Xocali soyqirimi

 
III
. Xocalı soyqırımının beynəlxalq hüquqi nəticələri
 
 
Beynəlxalq hüquq soyqırımı cinayəti ilə əlaqədar aĢağıdakıları müəyyənləĢdirmiĢdir: 
1. Soyqırımı cinayəti törətmiĢ Ģəxslərin cinayət mühakiməsi və cəzalandırılması labüddür. 
2. Soyqırımı cinayətinin təkcə icraçıları deyil, soyqırımı törətməyə sui-qəsd, soyqırımına birbaĢa və açıq 
təhrikçilik, soyqırımında iĢtirak etmək də cinayət məsuliyyəti doğurur. 
3. Soyqırımı cinayəti törətmiĢ Ģəxslərə universal yurisdiksiya prinsipi tətbiq olunmalıdır. 
4. Soyqırımı cinayətini törətməkdə əmrin icrasına istinad, Ģəxsi cinayət məsuliyyətindən azad etmir. 
5.  Soyqırımı  cinayətinin  törədilməsinin  qarĢısının  alınması  üçün  tədbir  görməməyə  görə  rəhbər  Ģəxs 
məsuliyyət daĢıyır. 
6. Soyqırımı cinayətlərinə cinayət məsuliyyətinə cəlbetmə müddətləri tətbiq edilmir. 
7. Soyqırımı cinayətinə görə qanunun retroaktiv tətbiqinə yol verilir. 
8.  Soyqırımı  cinayətini  törətmiĢ  Ģəxslər  cinayət  məsuliyyətinə  cəlb  edilməsi  üçün  tələb  edən  dövlətə 
verilməlidir. 
Beləliklə, ermənilər tərəfindən Xocalı əhalisi olan etnik azərbaycanlılara qarĢı törədilmiĢ bütün əməllər 
beynəlxalq  hüquq sənədlərinə uyğun  olaraq soyqırımı kimi  qiymətləndirilir və beynəlxalq  hüquq prinsiplərinə 
görə bəĢəriyyətə qarĢı cinayət sayılır. 
 
Akif AĢırlı. Türkün Xocalı soyqırımı. Bakı: 2005, S. 145-149. 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
90 
 
Xocalı sakinləri nicat gözləyirdilər 
 
Bu yol Xocalı kurqanlarının qədimliyindən baĢ alıb gəlirdi. Tarixin daĢ yaddaĢından keçib gəlirdi və bu 
yol  1992-ci  il  fevralın  25-dən  26-na  keçən  gecə  qara  geydi,  qana  boyandı,  yüzlərlə  günahsız  insanın  son 
harayında yanaraq kösövə döndü. Əsrin böyük faciəsində, soyqırımında çatladı. Bu yol ağlar qaldı... Xocalının 
özü kimi, dinc sakinləri kimi, köməksiz qalan yurd yerləri kimi... 
Xocalıya  baĢqa  bir  yol  da  gəlirdi.  Ġt  xılı  kimi  dünyanın  hər  yerinə  səpələnmiĢ  ermənilərin  iddiasından, 
erməni dəyirmanından keçib gələn bu yol 1988-ci ildə göyərməyə baĢladı. 
Xocalıya  daha  bir  yol  gəlirdi.  O  vaxtkı  Azərbaycan  rəhbərlərinin  kabinetlərindən.  Bu  yolun  adı  səbirli 
olun,  emosiyalara  uymayın,  ermənilərə  toxunmaq  olmaz,  bir  qarıĢ  torpaqdan  ötrü  onlarla  müharibə  etməyə 
dəyməz idi. 
Qarabağ  hadisələrinin  ilk  günlərindən  qeydlər  apardığım  dəftərin  solmuĢ  vərəqlərini  çevirdikcə  xəyanət 
yüklü o yol gözlərim qarĢısında bir daha canlanır. Yol dünyanın hər yerindən uzanıb gəlirdi. Bu yolun qarĢısını 
kəsmək  üçün  bir  yol  vardı:  yumruq  tək  birləĢmək  lazım  idi.  Çox  təəssüf  ki,  erməni  boğazından  yapıĢası 
əllərimiz öz hülqumumuzdan yapıĢdı, yumruq kimi birləĢməli olan əllərimiz Ģilləyə çevrilib öz üzümüzə dəydi... 
1988-1991-ci illər ərzində Qarabağ çox ziddiyyətli, mürəkkəb dövrünü yaĢayırdı. Ermənilər silaha sarılır, 
terrora  qurĢanır,  yurd  yerlərimizi  yandırır,  dinc  əhalini  qırır,  güllələyir,  didərgin  salırdı.  Azərbaycanlılar  isə 
Ģivən qopararaq Moskvadan kömək istəyir, qayda-qanun tələb edirdilər. Daha soruĢan yox idi ki, hansı qayda-
qanunu  istəyirsiniz?  Aydın  həqiqət  baĢa  düĢülmürdü  ki,  düĢmənə  yalnız  öz  silahı  ilə  cavab  vermək  lazımdır. 
Orada  isə  hər  Ģey  tərsinə  idi.  1990-cı  ilin  iyul  ayında  Azərbaycanın  o  vaxtkı  prezidenti  A. Mütəllibov  daha 
"uzaqgörən" bir göstəriĢ vermiĢdi: "Azərbaycanlı və erməni kəndləri arasında barıĢıq müqaviləsi bağlayın". BoĢ, 
mənasız  bir  göstəriĢi  əldə  dəstəvuz  edən  ziyalıların  çoxu,  əmək  qabaqcılları  televizor  ekranlarından  qəzet 
səhifələrindən, radio dalğalarından ermənilərə deyirdilər: "Əgər bir gün də azərbaycanlılar ermənilər kimi qoĢun 
düzəltsələr,  onda  nə  baĢ  verə  bilər?  Ġki  millət  bir  qarıĢ  torpaqdan  ötrü  bir-birini  qırıb  məhv  etsinmi?"  Bizcə, 
əlavə  Ģərhə  ehtiyac  yoxdur.  Xankəndində  nəĢr  olunan  "Sovetski  Karabax"  qəzeti  isə  10  iyul  1990-cı  il  tarixli 
sayında  yazırdı:  "Artsaq  iqtisadi  suverenlik  qazandı"  və  bu  münasibətlə  ermənilər  Moskvanın  Dağlıq 
Qarabağdakı  hakimi-mütləqi,  Azərbaycandan  SSRĠ  Ali  Sovetinə  deputat  seçilmiĢ  A. Volskinin  xidmətlərini 
xüsusi  qeyd  edirdilər.  Məgər  Azərbaycanın  o  vaxtkı  rəhbərləri,  xüsusilə  A. Mütəllibov  bu  iqtisadi  suverenliyi 
görmürdü? Əksinə, onlar ermənilərin  iqtisadi suverenlik əldə etmələri üçün lazım  olan bütün sənədlərə  qol  da 
çəkmiĢdilər. Əvəzində isə respublikada əsassız dedi-qodular, qarayaxmalar baĢ alıb gedirdi. 
Bundan  baĢqa,  1991-ci  ilin  sentyabr  ayında  Rusiya  prezidenti  B. Yeltsin,  Qazaxıstan  prezidenti 
N. Nazarbayev  və  A. Mütəllibov  Xankəndinə  gəlmiĢdilər.  Həmin  vaxt  bu  sətirlərin  müəllifi  də  Xocalı 
aeroportunda  idi.  Aeroport  bayramsayağı  bəzədilmiĢ,  hər  tərəfdə  Rusiyanın,  Qazaxıstanın,  Ermənistanın 
bayraqları  asılmıĢdı.  Azərbaycanın  bayrağı  gözə  dəymirdi.  Yüzlərlə  erməni  aeroportu  mühasirəyə  almıĢdı. 
Erməni  qızları  duz-çörək,  Ģərbətlə  B. Yeltsini,  N. Nazarbayevi  yüksək  səviyyədə  qarĢıladılar.  Azərbaycan 
prezidenti  A. Mütəllibov  isə  bir  kənarda  büzüĢüb  qalmıĢdı.  Ermənilər  Xankəndindəki  danıĢıqlara  da  onu 
buraxmadılar. Və azərbaycanlı  jurnalistlər  döyülərək təhqirə  məruz qaldılar. Bir türk jurnalistini  isə  ermənilər 
girov götürdü. Həmin vaxt Xankəndində fəaliyyət göstərən respublika TəĢkilat Komitəsi, Ģəxsən V. Polyaniçko 
belə bir rüsvayçı)  maskarad düzəltmiĢdi. Məqsəd  isə tamamilə aydın idi. Bu səfərdən sonra, yəni 1991-ci  ilin 
sentyabrından 1992-ci il fevralın 25-nə qədər ermənilər Dağlıq Qarabağdakı bütün Azərbaycan kəndlərini oda 
qalayaraq boĢaltdılar. Fikir verin, cəmi beĢ aya Qarabağın  dağlıq  hissəsindəki dədə-baba yurdlarından, Ġmarət 
Qərvənddən,  Kərkicahandan,  Cəmillidən,  MeĢəlidən,  Malıbəylidən,  QuĢçulardan,  Kosalardan,  Nəbilərdən, 
Xocalıdan  və  baĢqa  kəndlərdən  qovulan  dinc  əhalinin  harayını  respublikanın  o  vaxtkı  rəhbərləri  eĢitmədilər. 
Daha doğrusu, heç bu həvəsdə olmadılar da. 
Qarqar  çayının  sağ  və  sol  sahilləri  boyunca  yerləĢmiĢ  Xocalı  elə  bir  starteji  əhəmiyyətə  malik  idi  ki, 
ermənilərin  hava  və  quru  yolları  buradan  keçirdi.  Xocalı  erməni  kəndlərinin  əhatəsində  qalsa  da  Əsgəranla 
Xankəndi arasında məğrur dayanmıĢdı. Xocalıya görə ermənilər çox əl-qol aça bilmirdilər. Dinc əhali isə bütün 
məhrumiyyətlərə  dözürdü.  Həmin  vaxt  "Qarabağ"  qəzeti  redaksiyasının  əməkdaĢları  müharibə  Ģəraitində 
yaĢayıb-iĢləsələr  də  yaxınlaĢmaqda  olan  təhlükəni  dəqiq,  obyektiv,  qərəzsiz  Ģəkildə  respublikaya  çatdırırdılar. 
Lakin onları nə eĢidən var idi, nə də ki sözlərinə məhəl qoyan. Belə bir vaxtda respublikanın bütün var-dövləti 
Xocalıya daĢınmıĢdı. Tikinti materiallarından tutmuĢ qiymətli avadanlıqlara qədər. Dəfələrlə müĢahidə etmiĢdik 
ki, ermənilər Xocalıya üz tutmuĢ bu maĢın karvanlarına, yük qatarlarına dəyib toxunmurdular. Onların məqsədi 
aydın idi. DaĢınan bütün var-dövlət 1992-ci ildə onların özünə qaldı. 
Və  yaxud respublika TəĢkilat Komitəsi Xankəndində  erməni  və  Azərbaycan rayonları rəhbərlərinin tez-
tez iclaslarını keçirirdi. Rus jurnalistlərinin müsəlmanlar içərisində bir xaçpərəst adlandırdıqları V. Polyaniçko 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
91 
həmiĢə  ilk  sözü  azərbaycanlılara  verirdi.  Ayrı-ayrı  kəndlərin,  rayonların  nümayəndələri  çıxıĢ  edirdilər.  Viktor 
Petroviç  isə  çox  dəqiqliklə  soruĢurdu  ki,  nə  iĢ  görə  bilirsiniz?  Həmin  adamlar  da  baĢlayırdı  ki,  filan  kənddə, 
filan  yerdə  səngərlər  qazmıĢıq,  üç  avtomat  əldə  etmiĢik,  filan  yerdə  post  qurmuĢuq,  filan  yerdə  bir  top 
quraĢdırmıĢıq  və  s.  və  i.a.  Bəli,  müsəlmanların  xaçpərəst  dostu  adamları  qəsdən  danıĢdırırdı  ki,  həmin 
məlumatlar  aĢkarlansın.  Bəs,  ermənilər  öz  çıxıĢlarında  nə  deyirdi:  biz  mühasirədəyik,  ərzaq  çatmır, 
Azərbaycanlılar bizi qırıb çatır, silah-sursatımız yoxdur. Azərbaycan dövləti bizi müdafiə edə bilmir. 
Həmin iclasların birindən sonra baĢ vermiĢ hadisəni olduğu kimi nəzərinizə çatdırıram: "Aprelin 1-dən 2-
nə  keçən  gecə  saat  3  radələrində  Əsgəran  rayonunun  DaĢbulaq  kəndindən  10  nəfər  erməni  Xocalı  Ģəhərinə 
basqın  etmiĢdir.  Basqın  zamanı  ermənilər  raketlərdən,  qumbaraatanlardan  istifadə  etmiĢdir.  Nəticədə  xeyli  ev 
dağıdılmıĢ,  bir  neçə  evə  isə  od  vurulmuĢdur.  Ġnsan  tələfatı  var"  (1991-ci  il).  Bəli,  bu  da  həmin  iclasların 
azərbaycanlılara dəyən xeyri. 
Xocalı  1991-ci  ilin  əvvəllərindən  hər  tərəfdən  mühasirəyə  alınmıĢdı.  Yollar  tamam  kəsilmiĢdi,  ümid 
qalmıĢdı  hava  yoluna. Onu da  ermənilər  hər  vaxt atəĢə tuta bilirdilər. Bir neçə  vertolyot  və  "AN-2" təyyarəsi 
ermənilər tərəfindən vurularaq məhv edilmiĢdi. Həmin illər ərzində Azərbaycan hökuməti tərəfindən Xocalının 
müdafiəsi üçün heç bir iĢ görülməmiĢdi. Və bütün rəhbərlər də bilirdi ki, Xocalı mühasirədə qalıb. Fevralın 25-
də  isə  Xocalının  ölüm  hökmü  oxundu.  KeçmiĢ  SSRĠ-nin  366-cı  motoatıcı  alayı  və  erməni  hərbi  birləĢmələri 
Xocalıya divan tutdu. Əsl soyqırım törədildi: 613 nəfər həlak oldu, 1275 nəfər əsir düĢdü, 8 ailə büsbütün məhv 
edildi,  200  nəfərdən  artıq  insan  müxtəlif  dərəcəli  əlil  oldu.  Faciənin  miqyası  böyük  və  dəhĢətli  idi.  Ağdam 
istiqamətində  düzlər, dərələr, dağlar günahsız insanların  meyitləri  ilə  dolu  idi. Körpədən tutmuĢ qocaya qədər 
hamısı  süngüdən  keçirilmiĢdi.  Və  həmin  dəhĢətli  mənzərə  mərhum  jurnalist  Çingiz  Mustafayevin  çəkdiyi 
lentlərdə  öz əksini tapa bilib. O  vaxt hamını bir sual  düĢündürürdü: Xocalını xilas  etmək  mümkün  idimi?  Bu 
sualın üstündə isə baĢ sındırmaq lazım deyil. Sadə bir cavabı var: bəli, mümkün idi! Sadə, dinc əhalinin taleyi 
üzərində  hakimiyyət  uğrunda  gedən  oyunlar  qurulmasaydı,  o  iyrənc,  Ģərəfsiz  oyunda  udan,  uduzan  prinsipi 
olmasaydı, Xocalını xilas etmək mümkün idi. Fevralın 26-sı gününü yaxĢı xatırlayıram. Soyuq, sazaqlı bir qıĢ 
günü  idi.  ġelli  dağında  ölümün,  qəsdin,  tələnin  pəncəsindən  qurtulan  uĢaqları,  qadınları,  qocaları  qarĢılayıb 
xəstəxanaya yola salırdıq. Yaralarından qan Ģoralanan bu insanlar bir-birindən, ana baladan, ata oğuldan, qardaĢ 
bacıdan  ayn  düĢmüĢdü.  Bunları  ovundurmaq  mümkün  deyildi.  Həmin  vaxt  Ağdam  özünümüdafiə  dəstələri 
ermənilərə  qarĢı  döyüĢərək  qan  bahasına  meyitləri  düzlərdən,  meĢələrdən  toplayırdı.  Xocalı  sakinlərini 
danıĢdırır,  onların  necə  qurtulduqlarını  soruĢurduq.  Bu  adamlar  öz  müsibətlərini,  faciələrini  göz  yaĢları 
içərisində  danıĢsalar  da  söhbətlərinin  sonunda  deyirdilər:  bizim  bu    sözlərimizi  bütün  Azərbaycana  çatdırın. 
Respublika  rəhbərlərini  lənətləyirik.  Onlar  satqın  və  namərddirlər.  Bizi,  torpaqlarımızı  qumara  qoyublar.  Ona 
görə  də  Heydər  Əliyev  Azərbaycana  gəlməlidir.  Gəlsin,  bu  xalqı  qırğından,  müsibətdən,  zülmdən  xilas  etsin. 
Nicatımız  yalnız  onadır!  1992-ci  ilin  qarlı-çovğunlu  fevral  günündə  soyqırımın  dəhĢətini  gözləri  ilə  görmüĢ 
insanlar elə o vaxtdan Heydər Əliyevə arxalanırdılar, ondan imdad, kömək gözləyirdilər. Onu da qeyd edim ki, 
həmin  vaxt  Heydər  Əliyevin  adını  belə  çəkmək  çox  qorxulu  idi.  Lakin  bu  çarəsiz,  aldadılmıĢ,  təhqir  edilmiĢ 
insanlar tələb edirdilər. Sadə adamlar böyük bir həqiqəti baĢa düĢürdülər. Çox təəssüf ki, respublikanın o vaxtkı 
rəhbərləri,  deputatlar, ziyalıların böyük  əksəriyyəti, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi bu aydın  həqiqəti baĢa düĢmək 
istəmirdilər.  Məhz  elə  buna  görə  də  Azərbaycan  torpaqlarının  20  faizi  itirildi,  uduzan,  məğlub  edilən  tərəfə 
çevrildik. YaxĢı yadımdadır, fevralın 27-də Ağdamın mərkəzi meydanında mitinq keçirilirdi. Dövlət, hökumət 
rəhbərlərinə  etimadsızlıq  göstərilirdi  və  həmin  mitinqdə  Xocalıdan  bir  qadın  çıxıĢ  edərək  dedi  ki,  bizim 
qisasımızı, qanımızı almağa gücü çatmayan  Azərbaycan Respublikasının  vətəndaĢlığından  imtina  edirik. Əgər 
Heydər  Əliyev  Azərbaycana  qayıtsa  biz  bu  fikrimizdən  daĢına  bilərik.  Mən  Heydər  Əliyevi  tələb  edirəm!  Bu 
vaxt bütün mitinq iĢtirakçıları "Heydər Əliyev" deyərək qıĢqırmağa baĢladılar. Bəli, bu insanlar haray çəkirdilər, 
haqq-ədalət  tələb  edirdilər.  Mitinq  təĢkilatçıları  belə  olacağını  gözləmədikləri  üçün  tez-tələsik  aradan  çıxdılar. 
Bəli, 1992-ci ilin adi bir həqiqəti idi... 
Xocalı soyqırımından altı il keçdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Heydər Əliyevin səyi və 
təkidi  nəticəsində  Xocalı  soyqırımına  siyasi  qiymət  verildi.  Xocalı  sakinləri  ilə  görüĢdə  möhtərəm  Prezident 
demiĢdir ki, "... biz toplaĢıb Xocalı faciəsinin cavabını verək, Ģəhidlərin qanının yerdə qalmaması gününü görək. 
Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünü  təmin  edək.  Müstəqil  Azərbaycanın  hüdudlarını  tamamilə  bərpa  edək. 
Ġnanıram ki, Azərbaycan xalqı belə qüdrətə malikdir".  
 
Salman Alıoğlu. Bura Vətəndir. Bakı: 2003, S.75-79. 
 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
92 
 
ġəhidlər və Ģahidlər 
 
1992-ci  il  fevralın  25-dən  26-na  keçən  gecə  erməni  silahlı  dəstələri  və  keçmiĢ  sovet  imperiyasının  366-
motoatıcı  alayı  Xocalıda  misli  görünməyən  soyqırım  törətdilər.  Buna  qədər  isə  Xocalı  aylarla  ermənilərin 
mühasirəsində qalmıĢdı. Böyük bir elin harayı eĢidilmirdi. 
Ermənilərin azərbaycanlılara qarĢı törətdikləri Xocalı soyqırımının üstündən 11 il keçir. Hələ də bu qanlı 
faciənin  üstü  açılmayan,  gizli  qalmıĢ  məqamları  çoxdur.  Bir  çox  suallara  hələ  də  cavab  tapılmayıb.  Hələ 
yüzlərlə insanın taleyindən heç bir soraq yoxdur: 
Aydın  görünən  isə  budur  ki,  Azərbaycanın  o  vaxtkı  rəhbərləri  dinc  insanların  faciəsinin  əsl 
günahkarlarıdır,  onların  əlləri  öz  soydaĢlarının  qanına  batıb.  DəhĢətli  olanı  budur  ki,  günahsız  insanların  qanı 
üzərində hakimiyyət uğrunda dava gedib. 
O  vaxt  hakimiyyətdəkilər  Xocalı  sakinlərini  aldadır, onlara  yalan  vədlər  verirdilər.  DüĢmən  isə  qapının 
ağzını kəsmiĢdi. 
Xocalı  ən  mühüm  strateji  bir  yerdə  yerləĢmiĢdi.  Çox  təəssüf  ki,  bu  adi  həqiqəti  unudan  naĢı,  səriĢtəsiz, 
manqut rəhbərlər əhalinin mühasirədən çıxmasına heç bir cəhd etmədilər. 
Bu qanlı hadisələrin Ģahidlərini dinlədikcə ürək parçalanır, damarlarda axan qan donur. 
ElĢən AbıĢov Xocalı sakinidir. On bir il bundan əvvəl törədilmiĢ faciəni ən xırda detalına qədər xatırlayır: 
- Ərzaq, silah-sursat, dava-dərman tükənmiĢdi. Kəndin bütün kiĢiləri növbə  ilə postlarda dayanırdıq. Ġki-
üç nəfərə bir avtomat düĢürdü. 
Həmin  gün  mən  evdəydim,  qardaĢım  ElĢad  isə  postda.  Gecə  möhkəm  atıĢma  baĢladı.  Mən  evdən  çıxıb 
posta tərəf getdim. QardaĢım ElĢadla yolda rastlaĢdıq. Qan-tər içində dedi: Ermənilər aeroportu tutdular, kəndə 
tərəf gəlirlər, ata-anamı götür gəlin çökəyə. 
Onları  götürüb  geri  qayıdanda  artıq  səhər  açılırdı.  Çökək  deyilən  yerdə  80  nəfərə  yaxın  adam  vardı. 
Qərara  gəldik  ki,  yeni  salınmıĢ  qəsəbədəki  beĢmərtəbəli  binaya  gedək.  Çünki  artıq  hava  iĢıqlaĢmıĢdı.  Binada 
gözlədik. QardaĢım və kəndçimiz Natiq camaata keĢik çəkirdilər. 
Həmin vaxt ermənilər snayperlə qardaĢımı vurdular. Camaat pərən-pərən düĢdü. Atamı itirdim, anamı isə 
götürüb  bir  neçə  nəfərlə  çaya  tərəf  getməyə,  baĢladıq.  Yolda  ermənilər  bizi  yenidən  atəĢə  tutdular.  Geri 
qayıtmağa məcbur olduq. Artıq axĢam düĢürdü. Bir neçə  nəfərlə çayı  keçərək  meĢəyə  girə bildik. Dörd əmim 
uĢağı,  bibim  və  dörd  nəfər  kənd  sakini  beĢmərtəbə  tərəfdə  girov  götürdülər.  MeĢədə  bir  neçə  dəfə  pusquya 
düĢdük.  Yelmar  kiĢini  öldürdülər,  oğlu  Zahid  isə  itkin  düĢdü.  Yalnız  səhəri  gün  saat  11  radələrində  Ağdama 
çatdıq. 
Vəliyəddin  Quliyevin  yaĢı  60-ı  haqlayıb.  1989-cu  ildə  ermənilər  DaĢbulaqdan  onları  qovduqdan  sonra 
Xocalıda yaĢayıblar. Vəliyəddin kiĢinin dediklərindən: 
-  Bizi  çox  aldatdılar:  kömək  gəlir,  yol  açılacaq.  Amma  nə  kömək  gəldi,  nə  də  yol  açıldı.  Oğlum  Natiq 
Bakıda Neft və Kimya Ġnstitutunda əyani oxuyurdu. O, institutu doğma kəndin soyuq səngəri ilə dəyiĢdi. 
Fevralın  25-də  eĢitdim  ki,  Ağdam  tərəfdən  üç  nəfər  Xocalıya  gəlib.  Gəldim  poçtun  qabağına.  Hamı 
ümidini  yeganə  əlaqə  vasitəsi  olan  telefona  bağlamıĢdı.  Gördüm  ki,  Ağdamdan  gələnlər  öz  kəndlilərimizdir. 
Məlum oldu ki, Xocalıya heç bir kömək olmayacaq. AxĢamdan bir az keçmiĢ atıĢma baĢlandı. Oğlum Natiqin 
arxasınca  gedəndə  Xankəndi  tərəfdən  tankların  gəldiyini  gördüm.  Oğlumu  tapa  bilmədim.  AtıĢma  isə 
Ģiddətlənirdi,  aeroport  alova  bürünmüĢdü.  Geriyə  qayıtmağa  məcbur  oldum.  1988-ci  ildə  Xocalıya 
Ermənistandan pənah gətirmiĢ bir ailəni ermənilər diri-diri yandırdılar. Əlimdə çomaqdan baĢqa heç nəyim yox 
idi. Onlara kömək edə bilmədim... 
Kövrəlir, göz yaĢlarını əllərinin arxası ilə silib köksünü ötürür: 
-  Ġstədim  evimizə  tərəf  gedim,  mümkün  olmadı.  Kənd  alova  bürünmüĢdü.  Mərmi,  güllə  səsindən  qulaq 
tutulurdu. Fevralın 26-da Gecə saat 3-də kənddən çıxdım. 
MeĢədə  bir  neçə  dəstə  qadına  rast  gəldim.  Əsgəranın  tuĢunda  yenə  baĢ  götürüb  qaçan  xocalılarla 
rastlaĢdıq.  Onlardan  çoxu  yaralanmıĢdı.  Qar,  Ģaxta  irəli  getməyə  imkan  vermirdi.  QarĢıma  çıxan  hər  kəsdən 
oğlumu soraqlayırdım. Gördüm  deyən olmadı. Yaralılar və qadınları çox böyük çətinliklə ġelli  kəndinə  gətirə 
bildik. Yenidən geriyə qayıtdım. Hər tərəf cəsədlərlə dolu idi. Gördüm ki, meyitlərin arasında bir nəfər tərpənir. 
Onu plaĢımın arasına qoyub sürüyə-sürüyə öz postumuza gətirə bildim. 
Bir neçə gün dağ-dərəni çox axtarsam da oğlumu tapa bilmədim... ġəfiqə Həsənova sağ qaldığına möcüzə 
kimi baxır: 
-  Fevralın  25-də  kiĢilərin  hamısı  postda  idi.  Evimizdəki  təklülə  tüfəngə  patron  qoyub  elə  pal-paltarlı 
yerimə  uzandım.  Gecə  saat  11  olardı.  AtıĢma  baĢlandı.  Tez  qalxıb  qardaĢım  uĢağı  Rəcəbi  də  götürərək  posta 
tərəf qaçdım. Postdan bir qədər aralıda çökək var idi. Camaat bura yığıĢmıĢdı. Qərara gəldilər ki, meĢəyə tərəf 
gedək. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
93 
Çayı  keçəndə  ermənilər  bizi  atəĢə  tutdular,  hamı  pərən-pərən  düĢdü.  Anam  Növrəstə,  qardaĢımın  həyat 
yoldaĢı Mehriban,  onun uĢaqlan Rəcəb, ġəbnəm  və Məhzərdən aralı düĢdüm,  -  deyir və  göz  yaĢlarını saxlaya 
bilmir... 
...  Doğmalarımı  həmiĢəlik  itirdim.  Soyuq  bıçaq  kimi  kəsirdi.  Ayaqlarımızı  Ģaxta  vurmuĢdu.  Üst 
paltarlarımızı cıraraq ayaqlarımıza sansaq da xeyri olmadı. 
Ermənilər  gülləni  üstümüzə  yağıĢ  kimi  yağdırdılar.  Ölənlərin,  yaralıların  sayını  itirmiĢdik.  Bu  müsibətə 
dözmək mümkün deyildi... 
Tahir Bəxtiyarov da öz gördüklərini danıĢır: 
-  Postdan  çıxanda  gördüm  ki,  Boz  dağın  yamacı  tanklarla,  VMR-lərlə  doludur.  Ordan  poçta  gəldim. 
Ratsiyada  ermənilər  deyirdi  ki,  axırınız  çatıb,  sizi  qıracağıq.  Dayana  bilməyib  evə  gəldim.  AxĢam  Əsgəran 
tərəfdən bir fiĢəng atıldı, heç yarım saat keçməmiĢ kəndimiz bir neçə istiqamətdən güclü atəĢə tutuldu. Kəndin 
kənarına  yığıĢdıq.  Təxminən  350  nəfərə  yaxın  adam  vardı.  Qadınları,  qocaları,  uĢaqları  dövrəyə  alaraq  çayı 
keçdik. Bu vaxt ermənilər bizi atəĢə tutdular. Hərə bir tərəfə qaçmağa baĢladı. Ara sakitləĢən kimi yenidən bir 
yerə toplaĢdıq. Ancaq adamların sayı xeyli azalmıĢdı. Meyitləri götürməyə heç bir imkan tapmadıq. Qadınların 
ayaqlarını Ģaxta vurmuĢdu, yeriyə bilmirdilər. Qar-çovğun getdikcə  güclənirdi. Səhərə yaxın bir kəndə  çatdıq. 
Gördük ki, bu kənddə də ermənilərdir. Azıb baĢqa istiqamətə gəlmiĢdik. Yenidən geriyə qayıtdıq. Ermənilər bizi 
görmüĢdülər.  AtəĢ  açıb  bir  neçə  nəfəri  də  burda  öldürdülər.  Artıq  fevralın  26-sı  idi.  Gündüz  xeyli  yol  gedə 
bildik. Yenidən pusquya düĢdük və böyük bir xəndəyə doluĢduq. 350 adamdan 27-si qalmıĢdı. Ġki gün meĢə ilə 
gedəndən  sonra  gecə  bir  qayanın  üstünə  çatdıq.  Bura  Abdalgülablı  kəndi  idi.  Bizi  qarĢılayıb  kəndə  apardılar, 
çay-çörək verdilər. Bu tək xocalıların  yox, bütün  Azərbaycanın ürəyinə  vurulmuĢ bir dağdır, onun intiqamını, 
qisasını ermənilərdən almasaq, yaĢamaq bizə haram olar... 
 
Salman Alıoğlu. Bura Vətəndir. Bakı: 2003, 
S.84-87.
 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
94 
 
Nahaq qan yerdə qalmaz 
 
Ermənilər öz havadarlarına arxalanaraq Xocalıda azərbaycanlılara qarĢı soyqırım törətdilər. Erməni silahlı 
qüvvələri  imperiya  əsgərləri  ilə  birlikdə  dinc  insanları  -  uĢaqları,  qadınları,  qocaları,  yaralıları  qətlə  yetirərək 
qədim yaĢayıĢ məskənini yerlə-yeksan etdilər. Faciənin səhəri gün Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərlərinin tapĢırığı 
ilə  belə  bir  yalan  məlumat  yayıldı  ki,  guya  Xocalıda  iki  nəfər  həlak  olub,  vəziyyətə  nəzarət  edilir.  Milli 
xəyanətkarlar öz soydaĢlarına qarĢı törədilmiĢ dəhĢətli soyqırımdan sonra da Moskvanın göstəriĢlərinə itaət edir 
və boyun əyirdilər. Faciənin miqyası isə çox dəhĢətli idi. 613 nəfər qətlə yetirilmiĢ, 1275 nəfər əsir düĢmüĢ, 8 
ailə büsbütün məhv edilmiĢ, 200 nəfərdən çox insan yaralanmıĢdı. 
Həmin  vaxt  meyitləri,  yaralıları  Ağdama  gətirir,  erməni  vəhĢiliyindən  qurtula  bilmiĢ  insanlar  evlərdə, 
ictimai  binalarda  yerləĢdirilirdi.  O  dəhĢətli  mənzərə  mənim  də  gözümün  qarĢısından  çəkilmir.  Həmin  vaxt 
"Qarabağ"  qəzetinin  əməkdaĢları  bir  tərəfdən  yaralıların  daĢınmasına  kömək  göstərir,  digər  tərəfdən  erməni 
vəhĢiliyini əks etdirən və hadisəyə soyqırım kimi qiymət verən yazılar dərc edirdilər. 
Bölgədə hamı Ģok vəziyyətinə düĢmüĢdü. Faciədən iki gün sonra ermənilər Ağdam Ģəhərini bir neçə saat 
fasiləsiz olaraq raket atəĢinə tutdular. Ölənlər və yaralananlar oldu. Əhali yenidən pərən-pərən düĢdü. Soyqırım 
haqqında  dünya  ölkələrinə  məlumat  vermək  əvəzinə,  onu  gizlətməyə  çalıĢan  keçmiĢ  iqtidar  bununla  yeni  bir 
xəyanətə  yol  verdi.  Ağdamda  isə  camaat  mitinq  keçirir,  faciənin  səbəbkarlarını  lənətləyir  və  Naxçıvan  Ali 
Məclisinin sədri Heydər Əliyevi köməyə çağırırdı. 
Xalqın  haqlı  tələbi  və  təkidi  ilə  hakimiyyətə  qayıdan  Heydər  Əliyev  digər  faciələrimiz  kimi,  Xocalı 
soyqırımına da dərhal siyasi-hüquqi qiymət verdi, öz mövqeyini bütün dünyaya bildirdi: "Biz kədər içindəyik, 
qəm içindəyik. Üç ildir ki, bu qəm-dərdi çəkirik. Bu gün Xocalı faciəsinin nə qədər dəhĢətli faciə olduğunu və 
Azərbaycan  xalqına  nə  qədər  böyük  zərbə  vurduğunu  bir  daha  dərk  etdik,  bir  daha  hiss  etdik.  Ancaq  eyni 
zamanda,  bu  faciə  də,  bu  soyqırımı  da,  son  6  ildə  Azərbaycanın  baĢına  gələn  bəlalar  da  xalqımızın  iradəsini 
qırmayıbdır və qara da bilməz!" 
Ağır  faciələr  yaĢamıĢ  xalq  öz  milli  lideri,  dünya  Ģöhrətli  siyasi  xadim  Heydər  Əliyevin  ətrafında  sıx 
birləĢərək Azərbaycan  dövlətinin  möhkəmləndirilməsinə  nail oldu. Hazırda Xocalı rayonundan 419 ailə (1895 
nəfər) Bərdədə məskunlaĢıb.  Yerli Ġcra Hakimiyyəti öz yurdlarından didərgin düĢmüĢ əhaliyə hərtərəfli diqqət 
və  qayğı  göstərir,  onlardan  öz  köməyini  əsirgəmir.  Xocalı  rayon  Ġcra  Hakimiyyətinin  rayondakı  nümayəndəsi 
Ramiz Qəhramanov bu barədə məlumat verərək deyir: 
-  Qaçqın  və  məcburi  köçkünlərin  üzləĢdiyi  problemlərin  həll  edilməsi  istiqamətində  ardıcıl  tədbirlər 
həyata  keçirilir.  PeĢə  liseyində  məskunlaĢmıĢ  məcburi  köçkünlərin  elektrik  enerjisinə  olan  tələbatım  ödəmək 
məqsədilə bura əlavə xətt çəkilib, içməli su problemi həll edilib. Pensiya və müavinətlər, yemək xərcləri vaxtlı-
vaxtında  ödənilir.  Məcburi  köçkünlərin  iĢlə  təmin  edilməsi  ön  plana  çəkilib.  Onlarla  ailəyə  torpaq  sahələri 
ayrılıb. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məĢğul olanlara güzəĢtli Ģərtlərlə kredit verilib. Burada orta 
məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi də fəaliyyət göstərir. 
Azərbaycanın milli qəhrəmanı ġakir Salahovun atası ġamil kiĢi deyir: 
-  Möhtərəm  Prezidentimiz  Heydər  Əliyevin  qaçqın  və  məcburi  köçkünlərə  göstərdiyi  diqqət  və  qayğını 
gündəlik həyatımızda hiss edirik. Bu bizə çox böyük mənəvi dayaqdır, ümidimizi, inamımızı 
artırır. Allaha çox Ģükür ki, dövlətimiz gündən-günə güclənir, güzəranımız getdikcə yaxĢılaĢır. Biz əl-ələ 
verərək torpaqlarımızı erməni iĢğalçılarından təmizləyəcəyik. YaĢımın bu çağında öndə getməyə hazıram. 
GörüĢüb  söhbət  etdiyimiz  adamların  demək  olar  ki,  hamısı  ġamil  kiĢinin  sözləri  ilə  Ģərik  olduqlarını 
bildirdilər.  Xocalılılar  sabaha  ümidlə  baxır  və  inanırlar  ki,  cənab  Heydər  Əliyevin  rəhbərliyi  altında  iĢğal 
olunmuĢ torpaqlar geri qaytarılacaq, müstəqil Azərbaycanın ərazi bütövlüyü tam təmin ediləcəkdir. 
Bu insanlar belə müqəddəs bir arzu və inamla yaĢayırlar. Haqq ədalətin bərqərar olacağına, Azərbaycan 
xalqının haqq iĢinin qələbə çalacağına inanan insanların birliyi, əqidə bütövlüyü sarsılmazdır. Atalar demiĢkən, 
nahaq qan yerdə qalmaz.