Xocali soyqirimi

2. Genosid haqqında Konvensiyada nəzərdə tutulan hüquq və vəzifələrin erga omnes öhdəliyi xarakteri 
Lakin, 1948-ci il Konvensiyasının beynəlxalq adət hüququnun tərkib hissəsi olduğunu unutmaq olmaz. 
Beləki,  Genosid  haqqında  Konvensiya  bəyan  edir  ki,  «Konvensiyada  nəzərdə  tutulan  hüquq  və  vəzifələr  erga 
omnes  öhdəliyidir»  (CIJ,  Application  of  Convention  for  the  prevention  and  the  repression  of  the  crime  of 
genocide  (Bosnia-Herzégovine  against  Yugoslavia),  preliminary  exceptions  of  July  11,  1996,  Rec.,  1996,  p. 
616.), yəni hamı üçün nəzərdə tutulan  öhdəlikdir, baĢqa sözlə, ümumi xarakter daĢıyır. Buradan belə  nəticəyə 
gəlmək olar ki, Məhkəmənin Ģikayətlə bağlı rationae temporis səlahiyyəti tərəflərin  konvensiyaya tabe olduğu 
anla  məhdudlaĢmır.  Yəni  bununla  1991-1996  və  1991-1993-cü  illər  ərzində  Konvensiyaya  riayət  edilməsi 
Azərbaycan və Ermənistan üçün erga omnes öhdəliyi xarakteri daĢımıĢdır.  
Bundan  əlavə,  1966-cı  il  Mülki  və  Siyasi  hüquqlar  haqqında  Beynəlxalq  Paktın  6-cı  maddəsinin  3-cü 
bəndində deyilir ki,  

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
106 
«Həyatdan  məhrumetməni genosid cinayəti təĢkil  etdiyi zaman  nəzərə almaq  lazımdır ki, bu  maddədə 
heç bir Ģey bu Paktda iĢtirak edən dövlətlərə hər hansı bir yolla Genosid haqqında Konvensiyanın müddəalarına 
uyğun olaraq qəbul olunmuĢ istənilən öhdəliklərdən geri çəkilmək hüququ vermir». 
BaĢqa sözlə, Paktın 6-cı maddəsinin 3-cü bəndi Genosid haqqında Konvensiyada nəzərdə tutulan hüquq 
və vəzifələrin erga omnes öhdəliyi xarakterini bir daha təsdiqləyir. 
«Genosid  cinayətinin  qarĢısının  alınması  və  ona  görə  cəzalandırma  haqqında  Konvensiyaya  qeyd 
Ģərtlərin  qanuniliyi  və  etibarlılığı»  barədə  Beynəlxalq  Məhkəmənin  1951-ci  ildə  BMT  BaĢ  Assambleyasının 
xahiĢi  ilə  verdiyi  MəĢvərətçi  Rəydə  (International  Court  of  Justice.  I.C.J.  Rep.  1951.  P.  15.  —  L.C.  Green. 
International Law through the cases. Fourth Edition. The Carswell Company Limited. Toronto, Canada; Oceana 
Publications, Inc. Dobbs Ferry, New York, USA. 1978. P. 573—579) deyilir ki,  
«Konvensiyanın  mənĢəyi  göstərir  ki,  BMT-nin  genosidi  bütöv  insan  qruplarının  yaĢamaq  hüququnun 
inkar  edilməsində  ifadə  olunan  (hansı  ki,  yaĢamaq  hüququnun  belə  inkar  edilməsi  insan  düĢüncəsini  dəhĢətə 
gətirir,  bütövlükdə  bəĢəriyyətin  böyük  itiklərinə,  bu  qrupların  mədəniyyət  və  digər  sferalarına  verdiklərinin 
itirilməsinə gətirib çıxarır, eləcə də BMT-nin mənəvi normalarına, ruhuna və məqsədlərinə ziddiyyət təĢkil edir) 
«beynəlxalq hüquq üzrə cinayət» (Rezolöüiə Qeneralğnoy Assamblei 96(I) ot 11 dekabrə 1946 q.; Preambula i 
st. 1 Konvenüii)  kimi  məhkum  edilməsi və cəzalandırılması  niyyətini  nümayiĢ  etdirir. Bu konsepsiyadan əldə 
olunan  ilk  nəticə  ondan  ibarətdir  ki,  Konvensiyanın  əsaslandığı  prinsiplər  sivil  ölkələr  tərəfindən  və  hətta 
müqavilə  yolu  ilə  möhkəmləndirilmədən belə  məcburi prinsiplər Ģəklində tanınır. Ġkinci  nəticə  həm  genosidin 
məhkum  edilməsinin,  həm  də  «bəĢəriyyəti  bu  dəhĢətli  bəladan  xilas  etmək  üçün»  zəruri  olan  əməkdaĢlığın 
ümumi  xarakterində  ifadə  olunur.  (Konvensiyanın  preambulası)  Beləliklə,  BaĢ  Assambleya  və  razılığa  gələn 
tərəflər genosid haqqında Konvensiyaya müəyyən universal xarakter vermək niyyətində olmuĢlar. Konvensiya 
açıq Ģəkildə əsl humanitar və sivil məqsədlər üçün qəbul olunmuĢdur. ..  
Onun məqsədi, bir tərəfdən, bir qrup insanın mövcudluğunun təmin edilməsi, digər tərəfdən isə ən əsas 
mənəvi  prinsiplərin  təsdiq  edilməsidir.  Belə  konvensiyalarda  razılığa  gələn  dövlətlər  öz  məqsədlərini 
güdmürlər;  onların,  hər  birinin  ayrılıqda  və  hamısının  birlikdə  ümumi  maraqları  var,  hansı  ki,  Konvensiyanın 
raison d’etre – i (mövcudluq səbəbi) olan həmin ali məqsədlərin əldə olunmasıdır. Konvensiyanı ruhlandıran ali 
ideallar  iĢtirakçı  dövlətlərin  ümumi  iradəsinə  əsasən  onun  müddəalarının  xarakter  və  məzmununu  müəyyən 
etmiĢdir. 
2.1. Erga omnes öhdəliyi və üçüncü dövlətlər üçün yaranan nəticələr 
Artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi  Genosid  haqqında  Konvensiyada  nəzərdə  tutulan  hüquq  və  vəzifələr  erga 
omnes  öhdəliyidir  (CIJ,  Application  of  Convention  for  the  prevention  and  the  repression  of  the  crime  of 
genocide  (Bosnia-Herzégovine  against  Yugoslavia),  preliminary  exceptions  of  July  11,  1996,  Rec.,  1996,  p. 
616.). Bir sıra müqavilələrin mövcudluğunun yalnız bəzi qeyri-üzv dövlətlərə münasibətdə deyil, həm də «bütün 
dövlətlərə» münasibətdə nəticələr doğurması artıq mübahisə doğurmur.  
Müqavilələr hüququ haqqında Vyana Konvensiyasının 36-cı maddəsində deyilir ki,  
«Müqavilə  öhdəliyindən  üçüncü  dövlət  üçün  hüquq  yaranır,  əgər  bu  müqavilənin  iĢtirakçısı  həmin  müddəa 
vasitəsilə  üçüncü  dövlətə  və  ya  məxsus  olduğu  dövlətlər  qrupuna  və  ya  bütün  dövlətlərə  belə  hüquq  vermək 
niyyətinə  malikdirsə  və  əgər  üçüncü  dövlət  bununla  razılaĢırsa.  Müqavilədə  baĢqa  hal  nəzərdə  tutulmayıbsa, 
belə razılıq əksi sübut edilməyincə, ehtimal olunacaq.» (Article 36 §1 of the Convention of Vienna on the right 
of the treaties of May 23, 1969).  
3. Konvensiyanın geriyə qüvvəsi 
Azərbaycan qanunvericisi bu problemi həll etmək üçün «Beynəlxalq cinayətlərə görə məsuliyyət müəyyən edən 
qanunun  qüvvəsinin  geriyə  Ģamil  olunması  haqqında»  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiya  Qanununu 
qəbul edir (12 may 2006-cı il).  
Qanunun 1-ci maddəsində deyilir ki: 
Bu Konstitusiya Qanunu Azərbaycan Respublikasında sülh və insanlıq əleyhinə cinayətlərə, soyqırım və 
müharibə  cinayətlərinə  görə  məsuliyyət  nəzərdə  tutan  mövcud  cinayət  qanunvericiliyi  normalarının  tətbiqini 
«Ġnsan  hüquqlarının  və  əsas  azadlıqlarının  müdafiəsi  haqqında»  Konvensiyanın  və  «Mülki  və  siyasi 
hüquqlar haqqında» Beynəlxalq Paktın müvafiq müddəalarına uyğunlaĢdırmaq məqsədi ilə qəbul edilir.  
Bəzi  dövlətlərin  konstitusiyaları  da  (məsələn,  PolĢa,  Portuqaliya)  beynəlxalq  cinayətlərə  görə 
məsuliyyət müəyyən edən qanunun geriyə qüvvəsinin geriyə Ģamil olunmasına icazə verir. Beynəlxalq təcrübə 
göstərir  ki,  cinayət-hüquqi  normalara  yalnız  istisna  hallarda  retroaktiv  qüvvə  verilir.  Belə  ki,  Ġkinci  Dünya 
Müharibəsindən  sonra  hərbi  cinayətkarları  cəzalandırmaq  üçün  (1945-ci  il  Nürenberq  və  1946-cı  il  Tokio 
tribunallarının nizamnamələri əsasında) cinayət məsuliyyəti müəyyən edən normalara geriyə qüvvə verilmiĢdir 
(R.K.  Məmmədov  «Beynəlxalq  cinayət  hüququ  və  Azərbaycan  Respublikasının  cinayət  qanunvericiliyi», 
dis.aıtoreferat, Bakı 2005).  
Avropa Ġnsan hüquqları Konvensiyasının 7-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə görə  

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
107 
Bu maddə sivil dövlətlər tərəfindən tanınan ümumi hüquq prinsiplərinə uyğun olaraq törədildiyi zaman 
cinayət  əməli  olan  hər  hansı  hərəkət  və  ya  hərəkətsizliyin  törədilməsinə  görə  istənilən  Ģəxsin  mühakimə 
olunmasına və cəzalandırılmasına mane olmur.  
Bəzi  cinayətlərə  münasibətdə  belə  istisnalar  Ġkinci  Dünya  Müharibəsi  baĢa  çatdıqdan  sonra  istisna 
hallarda  tətbiq  edilirdi.  Bu  zaman  geriyə  qüvvəsi  olan  qanunlar  «hərbi  cinayətlərdə,  xəyanətdə  və  düĢmənlə 
kollaborasionizmdə təqsirkar Ģəxsləri cəzalandırmaq üçün tətbiq  olunurdu  və bu cinayətlərin  hər hansı  hüquqi 
və  mənəvi  məhkum  edilməsinə  yönəlməmiĢdi».  Burada  Almaniya retroaktivliyin tətbiqinin  qadağan  olunması 
haqqında  konstitusiya  müddəasına  istinad  edərək  qeyd-Ģərt  edir.  Lakin  təcrübədə  bu  hərbi  cinayətkarları 
müdafiə etmədi, çünki onların əməlləri nasizmə qədər mövcud olan qanunvericiliyə (Hitler rejiminin «qanunları 
qeyri-qanuni  elan  edildiyi  üçün)  görə  hüquqazidd  əməllər  kimi  tövsüf  olunmuĢdur  (D.Qomğen,  D.Xarris, 
L.Zevak. Evropeyskaə Konvenüiə o pravax çeloveka i Evropeyskaə Soüialğnaə Xartiə., M., 1998, s.268). 
Nürenberq  Tribunalında  baĢ  ittihamçılardan  biri  Xartli  ġoukross  öz  çıxıĢında  bildirir  ki,  «Tribunalın 
Nizamnaməsi  yalnız  cinayət  törətmiĢ  o  Ģəxslərin  məsuliyyətini  müəyyən  edir  ki,  hansılar  ki,  ümumi 
qanunvericilik baxımından aydın Ģəkildə belə  görünür. «Ġndi siz törədilən zaman  cinayət  olmayan əmələ  görə 
cəzalandırılacaqsınız» ifadəsi ilə «Siz indi törədilən zaman qanuna zidd olan və cinayət olan davranıĢa görə cəza 
çəkəcəksiniz»  ifadəsi  arasında  böyük  fərq  var.  …  Əgər  bu  qanunun  geriyə  qüvvəsidirsə,  biz  bəyan  edirik  ki, 
bütün  sivil  dövlətlərin  təcrübəsində  qanunun  geriyə  qüvvəsi  üçün  müəyyən  hədləri  müəyyən  edən  ali  ədalət 
normalarına  tamamilə  uyğundur  (Ġz  vıstupleniy  reçi  qlavnoqo  obvinitelə  ot  Velikobritanii  Xartli  ġoukrossa, 
proiznesennoy  na  zasedanii  Mejdunarodnoqo  Voennoqo  Tribunala  v  Nörnberqe  na  proüesse  po  delu  qlavnıx 
nemeükix voennıx prestupnikov 4 dekabrə 1945 q). 
Eyni müddəadan çıxıĢ edən 1966-cı il Mülki və Siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 15-ci maddəsinin 
2-ci hissəsində deyilir ki,  
«Bu  maddədə  heç  bir  Ģey  bütün  beynəlxalq  birlik  tərəfindən  tanınan  ümumi  hüquq  prinsiplərinə  görə 
törədilən zaman cinayət əməli olan hər hansı hərəkət və ya xətaya görə hər hansı Ģəxsi məhkəməyə verməyə və 
cəzalandırmağa mane ola bilməz». 
Beləliklə,  beynəlxalq  adət  hüququ  və  hüququn  ümumi  prinsipləri  ilə  cinayət  sayılan  əməlləri  törədən 
Ģəxslərə  qarĢı  məsuliyyət  təyin  edən  cinayət  hüquq  normalarının  geriyə  Ģamil  edilməsi  istisna  edilmir 
(Deystvuöhee mejdunarodnoe pravo v 3-x tomax/pod red. Ö.M.Kolosova i G.S.Krivçikovoy, M., 1999, tom 2). 
4. Genosid cinayəti ilə əlaqədar məsuliyyətə cəlb etmə müddəti 
Bundan əlavə, genosid cinayəti ilə əlaqədar məsuliyyətə cəlb etmə müddəti məsələsi qalıdırlarsa, qeyd 
edilməlidir  ki,  yalnız  Yuqoslaviya  və  Ruanda  üzrə  Tribunalların  Nizamnaməsində  və  Beynəlxalq  Cinayət 
Məhkəməsinin  Statusunda  genosidin  hərbi  və  insanlıq  əleyhinə  cinayətlərdən  fərqləndirildiyini  və  müstəqil 
beynəlxalq  cinayət  növü  kimi  müəyyən  olunduğunu  nəzərə  alsaq,  onda  «Hərbi  cinayətlərə  və  insanlığa  qarĢı 
cinayətlərə  görə  məsuliyyətə  cəlb  etmə  müddətinin  tətbiq  olunmaması  haqqında  1968-ci  il  BMT 
Konvensiyasında  genosidin  müstəqil  cinayət  kimi  göstərilməməsini  baĢa  düĢmək  olar.  1-ci  maddənin  b) 
bəndində  genosid  insanlıq  əleyhinə  cinayətin  tərkib  hissəsi  kimi  verilir.  Bu,  həm  də  genosidin  həm  insanlığa 
qarĢı, həm də hərbi cinayətlərin bəzi elementlərini özündə daĢıması ilə izah olunur.  
 
1968-ci  Konvensiyasına  görə  hərbi  cinayətlərə  və  insanlıq  əleyhinə  cinayətlərə  münasibətdə 
məsuliyyətə  cəlb  etmə  müddətinin  tətbiq  edilməməsi  prinsipi  təsbit  edilir  və  üzv  -  dövlətlərin  üzərinə  bu 
məqsədlə  daxili  qanunvericilik  və  ya  digər  tədbirlərin  görülməsi  öhdəliyi  qoyulur.  (Azərbaycan  bu 
Konvensiyaya 1996-cı il avqustun 16-da, Ermənistan isə 1993-cü il iyunun 23-də qoĢulmuĢdur). 
 
Regional səviyyə daĢıyan «Ġnsanlıq əleyhinə cinayətlərə və hərbi cinayətlərə  münasibətdə  məsuliyyətə 
cəlb  etmə  müddətinin  tətbiq  edilməməsi  haqqında»  1974-cü  il  Avropa  Konvensiyasının  (Azərbaycan  və 
Ermənistan bu Konvensiyanın üzvü deyil) 1-ci maddəsində «… Genosid Konvensiyasında sadalanan bəĢəriyyət 
əleyhinə cinayətlər»dən söhbət gedir.  
BaĢqa sözlə, bu cinayət məsuliyyətə cəlb etmə müddətini tanımadığından beynəlxalq və milli səviyyədə 
müvafiq tədbirlər görüldüyü zaman gözlənilən nəticələr doğura bilməsi ehtimal olunandır.  
II. Ratione personae məsələsi 
Genosid  haqqında  Konvensiyanın  IX  maddəsində  deyilir  ki,  «Bu  Konvensiyanın  təfsiri,  tətbiqi,  yaxud  yerinə 
yetirilməsi  məsələsində  Razılığa  gələn  Tərəflər  arasındakı  mübahisələr  –  genosiddə,  yaxud  3-cü  maddədə 
sadalanan əməllərdən birində bu və ya digər dövlətin məsuliyyəti barədə mübahisələr daxil olmaqla - mübahisə 
edən tərəflərdən hər hansı birinin tələbi ilə Beynəlxalq Məhkəməyə verilir»  
BaĢqa  sözlə,  Konvensiya  üzvləri  olan  ölkələr  avtomatik  olaraq  onun  təfsiri,  tətbiqi,  yaxud  yerinə 
yetirilməsi ilə bağlı digər üzv dövlətlərə qarĢı Ģikayətlə Beynəlxalq Məhkəməyə müraciət edə bilərlər.  

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
108 
Bosniya – Herseqovina Yuqoslaviyaya (Serbiya və Çernoqoriya) qarĢı iĢində 1993-cü ilin aprelində qəbul etdiyi 
qərardadında (Application de la convention pour la prévention et la répression du crime de génocide (Bosnie-
Herzégovine  c.  Yougoslavie  (Serbie  et  Monténégro)),  Ordonnance  de  la  Cour  indiquant  des  mesures 
conservatoires  ,  Comme  suite  au  communiqué  de  presse  93/9  du  8  avril  1993)  özünün  səlahiyyət  məsələsinə 
toxunan Beynəlxalq Məhkəmə xatırladır:  
O,  o  zaman  müvəqqəti  tədbirləri  müəyyən  edə  bilər  ki,  iddiaçının  istinad  etdiyi  və  ya  Statutda  olan 
müddəalar prima facie Məhkəmənin  öz səlahiyyətini  əsaslandıra biləcəyi bazanı təĢkil  etsin;  və bu  qeyd  daha 
çox ratione personae səlahiyyətinə tətbiq olunur, nəinki ratione materiae səlahiyyətinə. 
Məhkəmə daha sonra o fakta istinad edir ki, Bosniya və Herseqovina öz müraciətində göstərir ki, Yuqoslaviya 
və  BMT  üzvü  olan  keçmiĢ  Federativ  Sosialist  Respublikası  olan  Yuqoslaviya  arasında  «varislik»  beynəlxalq 
birlik  tərəfindən,  o  cümlədən  BMT  Təhlükəsizlik  ġurası  (777  saylı  Qətnamə),  eləcə  də  BaĢ  Assambleya 
(Qətnamə  47/1)  tərəfindən  mübahisələndirilmiĢdir.  Məhkəmə  Təhlükəsizlik  ġurasının  və  BaĢ  Assambleyanın 
qeyd  olunan  qətnamələrinə,  eləcə  də  BMT-nin  Hüquq  MüĢavirinin  BMT  yanında  Bosniya  –  Herseqovina  və 
Xorvatiyanın daimi nümayəndələrinə ünvanladığı məktubun mətninə istinad edir. Məktubda bildirilir ki, «BMT 
Katibliyinin  47/1  saylı  Qətnamənin  BMT  BaĢ  Assambleyası  tərəfindən  qəbulunun  praktik  nəticələri  ilə  bağlı 
mövqeyi  və  müvafiq  olaraq  qəbul  olunmuĢ  qətnamə  hazırkı  mərhələdə  Yuqoslaviyanın  BMT-nin  üzvü  olub-
olmaması  və  bu  keyfiyyətdə  Məhkəmənin  Nizamnaməsinə  Tərəf  olub-olmaması  sualı  ilə  bağlı  prosedur 
məsələsi  barədə  qəti  qərar  qəbul  etməmək  üçün  Məhkəməyə  hüquqi  çətinlik  yaratmır.  Nizamnamənin  35-ci 
maddəsi Məhkəmənin bu Nizamnamənin iĢtirakçılarına açıq olduğunu bildirir, daha sonra: 
«Digər  dövlətlərə  Məhkəmənin  açıq  olması  Ģərtləri  Təhlükəsizlik  ġurası  tərəfindən  qüvvədə  olan 
müqavilələrdə  nəzərdə  tutulan  xüsusi  müddəaların  yerinə  yetirilməsi  ilə  müəyyən  olunur,  bu  Ģərtlər  heç  bir 
halda tərəfləri Məhkəmə qarĢısında qeyri-bərabər vəziyyətə qoya bilməzlər»; 
nəticədə  Məhkəmə  hesab  etmiĢdir  ki,  bir  Dövlət  tərəfindən  qüvvədə  olan  müqavilənin  bu  cür  xüsusi 
müddəasının  iĢtirakçısı  olan digər dövlətə  qarĢı Nizamnaməyə üzv  olmadan belə  müvafiq qaydada iĢ qaldırıla 
bilər  və  bu  Təhlükəsizlik  ġurasının  tənzimlədiyi  Ģərtlərdən  müstəqildir;  nəinki  çoxtərəfli  konvensiyanın 
məhkəmə  baxıĢına  təqdim  etmək  Ģərti,  məsələn  Genosid  haqqında  Konvensiyanın  IX  maddəsi.  Nəzərdən 
keçirilən iĢdə Bosniya – Herseqovinanın istinad etdiyi IX maddə qüvvədə olan müqavilənin prima facie «xüsusi 
müddəası» kimi nəzərdən keçirilə bilər; nəticədə əgər Bosniya – Herseqovina və Yuqoslaviya Genosid haqqında 
Konvensiyanın  iki  üzvüdürsə,  barəsində  IX  maddə  tətbiq  olunan  mübahisə  bütün  hallarda  prima  facie 
Məhkəmənin ratione personae səlahiyyəti ilə bağlıdır. 
Məsələ ilə bağlı qeyd edilməlidir, nə Azərbaycanın, nə də Ermənistanın beynəlxalq hüquq subyektliyi mübahisə 
obyekti deyil. Hər ikisi BMT və onun üzvləri tərəfindən tanınmıĢ müstəqil dövlətlərdir. 
III. Konvensiyanın mahiyyəti üzrə məsələlər 
Genosid  cinayətinin  qarĢısının  alınması  və  ona  görə  cəzalandırma  haqqında  Konvensiyasının  tətbiqi 
(Bosniya  –  Heseqovina  Serbiya  və  Çernoqoriyaya  qarĢı)  üzrə  Beynəlxalq  Məhkəmənin  26  fevral  2007-ci  il 
tarixli qərarında deyilir:  
Bu  konkret  iĢdə  Məhkəmənin  səlahiyyəti  yalnız  genosid  haqqında  Konvensiyanın  IX  maddəsinə 
əsaslanır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Məhkəmə Genosid haqqında Konvensiyada müəyyən olunmuĢ 
genosiddən  fərqli  beynəlxalq  hüquqla  nəzərdə  tutulmuĢ  digər  öhdəliklərin  iddia  olunan  pozuntuları  ilə  bağlı 
qərar  çıxarmaq  səlahiyyətinə  malik  deyil.  Bu  vacibdir,  çünki  baxılan  iĢdə  Bosniya-Herseqovinada 
gözlənilmədən  aĢkar  edilən  faktlar  ilə  bağlı  Məhkəməyə  təqdim  olunan  zəngin  sübut  elementləri,  nəzərdən 
keçirilən aktlar hərbi cinayətlər və ya insanlıq əleyhinə cinayətlərdə də rast gəlinir (eynidir). Lakin Məhkəmənin 
bu aktlarla bağlı qərar vermək səlahiyyəti yoxdur 
Beynəlxalq Məhkəmənin sədri R.Higgins bildirir ki, biz yalnız genosid məsələsini nəzərdən keçirdik və 
genosidi  hüquqi termin  mənasında nəzərdən  keçirdik,  daha bəzi hallarda geniĢ  mənada istifadə  olunan termin 
kimi deyil.  
ĠĢin  faktiki  məlumatları  həddindən  artıq  çoxdur.  Hər  bir  tərəf  min  səhifədən  artıq  sənədli  sübutlar  təqdim 
etmiĢdir.  Qərarın  təxminən  üçdə  bir  hissəsi  sübutların  təhlilinə  həsr  olunmuĢdur.  Məhkəmə  iddia  olunan 
vəhĢiliklərin doğrudanmı törədildiyini və təsdiqləndiyi halda onun müəlliflərinin Məhkəmə tərəfindən Bosniya 
müsəlmanları kimi identifikasiya edilən qorunan qrupun bütövlükdə və ya bir hissəsini məhv etmək üçün xüsusi 
niyyətə malik olmaları ilə bağlı məsələlər üzrə öz nəticələrini təfsilatı ilə təqdim edir. Məhz xüsusi niyyət və ya 
dolus  specialis  (xüsusi  niyyət,  qəsd,  məqsəd)  genosidi  digər  cinayətlərdən  fərqləndirir.  Bu  halda  iddiaçının, 
məsələn, Bosniya müsəlmanlarına qarĢı qətlin özbaĢına, qanunsuz törədilməsini müəyyən etməsi kifayət deyil. 
Əlavə  element  tələb  olunur  –  qətllərin  qurbanlarının  məxsus  olduğu  qrupu  məhv  etmək  üçün  xüsusi  niyyətlə 
törədilməsi barədə sübut.  
Buradan belə  nəticəyə gəlmək  olar ki, Azərbaycan Xocalı soyqırım ilə bağlı  məsələni  qaldırarkən  ermənilərin 
(Ermənistan  silahlı  qüvvələrinin)  Xocalı  sakinlərini  öldürməkdə  xüsusi  niyyətlərinin  olması  barədə  sübutlar 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
109 
təqdim etməlidir. Əks halda həmin əməllər hərbi və ya insanlıq əleyhinə cinayətlərin elementlərini təĢkil etmiĢ 
olacaq və Genosid haqqında Konvensiyanın təsiri altına düĢməyəcək.  
Məhkəməyə  görə  genosid  cinayətinin  müstəsna  ağırlığını  nəzərə  alaraq  Məhkəmə  tələb  etdi  ki, 
ittihamlar  «tam  sübutedici  qüvvəyə»  malik  elementlərlə  sübut  edilsin.  Məhkəmə  deyir  ki,  biz  özümüz  bizə 
təqdim  olunan  sübut  elementləri  kontekstində  faktları  müəyyən  etdik,  lakin  bizə  həmçinin  fərdlərlə  bağlı 
prosedurlar  çərçivəsində  keçmiĢ  Yuqoslaviya  üçün  Beynəlxalq  Tribunalın  (TPIY)  faktları  əsasında  formulə 
edilmiĢ nəticələr (rəylər) əhəmiyyətli dərəcədə kömək etdi.   
Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar beynəlxalq tribunal olmasa da, ölkə daxilində aparılan istintaqın faktoloji 
materiallarından,  məcburi  köçkünlərin  Ģikayətləri  ilə  bağlı  Avropa  Məhkəməsinin  qəbul  edəcəyi  qərarlardan 
istifadə oluna bilər.(?) 
Məhkəmə hesab edir ki, Bosniya-Herseqovinanın bütün ərazisində dəqiq yerləĢən saxlanma (həbsxana) 
zona  və  düĢərgələrində  qətllərin  və  əslində  fiziki  və  əqli  bütövlüyə  ciddi  qəsdlər  olan  aktların  kütləvi  Ģəkildə 
törədilməsi  inandırıcı  Ģəkildə  müəyyən  olunmuĢdur.  Məhkəmə  deyir  ki,  biz  eynilə  qurbanların  dəhĢətli 
mövcudluq Ģəraitinə məcbur edilməsi barədə də qəti nəticəyə gəlmiĢik. Bir çox hallarda Bosniya müsəlmanları 
bu  aktların  qurbanları  olmuĢlar.  Lakin,  Hiqqins  qeyd  edir  ki,  bir  istisnaya  diqqət  yetirmək  lazımdır  –  sübut 
elementləri  dəhĢətli  aktların  genosidi  sübut  etmək  üçün  zəruri  olan  qrupun  məhv  edilməsi  spesifik  niyyəti  ilə 
müĢayiət olunduğunu göstərmir, sübut etmir. 
Ġddiaçı ona əsaslanır ki, spesifik niyyət barədə vəhĢiliyin sistematik xarakterindən nəticə çıxarmaq olar. 
Lakin  Məhkəmə  bu  arqumenti  qəbul  etmir.  Spesifik  niyyət  dəqiq  Ģəraitə  münasibətdə  inandırıcı  Ģəkildə 
müəyyən  olunmalıdır  ki,  sistematik  davranıĢ  belə  niyyətin  sübutu  kimi  qəbul  oluna  bilsin  və  zəruridir  ki,  bu 
davranıĢın yeganə izahı genosid olsun. 
Deməli,  Azərbaycan  Xocalı  soyqırım  ilə  bağlı  məsələni  qaldırarkən  ermənilərin  (Ermənistan  silahlı 
qüvvələrinin)  Xocalı  sakinlərini  öldürməkdə  xüsusi  niyyətlərinin  olması  barədə  sübutlar  təqdim  edərkən  belə 
davranıĢın sistematik xarakter daĢıdığını və yalnız genosidlə izah olunduğunu sübuta yetirməlidir. 
Lakin  bu  nəticələrdən  vacib  istisna  da  mövcuddur.  Məhkəmə  hesab  etmiĢdir  ki,  Bosniya 
müsəlmanlarına qarĢı yönələn qətllərin və əslində fiziki və əqli bütövlüyə ciddi qəsdlər olan aktların 1995-ci ilin 
iyulunda  Srebrenikada  törədilməsini  sübut  edən  dəlillər  mövcud  olmuĢdur.  Bu  aktlar  VRS  (Sprıska 
Respublikasının  ordusu)  baĢ  qərargahının  rəhbərliyi  altında,  genosidi  sübut  etmək  üçün  tələb  olunan  spesifik 
niyyətlə törədilmiĢdir.  
Genosidin  Srebrenikada  törədildiyini  müəyyən  edərək  Məhkəmə  daha  sonra  cavabdehin  hüquqi 
baxımdan VRS- in aktlarına görə məsuliyyət daĢıyıb - daĢımamasını müəyyən etməlidir. Əgər VRS Serbiya və 
Çernoqoriyanın  orqanı  idisə  (o  vaxt  o  belə  adlandırılırdı),  belə  nəticəyə  gəlmək  olardı  ki,  cavabdeh  VRS-nin 
hərəkətlərinə  görə  məsuliyyət  daĢımaq  hüququnda  olmuĢdur.  VRS  sonuncunun  (Serbiya  və  Çernoqoriyanın) 
təlimatları  və  ya  direktivləri  əsasında  və  nəzarəti  altında  hərəkət  etmiĢdirsə,  cavabdeh  eynilə  məsuliyyət 
daĢımaq  hüququnda  olmuĢdur.  Malik  olduğu  informasiya  kontekstində  Məhkəmə  bildirmiĢdir  ki, 
Srebrenikadakı  kütləvi  qırğınların  cavabdehin  orqanları  tərəfindən  törədildiyi  müəyyən  edilməmiĢdir.  O,  eyni 
zamanda bildirmiĢdir ki, kütləvi qırğınların cavabdehin təlimatları və ya direktivləri əsasında həyata keçirilməsi, 
nə sonuncunun kütləvi qırğınların törədildiyi əməliyyatlar üzərində effektiv nəzarəti həyata keçirməsi müəyyən 
olunmamıĢdır.  Bu  beynəlxalq  hüquqda  tətbiq  olunan  meyardır.  Həqiqətdə  hər  Ģey  onu  göstərirdi  ki, 
Srebrenikanın müsəlman icmasının yetkinlik yaĢına çatmıĢ kiĢi əhalisinin öldürülməsi qərarı VRS baĢ qərargahı 
tərəfindən  qəbul  olunmuĢdu,  lakin  Yuqoslaviya  Federativ  Respublikasının  təlimatları  və  effektiv  nəzarəti 
olmadan.  
 
«Scorpions»  yarımhərbi  bölməsinə  gəlincə,  iddiaçı  1995-ci  ilin  iyulunda  Srebrenikanın  yaxınlığındakı 
zonada yerləĢən Trnovoda 6 Bosniya müsəlmanının hərbiçilər tərəfindən edam edilməsini göstərən videoyazını 
Məhkəməyə  təqdim  etdi.  Bu  yazı  əvvəlcə  serb  televiziyasında  və  TPIY  (keçmiĢ  Yuqoslaviya  üçün  Tribunal) 
qarĢısında MiloĢeviçin iĢi üzrə prosesdə yayımlanmıĢdır. Bu videoyazıdan baĢqa, cavabdehin «Scorpions»-ların 
hərəkətlərinə  görə  məsuliyyət  daĢıdığını  hesab  edən  iddiaçı  Məhkəməyə  digər  sübutlar  təqdim  etmiĢdir. 
Məhkəmə  ona  təqdim  olunan  bütün  məlumatları  sistematik  nəzərdən  keçirmiĢdir.  Lakin  o,  yalnız  ona  təqdim 
olunan  dəlillər  əsasında  fikrini  bildirə  bilər.  Beləliklə,  bu  dəlillər  əsasında  Məhkəmə  1995-ci  ilin  ortasında 
Trnovoda  «Scorpions»  ların  hərəkətlərinə  görə  cavabdehin  məsuliyyət  daĢıması  barədə  nəticəyə  gəlmək 
imkanında olmamıĢdır. 
Genosid  haqqında  Konvensiyada  göstərilən  iĢtirakçılıqla  əlaqədar  Məhkəmə  müəyyən  etməli  idi, 
doğrudanmı cavabdeh Srebrenikadakı hadisələrə imkan verən və ya asanlaĢdıran vasitələr təqdim etmiĢdir və bu 
köməyin  genosid  törədilməsi  üçün  istifadə  olunacağını  tam  dərk  etmiĢdir.  Aydındır  ki,  cavabdeh  Sprıska 
Respublikasına  və  VRS-yə  siyasi,  hərbi  və  maliyyə  baxımından  əhəmiyyətli  dərəcədə  kömək  etmiĢdir  və  bu 
Srebrenikadakı  faciəvi  hadisələrə  qədər  olmuĢdur  və  bu  kömək  həmin  hadisələr  zamanı  da  davam  etmiĢdir. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
110 
Lakin  iĢtirakçılığın  baĢlıca  Ģərti  yerinə  yetirilməmiĢdir:  Məhkəmə  cavabdehin  hakimiyyət  orqanlarının  bu 
köməyi  təqdim  edən  zaman  VRS-nin  genosidi  xarakterizə  edən  spesifik  niyyətlə  hərəkət  etdiyini  tam  dərk 
etmələrini sübuta yetirən heç bir inandırıcı dəlilə malik olmamıĢdır. 
Hüquqi baxımdan  genosiddə  iĢtirakçılıq  və  genosidin  qarĢısının alınması  öhdəliyinin pozulması arasında fərqi 
müəyyən  etmək  çətindir.  Məhkəmə  hesab  etmiĢdir  ki,  inandırıcı  Ģəkildə  sübut  olunmuĢdur  ki,  Yuqoslaviya 
Federativ  Respublikasının  rəhbərləri  və  ilk  növbədə  MiloĢeviç  Srebrenika  regionunda  Bosniya  serbləri  və 
müsəlmanları arasında hökm sürən xüsusi nifrət dolu iqlimi, nə də orada ehtimal oluna biləcək kütləvi qırğınları 
qətiyyən  inkar  etmirdilər.  Ola  bilsin,  onlar  genosidin  törədilməsi  ilə  əlaqədar  xüsusi  niyyətin  olması  barədə 
bilməmiĢlər,  lakin  Srebrenikada  ciddi  genosid  riskinin  mövcudluğu  aydın  olmalı  idi.  Bu  bənd  vacibdir,  çünki 
genosidin qarĢısının alınması öhdəliyini yaradır. Bu öhdəlik Genosid haqqında Konvensiyanın 1-ci maddəsində 
öz əksini tapmıĢdır.  
Burada  dəqiqləĢdirmək  lazımdır  ki,  hüquq  məsələsi  cavabdehin  genosiddən  yayınmaq  üçün  Sprıska 
Respublikası və VRS ilə sıx əlaqələrindən istifadə edib-etmədiyi halı bilmək deyil. Hüquq məsələsi cavabdehin 
genosidin qarĢısını almaq üçün ixtiyarında olan bütün tədbirləri görüb-görməməsini bilməkdən ibarətdir.  
Məhkəmə hesab etdi ki, cavabdeh genosidin qarĢısını almaq üçün hərəkət edə bilərdi və etməli idi, lakin 
o, bunu etmədi. Cavabdeh bir tərəfdən onun hakimiyyət orqanları digər tərəfdən Sprıska Respublikası və VRS 
arasında  siyasi,  hərbi  və  maliyyə  əlaqələrinin  olmasına  baxmayaraq  Srebrenikada  kütləvi  qırğınların  qarĢısını 
almaq  üçün  heç  nə  etməmiĢdir.  Nəticədə  Genosid  haqqında  Konvensiyada  təsbit  olunan  genosidin  qarĢısını 
almaq öhdəliyini pozmuĢdur.  
Digər öhdəlik genosidin cəzalandırılmasıdır. Genosid haqqında Konvensiyanın VI maddəsi tələb edir ki, 
genosiddə  və  ya  III  maddədə  göstərilən  əməllərin  birində  ittiham  olunan  Ģəxslər  həmin  əməlin  törədildiyi 
dövlətin ərazisindəki səlahiyyətli məhkəmədə, yaxud beynəlxalq cinayət məhkəməsində mühakimə edilməlidir. 
Qeyd olunan halda genosid cavabdehin ərazisində yerləĢməyən Srebrenikada baĢ vermiĢdir. Beləliklə, sonuncu 
Srebrenikada  genosiddə  iĢtirak  etməkdə  ittiham  olunan  Ģəxsləri  öz  məhkəmələri  qarĢısında  təqib  edə 
bilmədiyinə görə məsuliyyət daĢıya bilməz. Deməli, vacib məsələ cavabdehin onun ərazisində yerləĢən və TPIY 
tərəfindən  Srebrenikada  kütləvi  qırğınlarla  əlaqədar  genosiddə  ittiham  olunan  bütün  Ģəxslərin  həbsi  və 
verilməsini  həyata  keçirərkən  TPIY  ilə  əməkdaĢlıq  etmək  öhdəliyinə  riayət  edib  etməməsini  bilməkdən 
ibarətdir.  
Məhkəmənin bu cür yanaĢmasını nəzərə alaraq, Ermənistan tərəfindən genosidin qarĢısının alınması və 
cəzalandırılması  öhdəliyinin  pozulması  sualının  qoyulmasıdır.  Yəni  Ermənistan  genosidin  qarĢısını  almaq  və 
cəzalandırmaq üçün hərəkət edə bilərdi və etməli idi, lakin o, bunu etmədi. 
Belə  ki,  Məhkəmə  çoxlu  sayda  və  müvafiq  informasiyanı  qeyd  etməyi  yaddan  çıxarmadı.  Bu 
informasiya fikirləĢməyə imkan verirdi ki, TPIY tərəfindən Srebrenika genosidinin baĢlıca məsul Ģəxslərindən 
biri  kimi  təqib  olunan  general  Mladiç  bir  sıra  hallarda  və  son  illər  bir  sıra  mühüm  vaxtlarda  cavabdehin 
ərazisində olmuĢdur və  ola bilsin  hazırda hələ də onun ərazisindədir və serb hakimiyyət orqanları onun  yerini 
müəyyən  etmək  və  həbs  etmək  üçün  səlahiyyətlərində  olan  və  məntiqlə  istifadə  edə  biləcəkləri  vasitələrdən 
istifadə etməmiĢlər. Məhkəmə belə nəticəyə gəlmiĢdir ki, cavabdeh TPIY ilə tam əməkdaĢlıq öhdəliyini yerinə 
yetirməmiĢ və nəticədə genosidi cəzalandırmaq öhdəliyini pozmuĢdur.  
Məhkəmə  hesab  etmir  ki,  cavabdeh  özü  Srebrenikada  genosid  törətmiĢdir,  ya  da  ona  görə  məsuliyyət 
daĢıyır.  Bu  mənada  əhəmiyyətli  reparasiya  (kompensasiya)  məsələsi  qoyulmur.  Genosidin  qarĢısının  alınması 
öhdəliyinin  pozulmasına  gəlincə,  Məhkəmə  həmçinin  hesab  etmiĢdir  ki,  iddiaçının  təklif  etdiyi  kimi 
Məhkəmənin bəyanatı özü-özlüyündə müvafiq satisfaksiyadır. Cavabdeh tərəfindən genosidin cəzalandırılması 
öhdəliyinin pozulmasına gəlincə, Məhkəmə hesab etmiĢdir ki, bu davam edən pozuntudur. Ona görə də, Serbiya 
dərhal  bu  öhdəliyi  tam  yerinə  yetirmək  üçün  effektiv  tədbirlər  görməli,  genosiddə  ittiham  olunan  Ģəxslərin 
mühakimə olunmaq üçün  TPIY–yə verməli və bu Tribunala tam əməkdaĢlıq etməlidir. 
BaĢqa sözlə, Məhkəmə genosidin cəzalandırılması  öhdəliyinin pozulmasının uzanan, yəni davam  edən 
pozuntu hesab edir. Bundan əlavə, artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi Genosid haqqında Konvensiya bəyan edir 
ki, «Konvensiyada nəzərdə tutulan hüquq və vəzifələr erga omnes öhdəliyidir» (CIJ, Application of Convention 
for  the  prevention  and  the  repression  of  the  crime  of  genocide  (Bosnia-Herzégovine  against  Yugoslavia), 
preliminary exceptions of July 11, 1996, Rec., 1996, p. 616.), yəni hamı üçün nəzərdə tutulan öhdəlikdir, baĢqa 
sözlə ümumi xarakter daĢıyır. 
Beləliklə, Məhkəmədə beynəlxalq hüquqda ümumi öhdəlik kimi, yəni bütün dövlətlərin yerinə yetirməli 
olduğu  öhdəlik  kimi  qiymətləndirilən  genosidin  qarĢısını  almaq  və  cəzalandırmaq  öhdəliyinin  pozulması  və 
pozuntunun davam etməsi, Ermənistan tərəfindən satisfaksiyanın təmin edilməsi məsələsi qaldırılmalıdır.