Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

Orttirur mehringni hardam  mehribonlar suhbati,
Jonga jon  bahsh  aylagandek, jonajonlar suhbati.
Sira  oson  bo ‘Imagan  mushkul tugunlarni  echar,
Fikr qiling qirq yoruvchi nuktadonlar suhbatil.
Suhbatlashish  odobida  quyidagilarga  e ’tibor qaratish  maqsadga 
muvofiq:
*  suhbatlashayotgan  kishilarning  gapini  bo‘lmaslik  lozim.  Agar 
zarurati bo‘lsa,  albatta,  uzr  so‘rab,  murojaat  etish  kishining  mada- 
niyatli  ekanligini  bildiradi;
*  suhbat  mavzui  haqida  yetarli  ma’lumotga  ega  bo‘lmay  turib, 
suhbatga aslo aralashmang,  zero,  oqibatda bemavrid fikringiz uchun 
uyalib  qolishingiz  ehtimoli  mavjud;
*  suhbatlashayotganlarga  qarata  luqma  tashlamang.  Bu  o‘rinsiz 
qilig‘ingiz  suhbatlashayotganlardan  birini  ranjitishi  mumkin;
*  suhbatdoshga  og‘ir  botadigan,  uni  xafa  qiladigan,  noqulay 
vaziyatga  solib  qo4yadigan  hamda  suhbatdoshingiz  xohlamaydigan
1 Chustiy. Ko‘ngil tilagi. Chust matlubotjamiyati uyushmasi.  1994. 37-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

mavzu bo‘yicha suhbat qurmang.  Bu borada zehnli va farosatli bo‘lish 
kishi  uchun  doimo  muvofTaqiyat  olib  kelgan;
*  suhbatdoshingizni  haddan  ziyod  m aqtab  yubormang.  0 ‘rin- 
siz  maqtov  do‘stona  munosabatga  putur  yetkazadi.  Shuningdek, 
suhbatlashayotganda  “m en”ingizni  markaziy  o ‘ringa  qo‘ymang. 
Chunki  bunday  suhbatlar aksariyat  hollarda  zerikarli  bo‘ladi;
* suhbatdoshingizning kimligi,  mavqei,  qiziqishi,  ijtimoiy kelib 
chiqishi  va  hokazo  shu  singari  xususiyatlarini  aw aldan  bilishga 
harakat  qiling.  Shunda  u  bilan  boMadigan  suhbatingiz  m azm un- 
liroq  bo‘ladi;
* suhbatdoshingizni hurmat qilishga o ‘rganing,  hatto uni  fikrini 
siz noto‘g‘ri deb bilganingizda ham oxirigicha eshiting;
*  tanim agan  yoki  endi  tanishgan  o dam lar  bilan  suhbatla- 
shishdagi  asosiy  mavzular,  albatta,  sport  yoki  seriallar  bo‘ladi. 
Biroq  bunday  suhbatlarda  oilaviy  masalalar,  shaxsiy  hayotdagi 
kelishmovchiliklar,  ish joyidagi  muammolar  haqida  suhbatlashish 
o ‘rinsizdir.  Shuningdek,  suhbatlashayotganlar uch va undan  ortiq 
kishini  tashkil  qilsa-da,  ikki  tanish  odam   bir-biri  bilan  o ‘zlari 
bilgan mavzuda suhbatlashishlari boshqalarga nisbatan hurmatsizlikni 
bildiradi;
*  suhbatga  qo‘shilishni  istasangiz,  albatta,  suhbat  mavzusini, 
suhbatlashayotganlaming kayfiyatini hisobga oling. Yaxshi kayfiyatda 
suhbatlashayotganlarga  qo‘rqinchli,  vahimali,  ko‘ngilsiz  holatlar 
haqida  gapirmang.  Ayniqsa,  bemor  bilan  suhbatlashganda  juda 
ehtiyotkor bo‘ling,  bemornining  ko‘nglini  yaxshi,  muloyim  hamda 
kasalligidan  biroz  bo‘lsa-da,  chalg‘ituvchi  so‘zlam i  topib  gapirish 
maqsadga muvofiq;
*  suhbatlashishning  asosi  faqat  gapirishdan  iborat  emas,  balki 
tinglash  hamdir.  Ammo  tinglash  faqat  eshitib  o ‘tirish  degani  ham 
emas. Yaxshi suhbatdosh suhbatdoshining fikrini tinglaydi, gapining 
mag‘zini  chaqishga  harakat  qiladi,  fikrlaridan  mantiqiy  xulosalar 
chiqaradi, qo‘shilmagan taqdirda “Darhaqiqat,  manabu fikringizda 
jon bor, biroq awalgi gapingiz biroz mubolag‘ali» yoki  “ Kechirasiz, 
menimcha shu  fikringizni boshqacharoq  ifoda etganingizda yanada 
tushunarliroq  bo‘lar  edi»,  yoki  “Fikringizni  b o ‘lganligim  uchun 
uzr, lekin  men buni boshqacha tasawur qilaman» va hokazo.  Zinhor 
“BoMishi mumkin emas” ,  “Gapingiz mutlaqo n o to ^ r i”, “ Bu haqda 
hech  narsani  bilmaysiz” ,  “Siz  aytayotgan  gaplami  yosh  bola  ham
www.ziyouz.com kutubxonasi

biladi”  degan iboralami ishlatmangki, bu suhbatdoshingizning izzati, 
nafsoniyatiga tegadi;
* 
suhbat  paytida  hadeb  soatga  qarash,  yon-atrofga  alanglash, 
boshqa  birovga  pichirlab  gapirish  hurmatsizlik  va  madaniyatsizlik 
belgisi sanaladi.  Bu  holat  suhbat  olib borayotgan kishiga  nihoyatda 
salbiy ta ’sir  ko‘rsatadi.  N atijada  suhbat  samarasiz  yakunlanadi.
Bugungi voqelik olamning ko‘p  ishlari va haqiqatlariga yangicha 
qarash,  ularni  butun  murakkabliklarini  yangicha  idrok  qilish  va 
yangicha  siyosiy,  iqtisodiy,  m a’naviy  mezonlarda  baholashni  talab 
etadi.
Milliy  m a’naviyatimiz  va  qadriyatlarimizning  qayta  tiklanishi, 
o ‘zligimizni  anglay  boshlaganimiz  tufayli  bugun  har  birimizning 
ongim iz,  tafakkur  tarzim izda  muhim  ijobiy  o ‘zgarishlar  ro ‘y 
bermoqda.  Hayotiy o ‘zgarishlar odamlarimiz qalbi va ongiga singib, 
ularda kelajakka ishonch tuyg‘usini, Vatanga muhabbat, erkinlik hissini 
tarb iy alam oq da.  M azkur  jaray o n lar  so‘zlashuv  m adaniyatini 
takomillashtirishda,  uni  yanada  go‘zallashtirishda  har  bir  kishidan 
e ’tiborli  bo‘lishni  talab  etadi.
5.2.  Turmush  tarzi  madaniyatining  milliy 
xususiyatlari
Jahonning  m a’naviy-m a’rifiy,  ijtimoiy-madaniy  sohalaridagi 
chuqur o ‘zgarishlar hayotimizga shiddat  bilan kirib bormoqda.  Olib 
borilayotgan tub islohotlar dunyoning awalgi manzarasini o ‘zgartirib 
yubormoqda. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki,  mustaqillikka 
erish g an   h ar  bir  m am lak at  o ‘z  taraqqiyot  yo ‘lini,  davlatni 
m u stah k am lash n in g   in so n p arv ar  asoslarini  izlaydi,  shuning 
barobarida  yangi jamiyat  barpo  etishda  o‘z  andozasi,  o ‘ziga  xos  va 
o'ziga  mos  yo‘lni  tanlaydi.  Zero,  ijtimoiy-madaniy  va  m a’naviy 
vaziyat,  odamlar  o ‘rtasida  tarkib  topgan  munosabatlar,  ularning 
dunyoqarashi,  jum ladan,  turm ush  madaniyati,  axloq  m e’yorlari, 
milliy  an ’analari  shuni  taqozo  etadi.
Mamlakatimizning  chinakam  mustaqillikka  erishishdan  iborat 
o ‘z  y o ‘li  respublikani  rivojlantirishning  bir  q ator  o ‘ziga  xos 
xususiyatlari  va  shart-sharoitlarini  har tomonlama  hisobga  olishga 
asoslanishini ta ’kidlab,  Islom  Karimov «Awalo,  u aholining milliy- 
tarixiy turmush va tafakkur tarzidan,  xalq an’nalari va urf-odatlari-
www.ziyouz.com kutubxonasi

dan  kelib  chiqadi” ,  -  degan  fikrni  aytgan  edi1.  Darhaqiqat,  chuqur 
ildizi o‘tmishdagi an’anaviy jamoa turmush  tarziga borib taqaladigan 
jamoaviylik  asoslari  0 ‘zbekiston  xalqiga  tarixan  xosdir.  Bu  borada 
xalqimizdagi  m ehmondo‘stlik,  saxovatpeshalik,  millatidan  qat’iy 
nazar odamlarga xayrixohlik,  mehr-muruwatlilik,  o‘zgalar qayg‘usi- 
ga  hamdard  boMish,  o ‘zaro  yordam  tuyg‘usi,  kishilar  o ‘rtasidagi 
madaniy-axloqiy munosabatlaming asosiy me’yorlaridan hisoblanadi. 
Respublikamizda amalga oshiralayotgan islohotlarning asosida ham , 
shuningdek,  odam larning  turmush  tarzida,  kundalik  hayotida, 
ruhiyatida hamda ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda ana 
shunday ma’naviy omillar sezilarli ta’siiga ega. Zero,  mamlakatimizda 
boshlanadigan  har  bir  yil  insonni  har  tom onlam a  rivojlantirishga 
qaratilgan  nom  bilan  atalayotganligi  “ Inson  islohot  uchun  emas, 
islohot  inson uchun” tamoyiling amaldagi  ifodasi bo‘lib bormoqda.
Shuni  ta ’kidlash  zarurki,  so‘nggi  yillar  mobaynida  kishilarning 
ijtimoiy  ongida  muayyan  o ‘zgarishlar  sodir  b o ‘ldi.  E ndilikda 
qadriyatlami yangicha baholash, ularni takomillashtirish,  ilg‘or milliy 
an ’analarni  saqlagan  holda  umuminsoniy qadriyatlami  hurmatlash 
tuyg‘usi shakllanmoqda.  Respublikamizning yangilanish va ijtimoiy 
taraqqiyot  yo‘li  ijtimoiy  tumiushining  iqtisodiy,  siyosiy,  ijtimoiy, 
m a’rifiy,  m a’naviy-madaniy va boshqa sohalarini qamrab oladi.  Bu 
y o l  mustaqil  0 ‘zbekiston  ichki  va  tashqi  siyosatining  um um iy 
strategiyasini belgilab beradi.  Shu bois yangilangan jamiyatning siyosiy 
va davlat tuzilishi insonga uning siyosiy,  iqtisodiy va ijtimoiy turmush 
tarzini erkin tanlab olishini kafolatlaydi.  Shu bois,  mamlakatimizning 
ijtimoiy-ma’naviy  sohalarida  amalga  oshirilayotgan  islohotlarda 
ma’naviyat va axloqiylikni qayta tiklash,  m a’naviy-madaniy merosga 
ijobiy  munosabatda  bo‘lish,  xalqning  milliy  madaniyati  va  o ‘ziga 
xosligini  ifoda  etuvchi  an ’analarni  rivojlantirish,  uning  go‘zalligini 
ro‘yobga chiqarish muhim ahamiyatga ega.
Kishilarning  turmush  tarzi  va  madaniyatini,  maishiy  hayotini 
takomillashtirish,  shaxsni  har  tomonlama  kamol  toptirish  ham m a 
vaqt jamiyatning  muhim  va  asosiy  maqsadi  bo‘lib  kelgan.  Axloqiy 
fazilatlar, ularni shakllantirishning milliy jihatlari  har doim saqlanib 
qoladi va jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga moyil bo‘ladi.
’  Karimov  l.A.  0 ‘zbekiston:  milliy istiqlol,  iqtisod,  siyosat,  mafkura. 
T.  0 ‘zbekiston,  1993.  40 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

X alqim izning  milliy  m a’naviyati,  o‘ziga  xos  axloqiy  fazilatlari, 
turm ush  tarzi  madaniyati  bugungi  kundagi jamiyat taraqqiyotining 
m uhim   omillaridandir.  Shuningdek,  turmush  tarzi  madaniyatining 
milliylik xususiyatlari xalqning a n ’analari va urf-odatlarida,  kundalik 
hayoti va m a’naviy turmush sohalarida o‘z aksini topadi. Ana shular­
d an  biri bo‘lgan m ehm ondo‘stlik va uning xalqimiz madaniy hayo- 
tida tutgan o ‘rni  haqida  fikr yuritamiz.
M ehm ondo‘stlik  xalqimiz  turmush  tarzining  bir  qismi  bo‘lib, 
ko‘p  asrlar  davomida  tarkib  topib,  hayot  tajribasidan  o ‘tgan  axloq 
va nafosat maktabidir.  M ehm ondo‘stliktushunchasi umumiy ma’noga 
ega  b o iib ,  m ehmondorchilik,  mehmonnavozlik,  mezbonnavozlik, 
m ehm on  bo‘lmoq  kabilar  mazkur  tushunchaning  tarkibiy  qismiga 
k irad i.  S h un ingdek,  m e h m o n d o rch ilik   insoniy  fazilatlardan 
hisoblanadi. Chunki mehmondorchilik nafaqat ulfatchilik, qorin to‘y- 
dirish  yoki  dasturxon  bezatib,  tansiq taomlarni  odamlarga  berish, 
balki  kishining  holidan  xabar  olish,  ulug‘  insonlami  ziyorat  qilish 
maqsadida,  ularning uyiga borish ham mehmondo‘stlikning bir ko‘ri- 
nishidir.  Zero,  mehmon “atoyi X udo” sifatida qadrli ekan,  uyingizga 
ochiq  ko‘ngil  va  yaxshi  niyat  bilan  qadam  ranjida  qilgan  har  bir 
kishi siz  uchun m ehm on kabi azizdir.  Mehmondorchilik o‘ta nozik 
fazilat b o ‘lib,  u  insondan yuksak did,  farosatni va axloqiylikni talab 
etadi.  Bu jarayon gohida oriyatga ham aylanadi.
Mehmondorchilik - ko‘rishuv, muloqot, muomala uchun subyekt 
vazifasini bajaradi.  U nda takalluf,  mulozamat,  hurmat,  tavoze kabi 
k o ‘rinishlar  ustuvor  b o ‘lib,  ular  mehmonning  kayfiyatini  ko‘- 
tarishga,  ko‘nglini  olishga  yo‘naltiriladi.  M ehm ondo‘stlikning 
ijtim oiy-m a’rifiy,  m a’naviy-tarbiyaviy  ahamiyatiga  doir  ilmiy  tad- 
qiqot ishlarini olib boigan faylasuf olim Karim Mahmudov bu borada 
g‘oyatda  qimmatli  m a’lum otlarni  to ‘plagan.  Xususan,  olimning 
«M ehm onnom a”  kitobida  mehmondorchilik  marosimining  odobi, 
fazilati,  qoidalari, tartibi va milliy xususiyatlari bayon etilgan.  Olim 
mazkur kitobda mehmondorchilikni qadriyat darajasida talqin etishi 
barobarida,  uning  nazariy  va  amaliy  tomonlarini  ham  e ’tibordan 
chiqarmaydi. Ayniqsa,  m ehmon va mezbon odobiga doir nasihatlar, 
mehm ondorchilik qoidalari,  m ehmon toifalari,  mehmonga  m uno­
sabat,  mehmonga taklif,  mehmondorchilik turlari  kabi mavzularda 
mehm ondorchilik nafaqat  marosim,  ayni paytda,  milliy madaniyat 
ko‘rki sifatida gavdalantirilgan.  Mehmondorchilikning chiroyli o‘tishi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

asosan,  mezbonning  kayfiyati,  fe’l-atvori,  axloqiy  tarbiyasi  hamda 
m ehm onga  nisbatan  boMadigan  m u n o sab atig a  b o g ‘liqligini 
K.Mahmudov  bir  necha  hayotiy  misollar va  rivoyatlar  orqali  ko‘r- 
satib  beradi.  Ayniqsa,  “ Uyiga  mehmon  kelmay  qolsa,  odam lardan 
o ‘pkalay bermay,  har  kim  o ‘ziga,  odob-axloqiga  nazar tashlamog‘i 
joiz” ,  “ Mezbonning  ko‘pchilikka  malol  keladigan  odati  bo‘lsa, 
bundaylardan ham  mehmon yuz o‘giradi”,  “ M ehmonni malol ko‘ra- 
digan  odam  o‘zi  ham  mehmon  bo‘lganda,  malol  kelishini  o ‘ylashi 
kerak”1,  - degan fikrlari mehmondorchilik marosimi botin va zohiriga 
ko‘ra axloqiy-estetik jarayon ekanligidan dalolatdir.
Shuni  alohida  ta ’kidlash  o 4rinliki,  Sharqni  deyarli  barcha 
allomalarining  axloqiy-tarbiyaviy  pandnom alarida  xalq  turm ush 
tarziga oid o‘gitlar,  kundalik faoliyatiga doir nasihatlar davr nuqtai- 
nazaridan tahlil  qilingan.  “Qutadg‘u bilig” ,  “ Devoni  lug‘atit turk” , 
“Qobusnoma” ,  “Axloqi  Muxsiniy”,  “Makorim  ul-axloq” ,  “G u- 
liston”,  “Bo‘ston” ,  “ Mahbub ul qulub” kabi pandnom alarda inson­
ning jamiyatdagi  o ‘rni,  turmushdagi  kechmishi,  kundalik  faoliya- 
tidagi harakatlar axloqiy-estetik tizim orqali  ifodalanadi. Jumladan, 
Kaykovus  qalamiga  mansub  “ Qobusnoma”ning  “ M ehm on  olmoq 
va  mehmon  bo‘lmoq zikrida”  deb  nomlangan bobini  o ‘qir ekansiz, 
mehmondorchilik  qoidalari,  fazilat va  illatlari  nimalarga  bog‘liq va 
nimalarda ko4rinishini anglab etasiz2.
Bu  borada  chiqargan  xulosalarimiz  shundan  dalolat  beradiki, 
mehmondorchilik qoidasi va fazilatlari ushbulardir:
*  har  kuni  mehmon  chaqirgandan  ko‘ra,  ularni  bir  marta  cha- 
qirish  lozim,  toki  dasturxonga  qo‘yilgan  n e’m atlar bodastir va ayb- 
siz  bo‘ladi.
* uyingizga qadam ranjida qilgan odamning oldiga peshvoz chiqing 
va ular bilan chiroyli muomala qilingki, ular sizning duoingizni qilsin.
*  zinhor  mehmondan  yuqoriga o‘tirmang.  Agar  mehmon  sizni 
o ‘tirishingizga  rozilik  bildirsagina  ular  bilan  birga  boMing.  Yo‘qsa, 
uzringizni  so‘rab,  «mezbonlik»  ishlaringizni  davom  ettiring.
*  mehmonga  «Undan  oling,  bundan  oling.  Nega  hech  nima 
emayapsiz, bulaming bari sizlar uchun  qo‘yilgan.  Agar dasturxonda
1 Mahmudov Karim.  Mehmonnoma.  . Т.:  “Yosh gvardiya”  nashriyoti, 
1989. 26 b.
2 Qarang:  Kaykovus. Qobusnoma. Т.:  Istilol,  1994.  53 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

etishmovchilik bo‘lsa, uzr, boshqa kelganlaringizda batafsil qilamiz», 
degan m ulozam atni hadeb  aytayvermang.  Bunday so‘zlar,  ayniqsa, 
tarbiyali insonlaiga yarashmaydi.
*  m ehm on  garchand  og‘ir  botadigan  so‘zlarni  gapirsa  ham, 
unga  qattiq  gapirmaslik,  uni  hurm at  qilish  zarur.
‘  M ehmondorchilikdagi  illatlar quyidagilarda  namoyon bo‘ladi:
* mehmonga ta ’na qilish,  dasturxondagi ne’matlar va taomlami 
maqtayverish;
*  huda-behuda kulaverish;
*  ochko‘zlik  qilib,  oldidagi  narsalami  eb  tugatish;
*  m ehm onlar  oldida  xonadon  a ’zolariga  (xotini,  farzandlari  va 
xizmatkorini)  tanbeh  berish,  ularni  so‘kish  va  haqoratlash.
Biz  «Qobusnoma»da  keltirilgan  o‘gitlarning  m atnini  sodda- 
lashtirib,  ushbu  holatda  tavsiya  etishimizdan  maqsad,  ulaming 
bugungi  kundagi  aham iy ati  biroz  bo‘lsa-da,  kam aym aganini 
ko‘rsatish hamda  uning  m azmuni  hozirgi  mehmonlik martabasi va 
m ezbonlik  am allaridagi  go‘zallikni  namuna  qilib  ko‘rsatishdan 
iboratdir.
M ehmondorchilikning  o ‘zbek  xalqiga  xos  xususiyatlarini  ilmiy
— aksiologik -  axloqiy - estetik tizimda ко‘rib chiqish mumkin. Ya’ni, 
mehmonnavozlik - fazilat sifatida,  mehmon -  hurmatli kishi sifatida, 
m ehm ondo‘stlik — qadriyat sifatida, mehmondo‘stlik — go‘zal  san’ati 
sifatida o ‘rganish maqsadga muvofiq.
Mehmonnavozlik fa zila t sifatida.
  Bu  insonning fe’l-atvori,  xulqi, 
odobi  bilan  bog‘liq  jarayondir.  E’tibor  bersangiz,  ochiq  ko‘ngil, 
keng  fe’lli,  xushm uom ala,  samimiy  insonlarning  uyidan  odam 
arimaydi.  Ular  biror-bir  tadbir  qilsalar  eshigini  tagida  xizmatiga 
kamarbasta  kishilar  ko‘plashib  turishadi.  Aksincha,  yomonlarning 
uyiga mehmon bormaydiki, bu o ‘sha kishi fe’lining yomonligidandir.
M ehm on  h u r m a tli  k is h i  sifa tid a .
  X alq im iz  m e h m o n n i 
e ’zozlashining  sababi  shundaki,  mehmonning  kelishi  yaxshiliklar 
ramzi ekanligi, m ehm on dilxushliklarni keltiruvchi, araz va ginalarga 
barham  beruvchi ekanligidadir.  Darhaqiqat,  mehmon kelganda,  er- 
xotin  o ‘rtasidagi janjal  ham ,  bolalaming  harxashasi  ham to ‘xtaydi, 
ovozim iz  o ‘z - o ‘zidan  sekinlashib,  m uloyim   b o ‘lib  qolam iz. 
Shuningdek,  uyimizga  m ehm on  kelishi  ozodalik  va  pokizalik 
sababchisi  ham dir.  Shundan  bo‘lsa  kerak,  onalarning  «Qizim, 
o ‘tirishingni qara,  uyni supurib qo‘ysang bo‘lmaydimi.  Shu holatda
www.ziyouz.com kutubxonasi

biror  kishi  kelib  qolsa,  o ‘ylamaydimi  isqirt  yashar  ekan  deb?!” 
koyiishlari shundan bo‘lsa kerak.  Hatto uyimizda yotgan bemor ham  
biroz bo‘lsa-da,  kasalini unutib mehmon bilan suhbat quigisi keladi.
Mehmondo ‘stlik  qadriyat sifatida.
  0 ‘zbek xalqi o ‘zining  og‘zaki 
ijodi  bilan  dunyo  adabiyotida  munosib  o ‘ringa  ega.  “ G o ‘ro ‘g‘li” , 
“Alpomish” ,  “ Kuntug‘mish” ,  “ Ravshan”  kabi  qahram onlikning 
gultojisi sanalgan dostonlami yaratib,  madaniyat xazinasiga salmoqli 
hissa  qo‘shgan  millatmiz.  Xalqimiz  og‘zaki  ijodiga  mansub,  asrlar 
davomida  yaratilgan  m ehm ondo‘stlik va  mezbonnavozlik to ‘g‘risi- 
dagi  hikmatli  so‘zlar,  iboralar,  maqol-matallar,  rivoyatlarda  oda- 
miylik fazilatlaiga undovchijihatlartalaygina. Jumladan,  «Alpomish” 
d o stonidan  olingan  quyidagi  m uloqot  flk rim izni  isbotlaydi: 
“Kunlardan bir kun Hakimbek kitob o‘qib o ‘tirib, baxildan,  saxiydan 
gap  chiqib  qoldi.  Boybo‘ribiy  shunda  o fig‘li  Alpo'mishdan:  -  Kishi 
nimadan  baxil  bo‘ladi,  nimadan  saxiy  b o ‘ladi?-deb  so‘radi.  U nda 
o‘g‘li  turib  aytdi:  vaqti-bevaqt  birovnikiga  m ehm on  kelsa,  otini 
ushlab,  joyi  bor  bo‘lsa,  ko‘nglini  xushlab jo ‘natsa,  bul  ham   saxiy; 
agar  joyi  bor  turib,  joy  yo‘q,  deb  qo‘ndirm ay jo ‘natsa  bul  odam  
baxil” 1.
Bulardan tashqari,  « 0 ‘zi kelgan m ehm on Atoyi Xudo,  Chaqirib 
kelingan  mehmon  baloyi  Xudo” ,  Baxil  m ezbon  m ehm onini  o ‘g‘ri 
ko‘rar,  Berganini minnat qilib yuzga urar” ,  “  Mehmon kelsa o ‘tqazgil 
hordiq  olsin,  Oti  ham   arpa-bug‘doy,  som onga  to ‘ysin”  kabi 
hikmatlar donishmand  xalqimiz  ijodiga tegishli.
Mehmondo'stlik
  -   g o ‘zal  sa n ’ati  sifatida.  Yuqorida  ta ’kidla- 
ganimizdek, mehmondorchilik mezbondan o‘ta nozik did va farosatni 
talab   etadi.  M ehm on  kutishdan  to rtib ,  uni  k u zatish g ach a, 
dasturxonni  bezashdan  to rtib ,  narsalarni  jo y lash tirish g ach a, 
taomlarning mazasidan tortib,  mehmon bilan b o‘ladigan suhbatga- 
cha -  barcha-barchasi gotzallik qonuniyatlari asosida bo‘lishi zarur. 
Ju m la d an ,  m eh m o n d o rch ilik n in g   m u h im   su b y ek ti  b o ‘lg an  
pazandalik san’atida taom tayyorlash jarayoni, uni bezash, taom lam i 
tartib  bilan  tortiq  qilishning  o ‘ziga  xos  xususitlari  bor.  M illiy 
xususiyatlarim izdan  kelib  chiqqan  h o ld a ,  bugungi  k u n d ag i 
mehmondorchiliklaming  aksariyatida  dasturxonga  yengil  taom lar
1 Qarang:  Alpomish. Т.:  Sharq nashriyot-matbaa konsemi  Bosh tahri­
riyati,  1998.  18 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

(somsa, go'shtli salatlar), so‘ngra birinchi va ikkinchi taomlar tortiladi. 
Birinchi  taom  suyuq  (sho‘rva,  mampar,  lag‘mon,  tiftil  va  h.k), 
ikkinchi  taom  quyuq  (palov,  qovurdoq,  dimlama,  rnanti,  norin  va 
h.k)lardan  iborat bo‘ladi.  M azkur jarayonni go‘zal  tashkil  etishdagi 
asosiy  u n su rlar  -  idishlarning  chiroyliligi,  tozaligi,  qulayligi, 
joylashtirishning nafosati hamda taomning mehmonga xush yoqadigan 
xilini  tanlay  bilishdadir.  Zero,  mehmonga  xush  yoqmagan  taomni 
taqdim   qilish  m ehm ondorchilikdagi  nafosat  mezonlarini  buzib 
yuborishi  mumkin.  Shuni  ta ’kidlash  zarurki,  ko‘nglimiz  tilamagan 
taomni  mehmon dasturxoniga qo‘yish yoki o ‘zimizga ravo ko‘rmagan 
narsani  mehmonga  sovg‘a qilish  -  mehmonni  mensimaslikdir.
H ar bir inson o‘z turmushini  rohat-farog‘atda o ‘tkazishni, umrni 
zoe  ketm aslikni  istaydi.  Agar  o ‘tkazgan  umrimiz  oz  bo‘lsa-yu 
ko‘rkam  bo‘lsa,  bunday  um r  uzoq  umr  ko‘rgan  kibidir.  Ko‘rkam 
turm ush  esa,  insonning  xulqi,  odobi,  madaniyati,  o ‘ziga  e’tibor 
berishi bilan bog‘lanadi.  Chiroyli xulq va go‘zal muomalaga ega bo‘lgan 
kishilarning  turmush  tarzi  ham  go‘zal  bo‘lishini  hayotimizda  ko‘p 
uchratganmiz.  Shu boisdan turmush tarzi madaniyati insondan hayot 
bilan  hamnafas  boMishni,  ilg‘or  a n ’analarni  turmushga joriy  etish- 
ni,  m aishiy turm ushni  doim o  o ‘zgartirib,  yangilab  borishni  ham ­
da chiroyli turm ushdan ibrat olishni talab etadigan jarayondir.  Zero, 
M irzo  Abdulqodir  Bedilning  quyidagi  hikmatli  ruboiysi  yuqoridagi 
fikrlarimizni  xulosalash  uchun  kifoya  qiladi:
Наг  ко ‘zki,  agar olmasa  ibrat,  ко ‘rdir,
Har  luqma,  agar  bermasa  lazzat,  sho ‘rdir.
Har  to ‘n,  agar  о ‘zgarmasa,  to
 ‘nmas,  и  kafan,
Har xonaki,  birdek  turaversa,  go 'rdir.
Takrorlash  uchun  savollar:
1.  So‘zlashuv  madaniyatining  milliy  xususiyatlarini  ko‘rsating?
2.  So‘zlashuv  madaniyati  ko‘rinishlarini  izohlang?
3.  Nutqiy muomala qanday m a’noga ega?
4.  M uloqotda so‘z asosiy vosita ekanligini isbotlang.
5.  Salomshashish  odobi  qoidalarini sharhlang?
6.  Murojaat qanday turlarga bo‘linadi?
www.ziyouz.com kutubxonasi

7.  Turmush  tarzi  madaniyatida  an’analaming  o ‘m i  nimalarda 
ko‘rinadi?
8.  Turmush tarzi madaniyatining  milliy  xususiyatlari  nimada?
Amaliy  mashg‘ulot  savollari:
1.  So‘zlashuv madaniyatida  qabul qilingan m e’yorlar.
2.  So‘rashish muomala madaniyatining m uhim  vositasi sifatida.
3.  Salomlashish va uning axloqiy mohiyati.
4.  Murojaat  qilish va uning turlari.
5.  Turmush tarzi tushunchasi.
6.  Turmush tarzi madaniyatining ijtim oiy-ma’naviy sohalardagi 
o‘mi.
7.  M ehmondo‘stlik  milliy madaniy at imizning  m uhim   qismi si­
fatida.
8.  Turmush tarzi  madaniyatinig shaxs kamolotidagi  o ‘mi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

6-BOB.  SHIRIN  SO ‘Z VA  CHIROYLI 
MUOMALA  -   INSON  KO‘RKI  SIFATIDA
6.1  Shirinso‘zIik  va  uning  shartlari
M a’lumki, «Avesto»da Axura-Mazda dunyoga haqiqat, go‘zallik va 
ezgulikni o‘matish uchun  kelgan  Iloh sifatida ulugManadi.  Buni «Asha 
alqovi»dan o ‘rin  olgan  quyidagi  misralarda yaqqol  ko‘rish  mumkin: