytish  m um kinki,  m uom ala 
jarayon  sifatida  tugal  natijani  obektiv  ehtiyojlar,  an iq   m anfaatlar, 
m aq sad lar,  tu z ilm a la r,  vositalar,  m u o m a la   tex n ik a si  n u q ta i- 
n az arid a n   k o ‘rib  chiqadi.  U  paydo  b o ‘lg an d a n   b oshlab  ilm iy 
tavsiflanadigan qator daraja va bosqichlardan  o ‘tib  kelgan.
Eng  Yangi  davr  ruhiy  tahlil  yo‘nalishining  nam oyandalaridan 
Erix From m  5 ta m uhim  fundamental ehtiyojni ko‘rsatadi:  1. «Insoniy 
aloqalar»dagi  ehtiyoj  -   «biz»  tuyg‘usidagi  ehtiyoj.  2.  « 0 ‘z -o ‘zini 
tasdiqlash»,  o ‘zining  m anfaati uchun aham iyatli b o ‘lgan ehtiyoj.  3. 
K o‘ngil  bog‘lash,  iliq  m unosabatlar va  m uhabbat  ehtiyoji.  4.  « 0 ‘z- 
o ‘zini anglash» ehtiyoji.  5.  E ’tiqod obekti (biror-bir ilohiy m avjudot, 
ilohiy  kishi,  ilohiy  narsalarga)ga  ehtiyoj.
Shuningdek,  m uom ala  ham korlik  faoliyatining  m uhim   om ili 
ekanini  alohida  ta ’kidlash  lozim.  M uom alaning  ijtim oiy,  iqtisodiy, 
siyosiy,  huquqiy  sohalardagi  hamkorligi  ikkala  tom onning  m anfa- 
atiga  asoslanadi.  Shunday  b o ‘lgan  taqdirdagina,  m uloqot  sam arali 
yakunlanishi  m um kin.  Bu  borada  m am lak at  P rezid en tlarin in g  
davlatlararo  h ar  tom o n lam a  sh artn o m an i  im zolash  uchun  olib 
boradigan m uloqotlari yuqoridagi fikrlarga m isol b o ‘ladi.  M a’lum ki, 
davlat  rahbarlarining  xorijiy davlatlarga tashrifi  m as’uliyatli  ham da 
o ‘ta qizg‘in tarzda amalga osliiriladi.  Qiziqarli b o ‘lishi uchun davlati- 
m iz  rahbari  Islom   Karim ovning  1993-yil  AQShga  tashrifi  doirasi- 
dagi  kun  tartibidan  o ‘rin  egallagan  quyidagi  m uloqotlarni  e ’tib o - 
ringizga havola qilamiz:
www.ziyouz.com kutubxonasi

Nyu- York.  1993 yil 27 sentyabr.
Soat  7.15.  AQShning sobiq davlat  kotibi Genri  Kessinjerning uyiga 
jo ‘nash.
Soat  7.30.  Doktor  Kessinjer  bilan  shaxsiy  muloqot.
8.00  -  9.30.  “ R iv e rk la b ” da  d o k to r  K essinjer  ham da  yirik 
biznesm enlar,  amerikaning taniqli jurnal va gazetalari  muxbirlari  bilan 
ish  ustida  nonushta.
9.30 -  9.55.  Qarorgohga qaytish.
10.00  —  10.40.  Ishbilarmon  doiralarning vakillari bilan  uchrashuv.
10.45 -   11.25.  “Dj.  P.Morgan» banki shtab-kvartirasiga jo ‘nash.
13.15  —  15.00.  BM T  Bosh  kotibi  tomonidan  davlat  rahbarlarining 
sharafiga o ‘tkazilgan uch rash uvda  ishtirok etish.
15.00  —  15.30.  Qarorgohga qaytish.
16.00. —  16.45.  Hujjatlarni  ko‘rib chiqish,  navbatdagi uchrashuvga va 
m a’ruzaga tayyorgarlik ko‘rish.
17.00  —  17.40.  AQShda  yashayotgan  vatandoshlarim iz  bilan 
uchrashuv.
17.45 —  18.15.  Dam olish.
18.15  —  18.40.  AQSh  Prezidenti  Bill  Klintonning  taklifiga  binoan 
«U oldorf  Astoriya”  m ehmonxonasida  boladigan  qabul  marosimiga 
jo ‘n ash.
18.45.  -   19.30.  AQSh  Prezidenti  nomidan  o ‘tkaziladigan  qabulda 
ishtirok etish.
19.30  -   19.55.  Qarorgohga qaytish.
20.00  —  21.30.  AQShdagi  yirik  kompaniyalarning  rahbarlari  va 
ishbilarm on  doiralar  vakillari  tom onidan  0 ‘zbekiston  Prezidenti 
sharafiga o ‘tkaziladigan qabulda  ishtirok etish.
21.30 — 22.30.  Bo‘lib o‘tgan  muloqot natijalarini xulosalash va keyingi 
kunga tayyorgarlik ko‘rish.
K o ‘rinib  turibdiki,  Prezidentim izning bir kunlik  kun  tartibidagi 
belgilangan  m asalalar  nihoyatda  m as’uliyatli  va  bir  daqiqasi  bejiz 
s a rfla n m a y d ig a n   q a t ’iy  v a q tg a   a so sla n g a n .  Bu  d a v la tla ra ro  
m unosabatlarda  xalq,  yurt,  Vatan  m anfaatini  o ‘ylab  m uzokara  olib 
boruvchi  rahbarim izning  m uloqot jarayonidagi  o ‘ziga xos faoliyati- 
dan  dalolatdir.  Aksincha,  m unosabat,  muzokara va  m uloqot  to ‘g‘ri 
yo‘lga q o ‘yilmagan holatda esa aloqalar uzilishi oson kechadi. Aynihsa, 
insonning  boshqa  odam lar bilan  m uomalaga  kirishuvida  shaxsning 
fazilatlari  va  kom m unikativ  xususiyatlari  jam oadagi  kishilarning
www.ziyouz.com kutubxonasi

m uloqotiga,  faoliyatning  tavsiflariga,  ularning  turli  xil  fazilatlariga 
m uhim   ta ’sir  o ‘tkazildi.
S h u n d a y   h o la tla r   h am   b o ‘ladik i,  m u lo q o t  ja r a y o n la r id a  
ham korlarning o ‘zaro  m uloqotida um um iy  m an faatlar kuzatilm ay- 
di,  shu  bilan  birga,  bu  holat  ham korlikning  uzilishiga  h am   olib 
kelmaydi.  Bunday  holat  siyosiy,  iqtisodiy soha  vakillarining  o ‘zaro 
kuzatuvchi va ekspert sifatida ishtirok etgan uchrashuvlarda kuzatiladi.
Psixolog  olim   E .G ‘oziyev  m uom ala  tu zilm asi  t o ‘g ‘risidagi 
tad q iq o tlarid a  m uom alaning  quyidagilardan  tark ib  topganligini 
ko‘rsatadi:
1.  K om m unikativ  (bir  tom onlam a)  axborot  uzatish.
2.  Interaktiv  (ikki  tom onlam a o ‘zaro  ta ’sir).
3.  Perseptiv  (o ‘zaro  bir-birini  idrok  qilish).
Jumladan, muomalaning birinchi tom onida - tilga va uning amaliy 
ifodasi  b o ‘Jmish  n u tq   faoliyatiga  b ev o sita  m u ro ja at  q ilad ilar. 
M uomalaning ikkinchi tom oni - muloqotga kirishuvchilarning o ‘zaro 
ta ’siri,  ularning nutq faoliyatida nafaqat so‘z orqali  fikr alm ashinuvi, 
balki  xatti-harakati  va  xulq-atvori  bilan  o ‘zaro  ta ’sir  o ‘tkazish, 
ta ’sirlanishdan iborat.  M uomalaning uchinchi tom onida -  m uloqotga 
kirishuvchilar  o ‘zaro  bir-birlarini  idrok  qilish  jarayoni  nam oyon 
b o ‘ladi,  insonni  inson  tom onidan  idrok  qilish  yuzaga  keladi1.
Shuni  alohida  qayd  etib  o ‘tish  zarurki,  m uloqot  jarayonining 
stixiyali va anglanmaganlik davrida natija ikkiyoqlama bo‘lishi mumkin: 
m u lo q o t  y aku n  to p ish i  (M a sa la n ,  « B iz n in g   a lo q a la rim iz   va 
munosabatimiz tasodif natijasida bog‘langan edi. Yana shunday tasodif 
bilan  m unosabatim iz  tez  ajraladi”)  yohu d   ichki  ta ’sir  natijasida 
yuzaga  kelgan  m uloqot jarayonida uning keyingi bosqichlarda  ham  
davom   etishi  m um kin.  Agar  m uloqot  b a rq a ro r  b o ‘lsa,  u   holda 
hamkorlarda aniq maqsadlar paydo bo‘ladi: turli axborotlam i uzatish; 
bilim va tajriba almashish; bir-birlarini tushinishga erishish;  harakatlar 
birligiga erishish kuzatiladi.
M uom alaning yuqorida qayd etilgan tuzilm alarini alohida ko‘rib 
o ‘tish  maqsadga  muvofiq.
Kom m unikativ (um um iy bajarayapm an,  bog‘layapm an,  um um - 
lashtirayapman).  Bunda insonlar o ‘zaro turli xil tasaw urlar, g koyalar,
1 G ‘oziyev E.  Muomala psixologiyasi. Т.:  U ii^rsU et^2001^ 
.
!! 
€S3fk  " 
I E
'
www.ziyouz.com kutubxonasi

m anfaatlar,  kayfiyatlar, tuyg‘ular,  yo‘nalishlar va hokazo  munosabat 
o rqali  fikr  alm ashadilar.  Insoniy  muloqot  sharoitida  axborot  va 
m a ’lum otlar nafaqat  uzatiladi,  balki shakllanadi,  aniqlanadi va rivoj- 
lanadi  ham .  Bunda  kom m unikativ jarayonning  har  bir  a ’zosi  o ‘zi 
bilan  ham korlik  qilayotganning  ham   faolligini  ko‘zlaydi.  H am kor 
ishtirokchi  subyekt  sifatida  q o ‘yiladi.  Shu bo is  unga  axborot  uzatish 
jaray on ida  m anfaati,  m aqsadi va  xohishini  inobatga olish maqsadga 
muvofiq.  Lekin  m uloqotning  bu  k o ‘rinishida  qiyinchiliklar  yuzaga 
kelish, turli to ‘siqlar paydo b o ‘lish ehtimolini ham  e ’tibordan chetda 
qoldirmaslik lozim.
Interaktiv  -  (o ‘zaro  t a ’sir)  muloqot  odam lar o ‘zaro  ta ’sirlanishi 
jaryon ida  nafaqat  axborot  alm ashinuvini,  balki  harakatlar  alm a- 
shinuvini  y o ig a   q o ‘yish,  um um iy faoliyatni rejalashtirish  ham   m u­
h im   sa n a la d i.  M u lo q o t  sh a ro itid a   a n g lan ad ig an   ja ra y o n la rn i 
faollashtirishda  qaram a-q arsh i  fikrlar va  qarshiliklarga  duch  kelish 
natijasida paydo b o ‘ladigan m uam m oli holatlar m uhim  sharoit bo‘lib 
hisoblanadi.  Q o ‘shim cha axborot va  m a’lumotlarga ehtiyoj  kuchayib 
boradigan  ko‘ptom o nlam a  uyg‘unlik yuzaga  keladi.  Bu  q o ‘shim cha 
faoliyat  qatnashchilarining o ‘zaro ta ’siritezligini oshishiga olib keladi.
Perseptivlik  -  (qabul  qilish)  m uloqot  jarayoni  qatnashchilari 
o ‘rtasida bir-birlarini tushunish va bir-birlariga tushuntira olish g‘oyatda 
m u h im .  B ir-birlarini  tu sh u n ish n in g   o ‘zi  tu rlich a  talq in   etilishi 
m u m k in :  h am k o rn in g   xo h ish i,  m aqsadini  tushunish  va  ularni 
m otivlarini to ‘g‘ri yo‘naltira bilish.
M uloqot  odam lar  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  ta ’sir  va  o ‘zaro  tushunish­
ning  m urakkab ijtim oiy-psixologik jarayoni sifatida turli xil vositalar 
yordam ida  am alga  oshiriladi.  Jum ladan,  verbal  muloqot  (belgili 
tizim lardan nutqda foydalanish)  va noverbal muloqot  (turli xil nutqiy 
belgili  tizim lardan  foydalanish)ni  farqlash  qabul  qilingan.
Verbal  m uloqot  -  bu  tabiiy tovush  nutqidir.  N utq  m uloqotning 
eng  universal  vositasi  hisoblanadi.  U,  ayni  paytda  ham ,  axborot 
m an b a i  sifatida  ham da  suhbatdoshga  ta ’sir  etish  vositasi  sifatida 
h a m   yuzaga  keladi.  Aytish  m um kinki,  nutqiy  muloqot  o ‘ziga  xos 
sa n ’atdir.
N overbal  m uloqot  vositalariga  -  optiko-kinetik  (im o-ishora, 
m im ika,  pantom im o),  paralingvistik  (ovoz,  uning  diapazoni,  ovoz 
to n i),  ekstralingvistik  (to ‘xtab  tin   olish,  yo‘tal,  yig‘i,  kulgi,  nutq 
m arom i),  proksemika  (m uloqotning makon va zamonda joylashuvi),
www.ziyouz.com kutubxonasi

vizual  muloqot  (ko‘z bilan aloqa qilish),  hidlarni bilish  kabi vositalar 
kiradi.  Bu vositalar m uloqotda katta yordam chi  kuch  b o ‘lib  nafaqat 
verbal  t a ’sirni  k u c h a y tirish   yoki  k a m a y tirish   m u m k in ,  balki 
m u lo q o tn in g   b a rc h a   n o v erb al  m u lo q o t  ja r a y o n id a   is h tiro k  
etayotganning  istak-xohishi sifatidagi m uhim  jih atlarni ko‘rsatishga 
yordam  beradi.
H a r  q anday  ijtim oiy  faoliyat  kabi  m u lo q o t  ham   o ‘zin in g  
m uayyan  sifat  ko‘rsatkichlariga  ega  bo'lib,  u lar  flkrlar  va  tuyg‘u lar 
olamiga  kirib  borish  asosida yuzaga  keladi.  Bu  ko‘rsatkichlar ularni 
yuzaga keltiradigan asosiy sohalaridan  m ustaqil tarzda guruhlashtiri- 
ladi.  Bular:  a)  individual-shaxsiy; b) sotsial-psixologik; v)  predm etli- 
amaliy.  M uloqotdan ta ’sirlanish jarayonida yuqoridagi k o ‘rsatkich- 
lar  bir-biri  bilan  bevosita  bog‘lanadi.
Yuqoridagilarni xulosa qilgan  holda,  quyidagi  m uom ala turlari- 
ning  xossalarini  ko'rsatib  o ‘tish  maqsadga  muvofiq:
1.  Z am on va makondagi m uloqot kontakt va distant  m uom alaga 
bo‘linadi.  Kontakt m uloqotda ham kor-suhbatdosh yonim izda b o ‘ladi 
va u bilan bevosita va bilvosita m uloqot o ‘rnatishim iz,  im o-ishoralar 
va turli xil harakatlar orqali bir-birimizga murojaat qilishimiz mumkin. 
M asalan,  yonim izdagi  d o ‘stim izni  im lab  chaqiram iz,  rozi  yoki 
noroziligim iz  ifodasini  labim izni  b u rib ,  b o sh im izn i  q im irla tib  
bildiramiz va h.k.
2.  Biror-bir m uloqotni bilvosita amalga oshirish.  Bevosita m ulo­
qot bu -  odatdagi suhbat, so‘zlashuv,  doklad va h.k.  Bilvosita m ulo­
qot  turlariga telefonda gaplashish,  xat  orqali  m urojaat  qilish,  axbo- 
rotni  radiodan,  televideniedan  ham da  kitob  orqali  uzatish  kabilar 
kiradi. Aynan bilvosita m uloqot  rivoji hayotda juda ko‘p o ‘zgarish va 
yangiliklarni  taqazo  qiladi.
3.  «Men»  - gapiruvchi va «Sen»  - tinglovchi ko‘rinishidagi dialog- 
m onolog muloqot.  Dialog «men» va «sen»  rollarining alm ashinuvini 
ifodalaydi.  Dialog m uloqotdagi savol-javobning qisqaligi,  aniqligi va 
tuzilishiga  ko‘ra  oddiyligi  bilan  tavsiflanadi.  Fikrim izga  Abdulla 
Q odiriyning  “ M eh ro b d an   ch ay o n”  ro m an idag i  “ C h in   o ‘rtoq» 
b o‘lim idan  olingan  M uham m ad  Rajabbek  bilan  Anvar  o ‘rtasidagi 
m ana  bu dialog  misol  bo ‘ladi:
“Anvar  uch  haftagacha  xat mi  Q u r’on  kechalari  M uham m ad 
R ajabbek  uyiga  kelib  tu ra r  edi.  Oxirgi  xatm i  Q u r’on  kechasi 
M uham m ad  Rajabbek Anvardan  ahvol so ‘radi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

-D o m langiz  salom atm i?
-Shukur.
- 0 ‘qishingiz  yaxshimi?
-B irm u nch a.
-D o m laning  uyida turasizm i?
-Taqsir.
-Siqilm aysizm i?
-Y o kq.
-llm i  hisob  o ‘qiganingiz  borm i?
-Y o ‘q,  taqsir.
-D o m langiz  ilmu  hisobni  bilurmikin?
-B ilm aslar  deb  o'ylaym an.
-A gar  m en   bir  dom la  tayin  qilsam,  hisob  o ‘qiysizmi?
-U stozim   ruxsat  bersalar,  albatta,  o ‘qiyman.
-X o ‘p ...b o ‘lmasa  erta  kechga  dom langiz  shu  erga  kelib,  menga 
uchrashsin!
-X o ‘p,  taqsir!” 1
4. 
Shxslararo  om m aviy  m uloqot.  «1-1»  va  «1-  bir  nechta»ning 
m uloqotlari shaxslararo m uloqotga,  «1-ко‘р»  muloqoti esa ommaviy 
m u loqotga  olib  keladi.  O m m aviy  m uloqotning  m atbuot,  radio, 
televideniya  kabi  vositalari turli janrlardagi m atnlar ham da  reklama 
rolik larid a  «suhbat»  to m o sh a b in la r  bilan  «sen»  orqali  kechadi. 
M asalan,  reklam alardagi «chanqog‘ingga  ishon” ,  “sening ishonchli 
h am k o rin g ” ,  “ q o ‘shiq  kodini  yozib  о Г   kabi  m urojaatlar  shular 
jum lasidandir.  Om m aviy  m uloqot  bu  -  ochiq  chiqish,  m a ’ruza, 
doklad,  davlat  rahbarining  m urojaatnom asi,  tashqi  ishlar  vazirli- 
ginning bayonoti va hokazolardan iborat.  Omaaviy muloqot  m atnini 
tuzishda  leksik va gram m atik qoidalarga jiddiy e ’tibor qilish zarur.
X ususiy-rasm iy  m uloqot.  Xususiydan  farqli  o ‘laroq,  rasm iy 
m uloqot  m atni  ko ‘pgin astreotip   xususiyatlargaega. M asalan,  ikki 
to m o n lam a  kelishuv  va  bitim lar,  diplom atik  hujuatlar  va  bayon- 
n om alar,  shartnom a  va  boshqa  shu  kabi  rasmiy  qog‘ozlar  m atni 
rasm iy  m uloqot  turiga  misol  b o ‘ladi.  Bunda  so‘zlashuv-nutqining 
loyihasi  va  leksikasi  asosiy  o ‘rin  tutadi.
Yuqoridagilar asosida m uomala madaniyatining modelini quyidagi 
ssenogram m a asosida ko‘rsatish mumkin:
1 Abdulla Qodiriy.  Mehrobdan chayon. Т.:  0 ‘qituvchi,  1997. 44 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

MUOMALA  MADANIYATI  M O D ELI
Konkret  vaziyat  o ‘z -o ‘zini  ifoda  etishning  sharti  va  mezoni:
Insayt  vaziyati 
Frustratsiya  vaziyati 
Noaniqlik  vaziyati 
Baholash  vaziyatning  muvojfaqiyatiga  bogTiq 
Vaziyatda  o ‘ziga  tan lash  (o'zining haroakatlarini  tanlash  yoki 
ulardan  voz kechish)
0 ‘z - o ‘zini  ifoda  etish  salohiyati 
Muomalada,  o ‘z - o ‘zini  ifoda  etishda  m adaniyatini y o ‘Iga 
qoyish  (tashqi  k o ‘rinish  madaniyati,  hayot  tarzi, 
maishiy  madaniyat)
Individ  о ‘zini о ‘zi  baholaydi
Boshqalar  ishtirok  etadigan 
vaziyatlar 
Boshqalar  bilan  b o ‘iadigan 
vaziyatlarda o ‘zini tanlash
MUOM ALA  MADANIYATI
-  Muomalada  о ‘zini  tanlash
-  Muomala  vaziyatlarini  tanlash
-  Muomalada  boshqalarni  tanlash
0 ‘zgalar  dunyosi 
0 ‘z -o ‘zini  ifoda  etish 
shartlari
Individ  boshqalar  tomonidan 
baholanadi
www.ziyouz.com kutubxonasi

Biz  yuqorida  m uom alaning  axloqiy,  siyosiy,  psixologik  xusu- 
siyatlarin i  k o ‘rib  o ‘td ik   va  bu  borada  qism an  m ulohaza  yuritishga 
h a ra k a t  qildik.  B inobarin,  m uom alaning  m ohiyati,  ko‘rinishlari, 
tuzilishi va o ‘zaro ta ’sir o ‘tkazish omillariga doir fikrlarimizni keyingi 
boblarda atroflicha tahlil qilishga harakat qilamiz.
Takrorlash  uchun  savollar:
1.  M uom alaning tadqiqot  obektini ko‘rsating?
2.  M adaniyatshunoslikning  ilmiy-falsafiy xususiyati nim ada?
3.  M uom ala jarayonini ilmiy tushunishga doir m asalalami ayting?
4.  M uom ala tushunchasining shakllanish tarixini izohlang?
5.  A loqa-kom m unikatsiya  tushunchalarining  o ‘xshash  tom on - 
larini  aniqlang?
6.  M u om ala  ham ko rlik  faoliyatining  m uhim   om ili  ekanligi 
nim alarda  nam oyon b o ‘ladi?
7.  M uom ala tuzilm asini sharhlang?
8.  M uom ala turlari xossalarini ko ‘rsating?
Ainaliy  mashg‘ulot  savollari:
1.  M uom alaning  ilm iy tadqiqot  obekti.
2.  M adaniyatshunoslik -   ilm iy falsafiy ta ’lim ot  sifatida.
3.  M uom ala  m adaniyati va shaxs kamoloti.
4.  M uom ala tushunchasining shakllanish tarixi.
5.  Ishbilarm on  m uom ala odobi psixologiyasi.
6.  M uom ala  m adaniyatining asosiy tushunchasi.
7.  M uom ala tuzilmasi.
8.  M uom ala  m adaniyati modeli.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2-BO B.  MUOMALA  MADANIYATI  VA  IN SO N  
FE’L-ATVORI
2.1.  Axloqiy  me’yorlar  muomala  madaniyatining 
asosi  sifatida
Inson  hayotida  axloqiy m e’yorlarning aham iyati  katta.  Faylasuf 
olim   A bdulla  S her  «A xloqshunoslik”  k ito b id a  m u him   axloqiy 
m e’yorlarni ko‘rsatib, ular axloqiy tamoyillarga nisbatan ancha sodda, 
um um lashm agan,  to r  qam rovli  ekanligini,  axloqiy  m e ’yorlarni 
kundalik hayotimizda  m a’lum axloqiy tam oyillarning amalga oshish 
murvatlari  ham   deyish  mumkinligi,  ular  axloqiy  talablarning  eng 
oddiy shakli  sifatida ro‘yobga chiqishini ta ’kidlaydi1.
M uom ala  m adaniyatida  xushfe’llik,  xushm uom alalik,  hayo- 
ibolilik,  beozorlik,  sh irin so ‘zlik,  o c h iq k o ‘ngillik  singari  axloqiy 
m e’yorlar muhim sanaladi.  Biz shulardan ayrimlarini  ko‘rib chiqamiz.
X ushfe’llik.  U shbu  axloqiy  xatti-harakat  m e’yoriylik  n uqtai- 
nazaridan  g‘oyat  m uhim .  C hunki  har  bir jam iyat  darajasi  m a ’lum 
m a’noda undagi fuqarolar m uomala m adaniyatining yuksakligi bilan 
ham  belgilanadi.  Zero,  xushfe’l,  shirinsuxan  inson  o ‘zining  h ar 
bir muvoffaqiyatsizligiga fojea sifatida qaram aydi,  alam  yoki g ‘azab 
bilan yomon 
k a y fiy a tin i 
boshqalarga oikazishga intilmaydi. Atrofdagi 
axloqiy  m uhitni  buzmaydi.  N atijada  o ‘ziga  ham ,  o ‘zgalarga  ham  
ko4tarinki  kayfiyat,  turli-tum an  om adsizliklarning  o4kinchiligini 
anglatuvchi  hayotbaxsh  bir  um id  bag‘ishlaydi.  Xalq  doim o  sh u n ­
day odam larni  hurm at qiladi va ulardan  o ‘rnak olishga  intiladi.
Xushfe’llik,  shirinsuxanlik qay darajadadir ko‘proq  ixtiyor bilan, 
kishining  m a’lum  bir  insoniy tabiatga  intilishi  bilan  bog‘liq  b o ‘lsa, 
bosiqlik,  kamtarlik,  kamsuqumlik,  aksincha,  ko‘proq  iroda  kuchi 
natijasida yuzaga keladi.  Z otan,  insonning o ‘z g ‘azabini bosa bilishi,
1 Qarang:  Abdulla  Sher.  Axloqshunoslik.  Т.:  Yangi  asr  avlodi,  2004. 
168  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

n o ro z ilig in i  bildirm asligi;  s o ‘zlagisi,  b iro r-b ir  gap  bilan  o ‘zini 
k o ‘rsatgisi kelib qolganda,  o ‘sha istakni to ‘xtata olishi kuchli irodani 
talab   qiladi.  Shu bois  m uom alada bosiq,  kam tarin  (yetti o ‘lchab bir 
kesish)  tam oyili  asosida  ish  k o ‘rgan  shaxslar oqil  odam lar sanaladi 
va ular jam iyat da ham  nam unaviylik maqomiga ega bo‘lad ila r.
X ushm uom alalik.  M uom alaning  asosiy  m anbaini  so‘z  tashkil 
etishi  barcham izga  m a ’lum .  Shuningdek,  so‘z  insonning  botinidan 
chiqishi,  inson  bo tind an   chiqadigan  so‘zga  egalik qila olishini  ham  
bilam iz.  Biroq tashqariga chiqqan so‘z insonning o ‘zini qulga aylan- 
tirib   q o ‘yishini  doim   ham   bilavermaymiz.  Y a’ni,  og‘izdan  chiqqan 
yaxshi-y o m on so‘z bevosita  insonning ruhiyatiga o ‘m ashadi:  yaxshi 
so ‘z  bilan  m uom ala  qilinsa  —  yaxshilik  topiladi,  yom on  so‘z  bilan 
m uom ala qilinsa — yomonlik.
X ushm uom alalik ijtim oiy ahamiyatiga k o ‘ra xushfe’llikka nisba­
ta n   kengqam rovliroqdir.  U  insonning  ham   xatti-h arak ati,  ham  
m uloqoti natijasida vujudga keladi. Xushmuomilalik o ‘z ichiga tavoze- 
lik,  ta k a llu f kabi  sifatlam i  qam rab  oladi.
Shuningdek,  xushm uom alalik q a t’iy tartibga asoslangan axloqiy 
m e ’yo r  hisoblanadi:  u  o ‘zgani  ranjitm aslik,  birovga  yom on  so‘z 
aytm aslik,  bahs-m unozaraga  kirishganda  m uxolifni  hurm at  qilish, 
q o ‘rslik  va  c h a p an ilik d a n   xoli  b o ‘lish  ham d a  suhbatlashganda 
ehtiroslarga berilm aslikni talab etadi.
H ay o -ib o lilik .  H o n d a m ir,  Vosifiy  va  boshqa  allom alarning 
asarlarid an  bilam izki,  Navoiy  g ‘oyat  tabiati  nozik,  pok,  xushxulq 
va o ‘ta  nazokatli kishilarni yaxshi k o ‘rgan,  o ‘zi ham  juda noziktabiat 
in son  sifatida  nom  qozongan.  Shu sababli u  «M ahbubul qulub»dagi 
«tanbeh»larida hayo, beozorlik sifatlariga alohida uig‘u berib ta ’riflaydi. 
Vafo  va  xayoni  uyg‘unlikda  k o ‘rgan  shoir  «vafosizda  hayo  yo‘q, 
hayosizda  vafo  yo ‘q»  deb  t a ’kidlaydi.  C hunki  m a ’rifatli,  komil 
insonlar xayoli va vafodor kishilardir. Vafosizning jabri qancha bo‘lsa, 
hayosizning  shallaqiligi,  betga  choparligi,  beandishaligi ham   shun- 
cha  o z o r  keltiradi;  shoir  buni  o ‘zi  boshidan  o ‘tkazgan:  «Zam on 
ahli bevofaligsdin ko‘ksumga tugunlar va davron xayoli behayolig‘idin 
bag‘rim da tikanlar...  har qaysig‘a raqam  uray desam Ayyub sabri anga 
vafo  etm as  va  qalam   suray  desam   N u h   umrida  tam om g‘a  yetmas». 
S hoir  alam   bilan  yozgan:
Yo  marham at  ul xayli sitamkoraga  bergil,
Yo sabru  taham m ul m eni  bechora  bergil.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Muloyimlik.  Muloyimlik barcha m utafakkirlar nazarida kishining 
m aqbul sifatlaridan biri,  deb  e ’tiro f etiladi.  M uom ala  m adaniyatida 
m uloyimlik  «hilmli»,  «yum shoq tabiatli”  degan tu sh u n c h a lar bilan 
bir m a’no n i anglatadi.  Bu fazilat achchig‘lanm aydigan,  ehtiyotkor, 
so‘zini o ‘ylab gapiradigan kishilarga nisbatan ishlatiladi.
Beozorlik.  Insonlarning tabiatidagi xusum at,  adovat, g ‘azab kabi 
illatlar  bu  kabi  odam lardan   xoli.  U la r  b arch a  m as’u liyatni  o ‘z 
zim m alariga  o lsalar-d a  birovga  yom onlikni  ravo  k o ‘rm ay d ilar, 
og‘irliklarini o ‘zgalam ing zimmasiga yuklam aydilar.  B eozor kishilar 
m atonatli  b o ‘la  turib,  o ‘zidan  ojiz  kishilarga  q ah r  bilan  m uom ala 
qilmaydilar.
U m u m an   olganda,  axloqiy  m e’y o rlarn in g   m u o m a la   m ad a - 
niyatidagi  ko'rinishlari  talaygina.  Biz  shulard an  ayrim larigagina 
t o ‘xtalib  o ‘td ik ,  xolos.  X ulosa  qilsak,  ag ar  ax lo qshunoslikn ing  
m ezoniy  tu sh u n ch alari  bir-biriga  b o g ‘liq  b o ‘lsa,  axloqiy  ta m o - 
yillam ing bog‘liqligi  yanada  m ustahkam roq-  ular biridan  ikkinchi- 
siga  o ‘tib  turish  xususiyatiga  ega;  axloqiy  m e ’yorlar  b ir-b iri  bilan 
shu  darajada  cham barchaski,  ba’zan  b irini  ikkinchisidan  ajratish 
qiyin,  zero  ular  xulq  va  odob  doirasidagi  axloqiy  am aliyotlardir.