Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

Har kimki  chuchuk so *z elga  izhor aylar, 
''
Har nechani  ag *yor durur yo r aylar
.
S o ‘z  qattig‘i  el k o ‘ngliga  ozor aylar,
YumshogH k o ‘ngillami giriftor aylar.
Xushmuomalalikning  aksi  qo‘pollik,  dag‘allik,  badjahllik  va 
dilozorlikdir.  Bunday  nuqsonlar  insonning  axloqiy  sifatlariga  ko‘rk 
bag‘ishlamaydi,  aksincha,  insonni  yanada  tubanlashtiradi.  Shu  bois 
xushmuomalalikning insonlar, jumladan,  mo‘minlar uchun qanchalik 
ahamiyatga ega ekanligi Imom al-Buxoriyning «Hadislar» to‘plamida 
keng va atroflicha tilga olinib,  rivoyatlar orqali bayon qilingan.
Inson  ko‘rinishidan  hech  narsa  demasa  ham,  ichida  hamisha 
gapiradi.  Bu  hoi  go‘yo  loy  qorishgan  suv  toshqiniga  o ‘xshaydi.
1 Bu haqda qarang: Abu Abdulloh Muhammad Ibn  Ismoil al-Buxoriy. 
Hadis.4-jild.  Т.:  Qomuslar bosh taxririyati,  1997.  528  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

T o shqinning  toza  suvi  insonning  so‘zi  (nutqi),  balchig‘i  esa 
hayvonligidir.  Biroq balchiq unda o ‘tkinchi bo‘lib, vaqt kelib ulardan 
asar ham  qolmaydi.  Yaxshi yoki yomon boiishiga qaramay,  so‘zlar, 
hikoyalar  va  bilimlar  qoladi...Odamlarning  yomonliklariga  sabr 
qilmoq,  go‘yo  o ‘z  nopokligini  ularga surtib tozalangan  kabidir.  Se- 
ning fe’li-xuying tahammul bilan yaxshilanadi.  Ulamiki esa zulm va 
yomon muomala sababli buziladi.  Buni eslab olding va endi o ‘zingni 
pokla»1  -  deydilar  Mavlono  Jaloliddin  Rumiy.
O iladagi  va  um um an ,  jam iyatdagi  xatarli  m uam m olarni 
sin c h ik la b   o ‘rganilsa,  k o ‘p in c h a  ularning  kelib  chiqishi  — 
o ‘ylamasdan, ehtiyotsizlik bilan aytilgan qo‘pol so‘zga borib taqaladi. 
Chiroyli  so‘z  esa,  yaxshi  muomala,  mehr-oqibat  kalitidir.
Takrorlash  uchun  savollar:
1.  Shirinso‘zlik va uning shartlarini ko‘rsating?
2.  So‘zning  kundalik  hayotda  fikr  almashuv  vositasi  sifatidagi 
aham iyati  nimada
3.  Yolg‘onning shaxs kamolotiga salbiy ta’siri nimalarda ko‘rinadi?
4.  “Yaxshi gapirish'’  m a'nosini tushuntiring?
5.  Chiroyli muomalaning qudrati nimada?
6.  Axloq va odobning o ‘zaro bog‘liqligi nimada?
7. Xushmuomalalikning shaxs kamolotiga ta’siri nimalarda ko‘rinadi?
8.  Xushmuomalalik va shirinso‘zlikning aksi bo‘lgan tushuncha- 
lam i  sharhlang?
Amaliy  mashg‘ulot  savollari:
1.  Shirinso‘zlikning tarixiy-ilmiy manbalari.
2.  Insonlararo muloqotda shirinso‘zlikning ahamiyati.
3.  Andishasiz  va  behayo  soczlar  muomala  madaniyatidagi  illat 
sifatida.
4.  Shirinso^likning mas’uliyati.
5.  Chiroyli muomala insoniy fazilat sifatida.
6.  Chiroyli  muomalani paydo  qiluvchi  omillar.
7.  Muomalada bilimning ahamiyati.
8.  Chiroyli muomalaning shaxs kamolotiga ta’siri.
1 Mavlono Jaloliddin Rumiy.  Ichingdagi ichingdadir. T.Yozuvchi,  1997. 
67  b
www.ziyouz.com kutubxonasi

7-BOB.  NUTQ  -   INSONLARARO  MULOQOTDA 
MUOMALA MADANIYATINING 
M UHIM   VOSITASI
7.1.  Yozma  nutqda  muomala  madaniyatining 
ahamiyati  va  zaruriyati
Jahonga  Beruniy,  Ibn  Sino,  Al-Xorazmiylarni  bergan  Mova- 
rounnahr allomalari orasida munosib o‘ringa ega bo‘lgan Muhammad 
Abu Homid G ‘azzoliy o‘zining «Ixyou ulumid-din» asarining «Hasad 
mazammati  bayoni»da  xat  va  noma  orqali  hasadning  axloqiy  illat 
ekanligini  bir  rivoyat  misolida  ko‘rsatib  bergan  edi.  Rivoyatda 
keltirilishicha,  podshohning oldiga kelib yuradigan  bir kishi  doimo 
unga «Senga yaxshilik qilganga, yaxshilik qil,  yomonlik qilguvchiga 
esa,  yomonlik  qilma,  chunki  qilgan  yomonligi  o ‘ziga  qaytgusidir» 
der  ekan.  Bu  kishining  podshoh  huzuridagi  obro‘-e ’tiboriga  bir 
kimsaning  hasadi  kelib,  uni  podshohga  yomonlaydi:  «U  odamlar 
orasida  «Podshohning  og‘zi  badbo‘y»  degan  gap  tarqatib  yuribdi: 
Agar  so‘zimga  ishonmasangiz  uni  oldingizga  chaqirib,  yaqinroq 
gapiring,  shunda u og‘zini berkitadi» deb ig4vo qiladi.  Hasadgo‘yning 
gapiga ko‘ra, podshoh uni huzuriga chorlaydi va unga yaqinroq turib 
gapiradi.  Bir kun  oldin  to ‘yib  sarimsoqpiyoz  egan  haligi  odam,  o ‘z 
og‘zidan  kelayotgan  sassiq  bo‘ydan  uyalib,  og‘zini  berkitadi, 
podshoh  ig‘vogarning gapi  «haqiqat»  ekanligini  anglaydi.
Bu shohning shunday odati bor edi: birovga hadya yoki  mukofot 
bermoqchi bo‘lsa, unga o‘z qo4li bilan xat yozib berardi.  Bu gal ham 
xuddi shunday qildi.  Podshoh  «Xatimni olib borgan  kimsani so4yib, 
terisini  shil  va  ichiga  somon  tiqib,  mening  oldimga jo ‘nat»  degan 
mazmunda  noma bitib,  xatni u  kishining qo‘liga tutqazadi.  Xat  esa 
taqdir taqozosi bilan hasadgo‘yga hadya qilinadi va yaxshi odam qoilb, 
hasadgo‘y o ‘limga mahkum bo‘ladi.
G archand  qayg‘uli  bo‘lsa-da,  ushbu  rivoyatni  keltirishimizdan 
maqsad  shuki,  noma  va  maktublar  madaniy  inson  kashf  etgan 
muloqotlarning  eng go‘zal,  eng  ta’sirchan  va  eng  qulay vositasidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Sharqda noma yozish Evropadagidek keng urf bo‘lmagan, lekin Sharq 
adabiyoti  nom aning  g o ‘zal  shakllarini  yaratgan.  0 ‘rta  Osiyo 
adabiyotlarida  nomalar  garchi  mustaqil  janr  sifatida  shakllangan 
bo ‘lsa-da,  lekin  um um an  yozishmalar  oddiy  xalq  o ‘rtasida  keng 
tarqalmadi.  Noma,  maktub  va  yozishmalarning jahon adabiyotida, 
xususan,  Sharq  adabiyotidagi  mavqei  xususida  g‘oyatda  e’tiborli 
fikrlarni  ilgari  surgan  adabiyotshunos  olim  I.G ‘afurov  deydiki, 
«Yozishmalar  ham   davrlar,  ham   davr  odamlarining  qiyofalarini 
kelajak  nasllar  oldida  ravshan  qiluvchi  shahodatlardir.  Xatlarda 
yozuvchi,  ijodkor,  uning  shaxsi  ichki  dunyosi  shakllanadi.  Sharq 
adabiyotlari bu shahodatning inson hayotida qanchalar muhimligini 
ham m adan ilgari angladi.  Yozishmalami asarlar ichiga turli shakllar 
va turli mundarija yo‘nalishlarida olib kirdi»1.
Maktub madaniyati — yozuv madaniyati,  yozma  madaniyatning 
bebaho bo‘lagi.  Maktub madaniyati e’tiborsiz joylarda yozma adabiyot 
quloch  yozib  rivojlanmagan  b o £ladi.  Maktub,  avvalo,  fikrlashga, 
atrofga  razm solib  qarashga,  yaxshi-yomonni tanishga,  har narsaga 
mustaqil baho  berishga,  o ‘z flkriga  ega bo‘lishga,  kuzatuvchanlikka 
o ‘rgatadi.  Shular barobarida maktub yozish inson ijtimoiy faolligining 
eng  yorqin  ko‘rinishlaridan  biridir.
Kamolot  keltirmagan,  saodatni  yaqinlashtirmagan,  marhamat 
tuyg‘usini uyg‘otmagan har qanday so‘z puch so‘zdir.  Puch so‘zlarga 
o‘rganib qolgan xalq qashshoqlik va razolatlardan qutulishda qiynaladi. 
Puch  so‘zlar  har  narsadan  yomondir.  Atrofimizga  e ’tibor  bersak, 
o ‘zaro muloqotda siyqasi chiqqan, tuturuqsiz, bachkana so‘zlar bilan 
to ‘lib-toshganligining  guvohi  bo‘lamiz.
D aholarning  bir-birlari  bilan  bo‘lgan  yozishmalariga  nazar 
tashlasak.  Ular  mazmun  va  mohiyat  jihatidan  yuksak  darajadagi 
insonparvarlik,  vatanparvarlik,  sadoqat  tuyg‘ularining  g o ^ a l 
madaniy namunasini ko‘rishimiz  mumkin.  Bu borada Abu  Rayhon 
Beruniyning Ibn Sino bilan yozishmalari,  Ibn Sinoning  Bahmanyor 
al-O zorbayjoniyga  bitgan  maktublari  va  hokazo  xiradmand  va 
donishmand  kishilaming bir-birlari bilan ilmiy,  m a’rifiy va  maishiy 
sohalarga  doir  maktublari  xalqimizing  madaniy  yodgorligi  sifatida 
qadrlidir. Ayniqsa,  Hazrat  Navoiyning «Munshaot» deb nomlangan
1 G‘afurov 1.  Hayo - xaloskor. T.:.  Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik 
kompniyasi bosh tahririyati,  2006.  232  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

asariga  jamlangan  maktublar  o ‘zining  ijtimoiy-siyosiy,  m a’naviy- 
ma’rifiy hamda jamoatchilik manfaatlariga ko‘ra yuksak ahamiyatga 
ega.  Navoiyning maktublari ko‘proq saltanat valiahdlariga bitilganligi 
qayd qilinadi.  Xususan,  Badiuzzamon  Mirzoga yozgan insholaridan 
Navoiyning  o kz  zamonasining  fozil,  hokisor  va  mehribon  hukam o 
kishisi  bo‘lganligini  ilg‘ash  qiyin  emas.  Navoiyning  shahzodalarga 
maktublari  bu  —  shaxzodalarga  maktublargina  emas,  ular  o ‘sha 
davrning barcha yoshlariga, barcha el-yurt yo‘lida xizmat qiluvchilarga 
qaratilgan pandlar, deb tushunmoq kerak.  Navoiy o‘z xatlarida davr 
nuqtai-nazaridan  turib,  bebosh  shahzodalarni  tartibga,  shafqatga, 
adolatga va hamkorlikka chaqiradi: bu xatlar Navoiyning ijtimoiy va 
insoniy qarashlarini ifodalaydi.
Bu borada adabiyotshunos olim l.G‘afurovning yuqoridagi kitobiga 
murojaat etmoqcliimiz.  I.G ‘afurov  Navoiy maktublarining mazmun- 
mohiyati,  maqsadi va  uning ahamiyatini atroflicha ko‘rsatib bergan. 
Jumladan,  Navoiyning  Badiuzzamon  Mirzoga bitgan  xatidagi  «Bu 
faqiri hoksor va hokivashi bee’tiborkim, bu davlatlig‘ eshik ostonasig‘a 
tufrog‘dek tushib  erdimu  xayolimda bu  erdikim,  magar ajal  sarsori 
tufrog‘imni  bo‘sag‘adin  sovurg‘ay  va  o ‘lim  sayli  hoshokimni  bu 
eshikdin surgay va lekin  xayol botil (bekorchi)  ekandur va  muddao 
otil  (behuda)»  so‘zlardan  Navoiy  shoh  xonadoni  a ’zolarining  fe’l- 
atvorlari,  xatti-harakatlari,  el-yurtga,  saltanatga  m unosabat  va 
muomala yo‘llarini juda yaxshi bilishi va xatda shahzoda Badiuzzamonga 
og‘ir botmaydigan  so‘zlami  topib  yozishga  harakat  qilgan:  « 0 ‘zini 
davlatlik  xonadon  ostonasidagi  tuproq  deb  tanitadi»1,  shoh  xona- 
doniga  eng  yaqin  kishi  ekanligini  ta’kidlaydi.  Bunday  munosabat 
Navoiyning  nafaqat  buyuk  shoir,  so‘z  ustasi,  balki  kim  bilan  qan- 
day muomala qilishni o lrgatadigan, muomala madaniyatida o ‘ta no- 
zik shaxs ekanligidan  dalolatdir.
Buyuk alloma Mahmudxo‘ja Behbudiyning asrimiz boshlarida yozib 
qoldirgan  o ‘quvchilar  uchun  tuzilgan  «Kitobal-ul  atfol»  darsligi  va 
unda bayon etilgan xat yozish shartlari va maktub odoblarini xalqimiz 
muom ala  m adaniyatining  ziynati  sifatida  qadrlashi  m um kin. 
C h u n o n ch i,  m azkur  darslikning  «Xat  yozm oq  sh artlari» d a 
«Yozilaturgon  so‘zlar ichig‘a  har kim bilmayturgon  lug‘at  mumkin
1 
G ‘afurov  I.  Hayo - xaloskor. 
Т.: 
Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik 
kompniyasi bosh tahririyati.  2006.  884 b.  235 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

qadarincha yozmasg‘a va inchunin, avomcha va ko‘chagi iborat va ayb 
sanalaturgon kalima va laqablarni yozmas»likni aytadi.  Shuningdek, 
«M aktubg‘a haqorat,  ta’na,  hazil,  fisq va gunohga taluq so‘zlar aslo 
yozilmasun»  deb uqtiradi.  Behbudiy taklif etgan  maktub odobining 
go‘zalligini  qo‘yidagi  m atnlar  orqali  bilishimiz  mumkin:
Farzandning otaga yo‘llaydigan  maktubida:
«Mehribon  otajonim  xizmatlarig'a!
Tangrim  so yai  davlatingizni  boshimdin  eksik  etmagay,  aziz 
qiblagohiml
Bu  aqshom  u y g ‘a  ja n o b i  xalifamni  ziyo ra tg‘a  ta k lif  qildim. 
Onajonim dedilarki
, go ‘sht va birinjyo ‘qtur,  marhamat aylab,  taomg'a 
kerakli nimasalami olib xizmatkordan yuborsalar, xursand bo ‘lur edim, 
afandim.
qulingiz...»
  deya  murojaat  qilish  kerakligi  uqtiradi.
Farzandning onaga yo‘llaydigan maktubida esa:
«Sevikli onam  huzuri sharifalarina!
Parvardigorim  doim  sizni  eson  saqlasun.
Onajon!
Mehribon  opamni uyig'a  borganingizga  o il  кип  b o ‘Idi.  Men  sizni 
ко Ъ sog ‘indim.  Boray desam,  maktabdan qolurman
. Ani uchun  iltimos 
qilarm anki,  em di  u y g ‘a  kelsangiz
,  y o ‘lingizg‘a  k o ‘z  tutarman, 
volidajonimf
M ushfiq  opam g'a  salom   aytarmen.»
  degan  samimiy  fikrlar 
bildirilishi  maqsadga muvofiq.
Shogirdning ustoziga yoMlaydigan  maktubining odobi quyidagicha 
aks  etishi  talab  etiladi:
«Janobi  ustodi kiromim  huzuri anvorlarina!
Parvardigorim  fa yzu   muhabbatu  ustodonalarini  bizdin  eksik 
etmagay.
Boisi  donish  va  saodatim, janobi  mavlom!
H azrati  vohib-al-atoyi  о ‘tgan  aqshom  bandangizg'a  bir  o ‘g ‘ul 
birodar  ato  etdi.  Shul  sababli  bukun  janobi  volidam  xizmatlariga
www.ziyouz.com kutubxonasi

turmog‘im  lozim  b o ‘ldiki,  maktabg‘a borolmag‘animga janobingizdan 
afu  tilarman,  afandim!»1.
Mavlono M ahmudxo‘ja Behbudiyning mazkur qaydlari xalqimiz 
azaldan  so‘zga,  matnga,  matn  mazmuniga  jiddiy  e ’tibor  bilan 
qaraganligidan  dalolatdir.  Afsuski,  keyingi  paytlarda,  yozayotgan 
maktublarimizda  poyintar-soyintar so'zlarning  ko£pligi,  bachkana, 
mantiqsiz iboralarning uchrashi, xato va savodsizlarcha qarashlaming 
m avjudligini  k o ‘rib,  yozm a  nutqda  saviyam iz  o £tm aslash ib  
borayotganligidan taajjubga tushasan kishi. Vaholangki, nutqni yozma 
ravishda  bayon  etish  qadimdan  qo'llanib  kelingan:  munshiylar, 
kotiblar va ailomalar bu san’atni yuqori darajaga ko'targanlar. Yozma 
va  og‘zaki  nutqning  yuksakligi tafakkumi go£zallashtirgan.  Og‘zaki 
va yozma nutqning uyg‘unligi xususida so£z yuritib,  adabiyotshunos 
olim  Nusratullo Atoulloh o‘g‘li Jumaxo'ja yozadi:  «Yozma nutq bilan 
shug£ullanmagan  notiq  nutqining  rivoji  sust,  sayqal  topishi  qiyin 
kechadi.  Uning so£z boyligi, ifoda imkoniyatlari cheklangan bo£ladi»2.
Hozirgi  kunda  kompyuter  taxnikasining  imkoniyatlari  qog'oz 
orqali maktublar yozish uchun deyarU ehtiyoj qoldirmadi.  Endilikda 
bir-birimizga qiladigan yozma muloqotimiz elektron pochta,  E.mail, 
SMS  orqali  amalga  oshirilmoqda.  Ammo  texnikaning  bunday 
imkoniyati  insonning  yozma  nutq  madaniyatini  yuksaltirdi,  desak 
biroz  mubolag‘a  qilgan  bo‘lamiz.  Chunki  bugungi  kunga  kelib, 
kundalik  faoliyatimizda  ishlatilayotgan  so‘z  boyligimiz  shunchalik 
nochorki,  yozma matn haqida gapirmasa ham bo£ladi.  Vaholangki, 
yozma nutq madaniyatimizga ta’sir ko'rsatuvchi vosita va omillaming 
o‘zi  tahrirga  muhtoj.  Ko‘chadalarda  yoki  OAV  orqali  aytilayotgan 
ayrim  reklama  roliklarining  matni tushunarsiz  va  mantiqsiz.  Hatto 
oilaviy,  jamoaviy  o ‘tkazadigan  tadbirlarimiz  uchun  chiqaradigan 
taklifnomalarimizning  matnidagi  pala-partish  so£zlarga  e ’tiborsiz 
bo£ lib  borayapmiz.
Shuni  ta ’kidlash  lozimki,  yozma  m atndan  ommaviy  axborot 
vositalari xodimlari,  o'qituvchi-muallimlar o'rinli foydalana bilishlari 
lozim.  Q achon  m atnga  qarash  va  q ach o n   m ustaqil  gapirish
1 Ushbu matnlar Begali Qosimovning «Karvonboshi» nomli maqolasida 
keltirilgan m atndan ko'chirib olindi.  / /  Yoshlik,  1990.  №1.  66 b.
2 Qarang:  Nusratullo Atoulloh o‘g‘li Jum axo£ja.  Istiqlol va ona tilimiz. 
Т.:  Sharq,  1998.
www.ziyouz.com kutubxonasi

mumkinligini yaxshi o ‘zlashtirishlari zarur. Shu bois yozma nutqning 
samarali bo‘lishi va uning og‘zaki  nutqda  ifodali bayon etilishi uchun 
q o ‘yidagilarni  inobatga  olish  zarur:
1. Yozmoqchi bo‘lgan narsangizning maqsadini tushunib, aniqlab 
oling.  Yo‘qsa  nim adan boshlashni  bilmay,  boshingiz qotadi.
2.  N om ani  imkon  darajasida  o ‘zingiz  yaxshi  tushunadigan, 
layoqatingiz  yetadigan  tilda  bayon  eting.  Zero,  tushunmasdan 
qo ‘llangan  bitta so‘z  ham  qator  noqulayliklar olib  kelishi  mumkin.
3.  Tushunilishi  qiyin  va  murakkab  bo‘lgan  so‘zlardan  kamroq 
foydalaning.  Toki,  xat  borib  yetadigan  kishi  nim a  dem oqchi 
ekaningizni  tushunishi  oson  bo‘lsin.
4.  Xatning mazmuni va kimga yo‘nalayotganligini his qiling.  Sof 
ilmiy asosga qurilgan  nom a o ‘quvchini zeriktirib qo‘yishi  mumkin.
5.  Xatda  iloji  boricha  latif,  chiroyli va  madh  etuvchi  so‘zlardan 
foydalanish maqsadga  muvofiq.
6.  Xatni  qisqa,  lo‘nda va  mazmunli yozishga harakat  qiling.  Bu 
sizning qanday saviyaga ega ekaningizni ko‘rsatadi.
7.  Maktubingizda  haqorat,  so‘kinish  va  jargon  so‘zlarni  ish- 
latishdan  tiyiling.  Bu  sizga  nafaqat  foyda  keltiradi,  balki  bu  dush- 
m aningizni sizga  bo‘lgan  munosabatini  ijobiy tomonga  o ‘zgartiri- 
shi  ham   mumkin.
8.  Xatda  fikringizni  (agar  o ‘rni  bo‘lsa)  hayotiy  misollar  orqali 
bayon  eting.  Shunda yozgan  maktubingiz tushunarli boMadi.
7.2.  Nutq  madaniyati  va  notiqlik  san’ati
Bir  vaqtlar  nutq  yuksak  san’atlar  qatoriga  ko‘tarilgan,  uning 
sirlarini maxsus maktablarda yillar mobaynida o‘rganishgan.  Notiqlik 
san’atining  mashaqqati  shu darajada bo‘lganki,  nutqidagi  nuqsonni 
yo‘qotish  uchun,  hatto  quduqlarga  tushib  o ‘tirib  nutqni  mashq 
qilishgan.  Buyuk  notiqlar  Demosfen  va  Sitseronning  hayoti  bunga 
misoldir.
M a’lumki,  madaniy  meros,  ya’ni  o‘tmish  darvlar  madaniyati 
keyingi avlodlar madaniyatiga asos bolib, uni rivojlantiradigan qismi 
hisoblanadi.  Shu jihatdan  olganda  mustabid  davrda  qadrsizlantirib 
yuborilgan  insonparvarlik axloqi  xalqlarimizning adolatsizlarcha va 
takabburlarcha  nazardan  chetda qoldirilgan o‘tmishi,  ilg‘or axloqiy 
merosining  yutuqlari,  qadriyatlari,  afzalliklari  bilan  boyitilishi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

ayniqsa, muhim. Zero,  0 ‘rta Osiyo xalqlarining tarixdagi o‘rni, o‘ziga 
xosligi,  ulami jahon madaniyati xazinasiga qo‘shgan hissasi bag‘oyat 
ulug‘.  Notiqlik  va  notiqlik  san’ati  borasida  ham   Sharq,  xususan, 
M av o ro u n n ah r  va  X uroson  m aktabi  n a m o y o n d a la ri  ja h o n  
madaniyatining  gultojisi  sifatida  ajralib  turadi.  Bu  borada  notiqlik 
san’atida  o‘ziga xos  maktab yaratgan  Husayn Voiz  Koshifiy  (1440- 
1505)  bu tu n   X uroson  diyorida  H usayn  B ayqaroning  voizi, 
ta ’birchisi,  m aslahatchisi  sifatida  m ashhur  edi.  U  m usulm on 
xalqlariing  m u qad d as  kito bi  Q u r’o n i  K arim g a  o d d iy   xalq 
tushunadigan  qilib,  soddalashtirib,  to ‘rt  kitobdan  iborat  sharh 
yozgan.  Koshifiy o ‘z zamondoshlaridan farqli o ‘laroq,  yuzni o'qish 
san’ati  bo‘yicha  ham  ibratli  fikrlami  bayon  qilgan.  Voiz  Koshifiy 
insonning  chehra,  soch,  quloq,  tishiga  qarab  axloqini,  fe’l-xuyini 
aytib  berish  iste’dodiga  ega  bo‘lgan  ajoyib  xislat  sohibi  edi.  Uning 
nomi,  ismi  hozir  ham   tillardan  tushmaydi.
Notiqlik  san’atining  nodir  namunalarini  yaratishda  yozuvchi, 
shoir,  san’atkor  va  boshqa  m adaniy-m a’rifiy  soha  vakillarining 
xizmatlari  katta.  Hatto  Abdulla  Qodiriy,  Abdulla  Qahhor,  Hamid 
Olimjon,  G ‘afur  G ‘ulom,  Shayhzoda  kabi  allomalarning  ayrim 
nutqlari teran mazmuni,  ijtimoiy salmog‘i,  emotsional ko‘tarinkiligi 
bilan  m a’naviyatim iz  tarix id a  ch u q u r  iz  qo ld irg an .  G ‘afu r 
G ‘ulomning  qozon  shahrida  o‘tgan  Abdulla  T o‘qay  yubileyida 
so‘zlagan nutqining dovrug‘i Tataristonnning eng olis ovullarigacha 
borib yetgandi. Abdulla Qahhoming 60 yillik tavallud kunida so‘zlagan 
nutqini  eslaylik.  Adibning  «men  partiyaning  soldati  emas,  ongli 
a’zosiman, to ‘g‘ri kelgan har bir kimsaga  chest bermayman»  degan 
so‘zlari bir zumda «katta og‘alaming» qulog'iga yetib borgan va katta 
idoralarda  o‘tirganlarni zir titratgandi.
Shuni  alohida  aytish  kerakki,  notiqlik  faqat  chiroyli  so‘zlarni 
qo‘llay olishdangina  iborat  emas,  balki notiq so‘zning ta ’siri,  uning 
ijtimoiy ahamiyatiga ham katta e’tibor berishi kerak.  Zero, notiqning 
saviyasi,  iqtidori,  salohiyati  va  insoniyligi  u  so£zlagan  matnning 
nechog£li ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi.
Ayrim nutqlar badiiy tafakkur rivojiga ta ’sir ko‘rsatibgina qolmay, 
ijtimoiy  taraqqiyotning  ham  muhim  omiliga  aylanishi  mumkin. 
0 ‘zbekiston  xalq  yozuvchisi  Odil  Y oqubovning  SSSR   xalq 
d ep utatlari  qurultoyining  m inbaridan  tu rib   aytilgan  nu tq id a 
«...o‘zbeklarga ham beqiyos baxtu saodat,  farovonlik,  to ‘qlik bahsh
www.ziyouz.com kutubxonasi

etgani,  har chorrahada ayyuhannos urib  maqtanuvchi  kommunistik 
partiya va sho‘ro hukumatining riyokorligi,  munoflqligi,  tili boshqa- 
yu  dili  boshqa  ekanligini  ayovsiz  fosh  qilingan»ligi  o ‘zbekning 
chinakam qahramonligi edi.  Bu ba’zan katta-katta kitoblar qilolmagan 
ishni  kichkina va qisqagina bir nutq qilishi  mumkinligiga,  minbardan 
turib  aytilgan  so‘z  yurakdan  otilib  chiqsa,  boshqa  odamlar  qalbida 
ham unutilmas iz qoldirishi  mumkinligini  isbotlaydi  Bu kabi  nutqlar 
nafaqat badiiy tafakkur rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda,  ijtimoiy 
taraqqiyotning ham muhim omiliga aylanishi  mumkin.  Kommunistik 
partiyaning  m unofiqligini,  am alda  avvalgilarning  ham masidan 
mudhishroq va shafqatsizroq mustamlaka siyosati yurgizganini baralla 
aytgan  Odil  Yoqubov  nutqini  akademik  Andrey  Saxarov  o ‘sha 
qurultoyda o ‘midan turib olqishlagan,  qurultoy deputatlari o‘zbeklar 
ichida  haqgo‘y,  adolatparvar,  erksevar  odamlar  borligidan,  ularni 
yuksak darajada tafakkur qila olishlariga yana bir bor amin bolgandilar. 
«Xudo  haqi,  Odilning  shu  nutqidan  keyin,  -  deya  xotirlagan  edi 
qahram on  munaqqidimiz  Ozod  Sharafuddinov,-  men  olis-yaqin 
yurtlarga borganimda qaddimni g‘oz tutib, bo‘ynimni egmay, indamay, 
qisinmay  «men  o‘zbek  ziyolisiman»  deydigan  boMdim...,  Odil  o‘sha 
nutqi bilan o ‘zbek  publitsistikasini  rekord yuksaklikka  ko‘tardi»'.
Sobiq  Sho4rolar  davrida  majlislarda,  katta-kichik  yig4inlarda 
gapiriladigan  nutqlarning  ichki  qurilishi  muayyan  qolipga tushib 
qolgandi.  N utq n in g   m uqaddim asi  partiyaga  ham du  sanodan 
boshlanishi,  aw alo  partiyaga  ta ’zim,  shon-sharaf va qulluq  qilinar, 
so‘ng  erishilgan  yutuqlarning  olamshumulligi  haqida gapirish  talab 
qilinar  edi.  Shulardan  keyingina,  agar  vaqt  qolsa,  asosiy  masalaga 
o ‘tilar edi.
N utq qaysi  mavzu doirasida b o‘lishidan qat’iy nazar nutqda no- 
tiqning  hayot  yo‘li,  yillar  mobaynida  kechirgan  jamiki  murak- 
kabliklari,  chekilgan  iztiroblar  aks  etmog‘i  va  shunga  o ‘xshash 
hodisalar hayajon bilan bayon etilmog‘i kerak.  Shuning uchun  ham 
odam lar yubileyini  nishonlayotgan insonga oxirida so‘z berganlarida 
uning so‘zini butun vujudlari bilan eshitishga harakat qiladilar,  nutqni 
gulduros  qarsaklar bilan  olqishlaydilar.  Boisi,  yubilyarning  nutqida 
uning  hayoti,  hayajoni  va  samimiy  mulohazasi  aks  etgan  bo‘ladi.
1  Sharafuddinov  O.  Ijodni  anglash  baxti. T.  «Sharq»  nashriyot-matbaa 
aksiyadorlik  kompaniyasi  bosh  tahririyati,  2000.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Uzoq  davrlardan  buyon  kishilarning  o ‘zaro  munosabatlarida, 
ular bir-birlarini tushunishlarida,  fikr almashishlarida  nutq,  nutqiy 
munosabatlar  hamisha  muhim  ahamiyat  kasb  etib  kelgan.  Bugun 
zam on  talabiga  mos  ravishda  tilning  kom m unikativ-funksional 
tamoyiliga,  asosan,  nutqiy  faoliyatga  e ’tibor kuchaydi.  Nutqiy fao- 
liyat til va nutq dialektikasiga muvofiq tarzda ro‘yobga chiquvchi ho- 
disa  bo£lib,  uning  har  qanday turi so‘zlovchi  va  tinglovchi  o'rtasi- 
dagi  o£zaro  munosabat  vositasi  hisoblanadi.
Nutqning  mohiyati  uning  madaniyligi,  ommaviyligi va  ijtimoiy 
qimmati  bilan  belgilanadi.  «Madaniy  nutq»,  «nutq  madaniyati», 
«notiqlik»  degan  iboralar  bor.  Nutqning  xarakteri  ana  shularning 
mohiyatini bilish bilan izohlanadi.  U laming lingvistik birlik sifatida 
o ‘z  xususiyatlari  mavjud  bo £lib,  ular  insonlarning  o £zaro  flkr 
almashishdagi nutqiy jarayonning bosqichli shakllari deyish mumkin. 
Anashu  shakllar  to £g£ri  nutq,  nutq  madaniyati  -   notiqlikdir.