Xocali soyqirimi

Xocalı faciəsi kollektiv sarsıntı, kollektiv yaddaĢ və  
milli identiklik amili kimi 
 
Rauf QARAGÖZOV 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji 
Araşdırmalar Mərkəzinin əməkdaşı, psixologiya elmləri namizədi. 
 
Xocalı  faciəsinin  müxtəlif  aspektləri  (siyasi,  hüquqi,  sosial  və  s.)  mövcuddur.  Mən  bu  faciənin  bəzi 
psixoloji  və  sosial-mədəni  aspektlərini  vurğulayaraq,  əsas  3  mövzuya  aydınlıq  gətirmək  istərdim:  1.  Xocalı 
faciəsi kollektiv sarsıntı kimi; 2. Kollektiv sarsıntıya yanaĢma növləri; 3. Kollektiv sarsıntının öhdəsindən necə 
gəlməli. 
Mətləbə keçməzdən əvvəl sizlərə hafizənizi yoxlayan bir eksperiment təklif edirəm. Oxuculardan xahiĢ 
edirəm  ki,  bir  dəqiqəlik  diqqətlərini  cəmləyərək  yada  salmağa  çalıĢsınlar:  ilk  dəfə  Xocalı  hadisələri  haqqında 
eĢidəndə harada idilər və nə edirdilər? 
Əminəm ki, azərbaycanlıların əksəriyyəti üçün o gün elə bil "canlı Ģəkil" kimi gözlərinin önündə durur. 
Nə  üçün  hadisədən  18  il  keçməsinə  baxmayaraq  o  gün  bizim  yaddaĢımızda  belə  təfərrüatı  ilə  həkk  olunub? 
Psixoloqlar bu hafizə növünə flashbulb memory, yəni fotoiştq hafizə adı vermiĢlər. Bu cür hafizə insanları Ģoka 
salan  məlumatlara  cavab  reaksiyası  olaraq  meydana  gəlir.  Erməni  silahlı  dəstələrinin  Xocalı  Ģəhərini  məhv 
etməsi barədə səslənən xəbər bizim üçün məhz belə bir sarsıdıcı məlumat olmuĢdur. 
Mən  xüsusilə  vurğulayıram:  bu  hadisə  yalnız  Xocalıda  zorakılığa  məruz  qalmıĢ  insanlar  üçün  deyil, 
həm  də  bu  faciənin  bilavasitə  Ģahidi,  yaxud  iĢtirakçısı  olmayan  bütün  azərbaycanlılar  üçün  psixi  sarsıntı 
törətmiĢdir.  Psixoloqlar  bu  növ  sarsıntını  kollektiv  sarsıntı  adlandırırlar.  Bu  cür  sarsıntı  hansısa  bir  toplum 
üzvlərinə  xas  olan  kollektiv  kimliyə  (identikliyə)  təhlükə  hiss  olunanda  törənir.  1990-cı  ilin  "Qara  Yanvar" 
hadisələrindən  sonra  Xocalı  azərbaycanlıların  bu  cür  iri  miqyasda  ikinci  kollektiv  sarsıntısı  idi.  Kollektiv 
sarsıntıya  məruz  qalmıĢ  cəmiyyətin  emosional  əhvalında,  davranıĢında,  dünyaya  münasibətində  müxtəlif 
dəyiĢikliklər müĢahidə edilir. Məsələn, Ģok vəziyyətində olan cəmiyyət öz təhlükəsizliyinə əmin ola bilmir və öz 
siyasi  rəhbərlərinə  inamını  kəskin  Ģəkildə  itirir.  Bu  isə  öz  növbəsində  siyasi  böhran  vəziyyətini  yarada  bilər. 
Nəticədə,  cəmiyyət,  yaxud  dövlət  iflasa  uğramaq  təhlükəsi  ilə  üzləĢir.  Digər  tərəfdən  kollektiv  sarsıntı  geniĢ 
kütlə arasında çaxnaĢma və təĢviĢ hissləri törədə bilir. O dövrdə hər iki fəsad bizdə yaĢadıldı: həm dərin siyasi 
böhran  müĢahidə  edildi,  həm  də  kütlə  çaxnaĢma  və  təĢviĢ  içində  idi.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  ermənilərin  dinc 
əhalini  xüsusi  qəddarlıqla  qətlə  yetirməsi  bir  sıra  məqsədlər  güdürdü:  azərbaycanlılar  arasında  təĢviĢ  yaradıb 
ermənilərin  hücumlarına  qarĢı  müqaviməti  zəiflətmək,  ümumiyyətlə  isə  Azərbaycan  cəmiyyətini  iflic 
vəziyyətinə salmaq və mümkün qədər çox ərazini iĢğal etmək. Bu barədə o zaman Xocalıya basqın edən səhra 
komandiri, hazırda isə Ermənistanın prezidenti Serj Sərkisyan  özü  etiraf edir: "Xocalıya qədər azərbaycanlılar 
hesab  edirdilər  ki,  bizimlə  zarafat  etmək  olar.  Onlar  elə  bilirdilər  ki,  ermənilər  dinc  əhaliyə  əl  qaldırmağı 
bacarmırlar. Biz bu stereotipi qırdıq". Onda həmin o Sərkisyanın bu yaxınlarda Böyük Britaniyanın Beynəlxalq 
Münasibətlər  Ġnstitutunda  çıxıĢı  zamanı  "Biz,  ermənilər  soyqırım  keçirmiĢ  xalq  kimi  bəĢəriyyət  və  tarix 
qarĢısında  soyqırımların  qabağını  almaq  məsələsində  mənəvi  məsuliyyət  daĢıyırıq"  deməsi  istehza  və  hətta 
dünya  ictimaiyyətini  məsxərəyə  qoymaq  deyilsə,  bəs  nədir?  Xocalı  qətliamında  birbaĢa  məsuliyyət  daĢıyan 
keçmiĢ səhra komandirinin dilində səsləndirilən "soyqırım və mənəvi məsuliyyət" kimi sözlər təkcə riyakarlığın 
zirvəsi deyil, bu həm də simvolik bir məna kəsb edir. Necə deyərlər: "Quzu cildində canavar". Bu həm də Avro-
pa  qitəsinin  mərkəzində  sahə  komandiri  və  Bosniya  serblərinin  keçmiĢ  prezidenti  Radovan  Karaciçin 
məhkəməsini təĢkil edən və eyni zamanda, həmin qəbildən olan cinayətləri törədən Sərkisyanın Avropanın digər 
bir  mərkəzində  mötəbər  tribunadan  çıxıĢına  imkan  verən  beynəlxalq  qurumların  qeyri-mükəmməlliyinin  və 
zəifliyinin rəmzidir. Nəyə  görə bunlar baĢ verir? Səbəb nədir? Qərb dünyası  nə  dərəcədə baĢ verən  hadisələri 
qərəzsiz,  yekdil  nöqteyi-nəzərdən,  stereotiplərdən  azad  olaraq  qiymətləndirməyə  hazırdır?  Bunlar  mürəkkəb 
suallardır və cavab tapmaq üçün bir çox məqamlara aydınlıq gətirmək lazımdır. Burada isə mən yalnız kollektiv 
yaddaĢ və identiklik ilə əlaqəsi olan səbəblərə toxunacağam. 
 
Kollektiv sarsıntı və kollektiv yaddaĢ 
 
Yəqin ki, hər bir xalqın tarixində kollektiv sarsıntı törədən hadisələr tapmaq olar. Lakin xalqlar məruz 
qaldıqları kollektiv sarsıntıya yanaĢma tərzində fərqli ola bilirlər. Prinsip etibarilə sarsıntıya müxtəlif yanaĢma 
tərzi mümkündür. Bəzən cəmiyyət hansısa səbəblərə görə aldığı sarsıntını "unudur". Məsələn, azərbaycanlıların 
əksəriyyəti  erməni  quldur  dəstələrinin  XX  əsrin  əvvəllərində  Bakıda,  ġamaxıda,  Qarabağda,  Zəngəzurda  və 
digər yerlərdə yerli əhaliyə qarĢı həyata keçirdikləri qətliamları sovet dövründə, demək olar ki, unutmuĢdular. O 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
128 
qanlı  günlər  haqqında  yaddaĢ  yalnız  yaĢlı  nəslin  hafizəsində  və  nağıl  etdikləri  xatirələrində  cəmlənirdi. 
Maraqlısı bu  idi ki,  o zorakılığın  hətta canlı Ģahidi  olan insanlar baĢ vermiĢ əhvalatları  öz uĢaq  və  nəvələrinə 
danıĢmaqdan  çəkinərdilər.  Ona  görə  çəkinərdilər  ki,  bu  əhvalatlar  sovet  məktəblərində  tədris  olunan  rəsmi 
tarixlə ziddiyyət təĢkil edirdi. Yəni bu əhvalatlar, sosioloqların dili ilə desək, cəmiyyətdə qəbul edilmiĢ "sosial 
çərçivəyə"  yerləĢmirdi.  Sosial  çərçivələr  dövlət,  dini  və  digər  ictimai  qurumlar  tərəfindən  aparılan  "yaddaĢ 
siyasəti" nəticəsində cəmiyyətə bəzən zorla  qəbul  etdirilir. Sovetlərin  "pantürkizm"  və  "panislamizm" Ģüarları 
altında  yeritdikləri  "yaddaĢ  siyasəti"  azərbaycanlıların  (həm  türk,  həm  də  müsəlman  olduqları  üçün)  mədəni 
yaddaĢına və tarixi-ədəbi irsinə xüsusilə amansız olmuĢdur. Nəticədə, XX əsrin sonunda yeni qəddarlıqla tüğyan 
edən, ölüm  və kin-küdurət səpən  erməni  millətçiliyi və separatizmi bizim üçün  gözlənilməz oldu. Hal-hazırda 
ermənilərin azərbaycanlılara qarĢı yenidən alıĢan  düĢmənçiliyi, torpaqlarımıza təcavüzü, törətdikləri zorakılıq, 
ilk növbədə Xocalı qətliamı bizi Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsində agah olmağa və onu 
kollektiv  yaddaĢda  saxlamağa  məcbur  edir.  Xocalının  yaddaĢımızda  qorunub  saxlanılmasına  artıq  əmin  ola 
bilsək  də,  bizim  üçün  vacib  olan  onun  hansı  Ģəkildə  saxlanılmasından  ibarətdir.  Bu,  müəyyən  mənada  həm 
bizim  milli  identikliyimizin  inkiĢaf  perspektivlərini,  həm  də  dünya  ictimaiyyətinin  Xocalı  faciəsinə 
münasibətini müəyyən edir. Sarsıdıcı hadisənin yadda saxlanılması iki formada baĢ verə bilər. Psixoloqların dili 
ilə  desək:  "təsirə  impulsiv  cavab  vermə"  («импульсивное  отреагирование»  (acting  out))  və  "sarsıdıcı 
təcrübənin üzərində çalıĢma" («проработка (work through) травмирующего опыта») formasında. 
Götürək  "təsirə  impulsiv  cavab  vermə"  variantını:  bu  halda  yaĢanmıĢ  sarsıntı  yaddan  çıxmır.  Əksinə, 
sarsıntı  törətmiĢ  hadisə  bir  növ  bəslənir  (daim  xatırlanır,  yaddaĢlara  həkk  edilir),  əbədiləĢir.  Ancaq,  bununla 
yanaĢı,  icma  arasında  sarsıdıcı  hadisəni  törətmiĢ  səbəblərin,  onun  nəticələrinin  sərbəst, azad  Ģəkildə,  müxtəlif 
mövqelərdən çıxıĢ edərək müzakirəsi qadağan olunur və hər vasitə ilə bundan boyun qaçırılır. Sarsıntı törətmiĢ 
hadisə hansısa siyasi məqsədlərə nail ol-maq üçün məqsədli Ģəkildə istifadə olunur. Sarsıdıcı hadisələri dərindən 
dərk  etmə  imkanı  qapanır,  bloklanır.  Nəticədə,  hadisəyə  düzgün  qiymət  verə  bilməyən  toplumun,  xalqın 
gələcəkdə  yenidən  bu  cür  sarsıdıcı  hadisələrlə  qarĢılaĢması  təhlükəsi  aradan  götürülür.  Erməni  kollektiv 
yaddaĢının  təhlili  mənə  tam  əminliklə  iddia  etməyə  əsas  verir  ki,  bu  topluma  kollektiv  sarsıntıya  yanaĢma 
tərzinin  məhz bu  variantı xasdır. Tarixən belə  olmuĢdur ki,  ermənilərin  kollektiv  yaddaĢının sosial çərçivələri 
erməni kilsəsi tərəfindən cızılmıĢ və ruhanilər tərəfindən ilk tarixi rəvayətlər tərtib edilmiĢdir. Mənim burada bu 
rəvayətləri  geniĢ  Ģəkildə  təhlil  etmək  imkanım  yoxdur  (bunu  baĢqa  yerdə  artıq  qeyd  etmiĢəm).  Lakin  deyə 
bilərəm  ki,  bu  rəvayətlərin  əsas  ideyasını  "ermənilərin  daima  düĢmənlərin  əhatəsində  yaĢayıb  incidilən  xalq 
olması"  təĢkil  edir.  Əgər  onların  tarixi  rəvayətlərini  oxusanız,  orada  digər  xalq  və  konfessiyaların 
nümayəndələrinə  qarĢı  nə  qədər  kin  və  nifrət  dolu  mətnlərin  olduğunu  görərsiniz.  Nəticədə,  erməni  kollektiv 
yaddaĢının  formaları  kollektiv  sarsıntını  produktiv  Ģəkildə  dəf  etməyə  deyil,  daha  çox  özlərinin  real  və 
uydurulmuĢ  məĢəqqətlərini  yadda  saxlamağa,  kultlaĢdırmağa  və  hətta  onlardan  həzz  almağa  yönəlmiĢdir. 
Kollektiv  yaddaĢın  digər  konfessiyaların  nümayəndələrinə  qarĢı  nifrət  hissi  oyadan  məhz  bu  xüsusiyyətləri 
ermənilər  arasında  sonradan  onlar  üçün  acı  nəticələrə  gətirib  çıxarmıĢ  türkəfobiyanın  geniĢ  intiĢarına  səbəb 
olmuĢdur.  Vaxt  ötdükcə  özlərinin  qurban  obrazını  təbliğ  edən  rəvayətlərin  hazırlanması  üzrə  geniĢ  Ģəbəkə 
yaradaraq,  siyasi  məqsədlərinə  çatmaq  üçün  erməni  təĢkilatları  Qərb  auditoriyasının  stereotipləri  və 
zehniyyətlərindən  bacarıqla  istifadə  edərək  qurbanlara  təbii  mərhəmət  hissini  istismar  etməyə  müvəffəq 
olmuĢlar.  Tarixi  detallardan  xəbərsiz  Qərb  ictimai  fikrinin  özü  çox  zaman  ermənilərin  fakt  və  obrazlarla 
manipulyasiyasının qurbanı olur. Misal üçün, "Nyu-York Tayms"ın ("New York Times") 3 mart 1992-ci il və 
"Taym"ın ("Time") 16 mart 1992-ci il tarixli saylarında dərc olunmuĢ informasiyaya nəzər yetirmək kifayətdir. 
Həmin  yazılarda  Xocalı  faciəsindən  bəhs  olunarkən  "xristian  Ermənistan"  və  "müsəlman  Azərbaycan"  kimi 
epitetlərdən  istifadə  olunmuĢ  və  belə  təəssürat  yaranmıĢdır  ki,  guya  müharibə  universal  bəĢəri  qanunların 
pozulması ilə müĢayiət edilmir və dini xarakter daĢıyır. Ġqtibas gətirə bilmədiyim digər yazılarda isə hadisələr 
elə təsvir olunur ki, sankı reportyorlar ermənilərin bu cür vəhĢilik törədə biləcəyinə inanmırlar. 
Qurban  obrazı  -  uduĢlu  obrazdır.  Buna  görə  də  bu  obraza  uyğun  gəlməyən  bütün  fakt  və  hadisələr 
erməni identikliyinin mühafizəkarları tərəfindən müqavimət və aqressivliklə qarĢılanır. Onlar hər vəchlə bu fakt 
və  hadisələri  gizlətməyə,  yaxud  diskreditasiya  etməyə  çalıĢırlar.  Təsadüfü  deyil  ki,  erməni  quldur  dəstələri 
tərəfindən  Xocalıda  törədilmiĢ  cinayətləri  ermənilər  inkar  edir,  cinayətkarları  müdafiə  etmək  və  onların 
hərəkətlərinə  bəraət  qazandırmaq  məqsədilə  hər  cür  saxtakarlığa  və  uydurmalara  yol  verir,  hətta 
azərbaycanlıların  özlərini belə xocalıların  qətliamını təĢkil  etməkdə ittiham  edirlər. Ġnanmıram ki, Sərkisyanın 
Böyük  Britaniyanın  Beynəlxalq Münasibətlər Ġnstitutunda söylədiyi fikirlərlə təhlükəsizliyə bu cür nail  olmaq 
olar.  Əslində,  ermənilər  bu  cinayəti  törətməklə  nəinki  azərbaycanlıların,  hətta  bütün  qafqazlıların  nifrətini 
qazanaraq, yenidən özlərini həyəcanla qisas gününü gözləməyə məhkum etdilər. 
Nəhayət,  "sarsıdıcı  təcrübənin  üzərində  çalıĢma"  variantı.  Burada  kollektiv  sarsıntı  yaddaĢda  qorunur. 
Ən  önəmlisi  odur  ki,  bu  variantda  cəmiyyətin  özü  aldığı  sarsıntı  ilə  iĢləməyə  hazırlıq  nümayiĢ  etdirir.  Bunun 
üçün cəmiyyətdə sarsıdıcı hadisələrin baĢ vermə səbəblərinin aĢkarlanmasına, buna gətirib çıxarmıĢ amillərin və 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
129 
hadisələrin  nəticələrinin  dərk  edilərək,  baĢ  vermiĢlərə  görə  mənəvi  məsuliyyəti  müəyyən  etməyə 
istiqamətlənmiĢ  geniĢ  və  hərtərəfli  müzakirələrə  Ģərait  yaradılır.  Bu  cür  yanaĢma  nəticəsində  gələcəkdə  belə 
hadisələrin  təkrarlanmaması  üçün  cəmiyyət  öz  təcrübəsindən  dərs  almaq,  onu  anlamaq  imkanı  qazanır.  Bu, 
sarsıntının  bu  cür  produktiv  çalıĢması  nəticəsində  onun  sosial  qazanca  çevrilməsi  variantıdır.  Yuxarıda 
dediklərimizin əsasında hansı nəticəyə gəlmək olar? 
Əgər  biz  kollektiv  sarsıntının  öhdəsindən  səmərəli  Ģəkildə  gəlmək  istəyiriksə,  onda  insanda  -  onun 
emosiyaları,  hissləri  və  düĢüncələrində  cəmlənmiĢ,  fokuslaĢdırılmıĢ  səmimiyyəti  və  həqiqəti  əks  etdirəcək, 
insanın vicdanını oyada biləcək təəssüratların yeni, daha da düĢünülmüĢ izahının və Ģərhinin yaradılması üçün 
Xocalı hadisələrinin geniĢ və azad ictimai müzakirələrinin keçirilməsinə nail olmalıyıq. 
Bizdə,  təəssüf  ki,  hələ  belə  məzmunlu  izahlar  çox  azdır.  Xocalı  hadisələrinin  əsasən,  belə  deyək, 
"formal"  və  "emosional"  formada  iĢıqlandırılması  mövcuddur.  Halbuki,  Ģəxsi,  fərdiləĢdirilmiĢ  sənədli  və  ya 
bədii  hekayələr  oxucunun  duyğularına  toxunar,  analitik  materiallar  isə  məntiqi  düĢünməyə  və  hadisələrin  əsl 
mahiyyətini dərk etməyə xidmət edə bilər. Beləliklə: 
1.  Biz  gərək  öz  tariximizi  həm  özümüzə,  həm  də  dünya  ictimaiyyətinə  düzgün  danıĢmağı  öyrənək. 
"Quzu  cildində  canavar"  olan  erməni  millətçiliyinin  ifĢa  olunması  üçün  biz  məsuliyyət  daĢıyırıq;  2.  Siyasi 
hakimiyyətin  beynəlxalq  strukturları  ənənəvi  stereotiplərin,  zehniyyətlərin,  geosiyasi  və  iqtisadi  maraqların 
təzahürünə  daha  həssas  yanaĢmalıdırlar.  Heç  bir  geosiyasət  insan  vicdanı  ilə  tənzimlənən  qanun  və  mənəvi 
dəyərləri  ləğv  etməli  deyil.  Cinayətlər  cəzasız  qalmamalı,  cinayətkarlar  isə  mühakimə  olunmalıdırlar.  Əks 
təqdirdə nüfuzlu təĢkilatların tribunalarından onların çıxıĢlarına qulaq asmaq kimi biabırçı məcburiyyətlə üzləĢə 
bilərik. 
 
“Analitik baxıĢ”.-2010.-№1.-S.13-16. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
130 
 
Xocalı soyqırımı Ermənistanın həyata keçirdiyi məqsədli və  
düĢünülmüĢ siyasət kimi qiymətləndirilməlidir 
 
Tahirə ALLAHYAROVA 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar  
Mərkəzinin baş elmi işçisi, fəlsəfə elmləri doktoru. 
 
Soyqırım  insanlığa  qarĢı  cinayət,  insanın  varlığını  alt-üst  edən,  yaĢamını  sarsıdan  dəhĢətdir.  Soyqırım 
həm də hər Ģeydən əvvəl bir siyasətdir. Cinayət və dəhĢətin tarix boyu məqsədyönlü Ģəkildə, son təfərrüatlarına 
qədər  planlaĢdırılmasını,  onun  həyata  keçirilməsini  təmin  edən  dövlətin  konkret  siyasəti  olmuĢdur.  Deməli, 
soyqırım xronoloji zaman baxımından əvvəlcə verilən siyasi bir qərardır. Buna görə də insanlığa qarĢı olan bu 
qəsd  siyasətinin  qarĢısını  almaq  üçün  ilk  növbədə  dünya  dövlətlərinin  soyqırıma  siyasi  qiymət  verməsi  ən 
mühüm  məsələ  kimi  gündəmdə  durur.  Soyqırımın  dayandırılması,  ona  son  qoyulması  üçün  ilk  növbədə 
beynəlxalq  birlik  siyasi  iradə  ortaya  qoymalıdır.  Əks  təqdirdə  bəĢəriyyət  əsrlər  boyu  olduğu  kimi  hər  dəfə 
soyqırım  baĢ  verdikdən  sonra  onun  günahkarlarını  cəzalandırmağa,  qurbanlarını  müdafiə  etməyə,  müdhiĢ  və 
dəhĢətli maddi-mənəvi, psixoloji-hüquqi nəticələrini aradan qaldırmağa hələ çox zaman sərf edəcəkdir. 
Soyqırım  qurbanlarının  sayı  milyonlar  olsa  da,  bu  gün  onu  törədənlərin  cəzalandırılması  sahəsində 
beynəlxalq praktikada yalnız bir-iki faktın mövcud olması, itirilmiĢ zaman və insan həyatları ilə müqayisədə ona 
siyasi qiymət verilməsində yekdilliyin olmaması deyilənlərin ən aĢkar sübutudur. 
Soyqırıma  siyasi  qiymət  vermək  üçün  ilk  növbədə  onun  düĢünülmüĢ  siyasət  olduğunu  vurğulamaq, 
dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirilməsini pisləmək və bu yöndə vahid beynəlxalq cəbhədən çıxıĢ etmək 
ən  zəruri  məsələdir.  Bu,  dünyanın  təkcə  xocalılarla  deyil,  həm  də  soyqırımı  yaĢayan  və  onun  nəticələrinin 
ədalətli həllini gözləyənlərlə həmrəy olduğunu bəyan etmək deməkdir. 
Bu  baxımdan  soyqırımın  siyasi  aspektləri  dedikdə  biz  aĢağıdakı  məsələlərin  geniĢ  təhlili  və 
müzakirəsini vacib hesab edirik: 
1)  Soyqırım  siyasətini  həyata  keçirən  konkret  dövlətin  fəaliyyətini  birmənalı  pisləmək  əvəzinə,  onu 
dəstəkləmək və ya susmaq kimi mövqelərin mövcudluğunun səbəbi nədir və onu necə aradan qaldırmaq olar? 
2) Soyqırım aktına ikili standartlarla yanaĢmanın mövcud nəticələri nədir və beynəlxalq perspektivləri 
necə ola bilər? 
3) Xocalı soyqırımına ədalətli siyasi qiymətin verilməsi Ermənistanın dünyaya qəbul etdirməyə çalıĢdığı 
"uydurma genosid" mifinin ifĢa edilməsi baxımından nə kimi əhəmiyyəti ola bilər? 
4)  Soyqırım  gerçəkliklərini  təbliğ  etmək  üçün  adi  insanların,  qlobal  vətəndaĢ  cəmiyyətinin,  həqiqətin 
tərəfində  olan  hər  kəsin  səylərini  bir  arada  necə  səfərbər  etmək  olar?  Soyqırım  siyasətinə  münasibətdə  aĢkar 
mövqe və vahid prinsipdən çıxıĢ etmək dövlətlərlə yanaĢı, hər bir Ģəxsin də insanlıq borcudur. 
5)  Nəhayət,  bu  gün  tədqiqatçılar  belə  bir  fikir  söyləyirlər  ki,  siyasətin  bütün  sahələri  kimi,  genosid 
siyasəti də transformasiyaya uğrayır. Yəni birbaĢa törədilən soyqırım hadisəsinin hazırda dolayısı ilə baĢ verən 
soyqırım siyasətinə çevrilməsinə meyil müĢahidə edilməkdədir. Burada ən mühüm məsələ konkret dövlətin öz 
genosid siyasətini hər vəchlə ört-basdır etmək, beynəlxalq ictimai rəyi yanlıĢ istiqamətə yönəltmək, beynəlxalq 
siyasətin isə buna ikili standartlarla Ģərait yaratmaq cəhdləridir. Bütün bunlar isə bizi belə bir acınacaqlı məntiqi 
nəticəyə gəlməyə vadar edir: genosidin siyasi qiymət almaması onun latent Ģəkildə davam etməsi deməkdir. 
Azərbaycan xalqı öz vicdanının səsini eĢidərək Xocalı haqqında həqiqəti yazan, indiki və gələcək nəsil 
qarĢısında öz insaniyyət və vəzifə borcunu Ģərəflə yerinə yetirən, dünyanın müxtəlif ölkələrində yaĢayan hər bir 
həqiqət tərəfdarına dərin ehtiramını bildirir. Bu o deməkdir ki, həqiqətə faciədən 18 il sonra da biganə qalanlarla 
yanaĢı, bu gün olduğu kimi 18 il bundan əvvəl də ədalətin tərəfində duraraq onu dəyərləndirə bilən, müharibədə 
olan tərəflərin heç birinə aid olmasa da, təkcə 18 illik tarixin deyil, ümumiyyətlə, soyqırım tarixinin qarĢısında 
alnıaçıq olan insanlar var. 
Ötən  əsrin  1905-1907,  1918-1920  və  1948-1953-cü  illərində  törədilmiĢ  kütləvi  erməni  terrorları 
silsiləsinin  davamı  olaraq,  1988-ci  ilin  ilk  aylarında  baĢ  qaldıran  erməni  separatizminin  dərin  tarixi  kökləri 
vardır.  Ġki  əsr  öncə  Çar  Rusiyasının  təhriki  və  birbaĢa  yardımı  ilə  tarixi  Azərbaycan  vilayətlərində 
məskunlaĢdırılan erməni əhalisi 1918-ci ildə bu torpaqlarda əvvəlcə Ermənistan adlı dövlət qurmağa müvəffəq 
oldu, beĢ il sonra isə əsassız iddiasını Dağlıq Qarabağa muxtar vilayət statusu almaqla təmin etdi. Sonrakı 50 il 
ərzində vilayət ərazisində hətta siyasi muxtariyyət əldə etməyə müvəffəq olan ermənilərin hökmranlığına yalnız 
ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində son qoyuldu. 
22 il öncə baĢlayan savaĢ yüzilliklər boyu davam edən erməni məkrinin növbəti mərhələsidir. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
131 
1988-ci  ildən  təcavüzkar  erməni  separatizminin  ərazi  iddiaları  azərbaycanlıların  qədim  torpaqlarından 
kütləvi  deportasiyasına, çoxsaylı terror aktlarının törədilməsi  və tammiqyaslı amansız  müharibəyə səbəb  oldu. 
On  minlərlə  insan  həlak  oldu,  əlil  vəziyyətinə  düĢdü,  yüz  minlərlə  soydaĢımız  qaçqın  və  məcburi  köçkünə 
çevrildi. Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında olan 7 rayonumuz erməni hərbi birləĢmələri tərəfindən iĢğal edildi. 
18 il bundan əvvəl fevralın 25-də dörd aydan çox mühasirədə yaĢayan Xocalı əhalisi növbəti mühasirə 
gününün  baĢlayacağını,  səhərin  açılmasını  gözləyirdi.  1991-ci  ilin  noyabr  ayından  Ģəhər  blokadaya  alınmıĢdı. 
Mühasirədə olan bir Ģəhərin sakinlərinin təpədən dırnağadək silahlanmıĢ erməni hərbçiləri üçün nə qorxusu ola 
bilərdi ki? Bəli, 1992-ci ilin Ģaxtalı 26 fevral səhəri xocalıların Xocalıdakı son səhəri oldu. Özü də öz dəhĢətli 
mənzərəsi ilə yaddaĢlarda silinməz bir iz qoydu... 
Fevralın  25-dən  26-na  keçən  gecə  Xocalı  sakinlərinin  qəddar  qətliamının  həyata  keçirilməsinə  artıq 
siyasi qərar verilmiĢdi. 1992-ci il fevralın 26-da qədim Xocalı Ģəhəri misli görünməmiĢ qəddarlıqla Yer üzündən 
silindi. Bu dəhĢətli qətliamı hər bir azərbaycanlı bu gün də ürək ağrısı ilə xatırlayır. 
Xocalı  sakinlərinə  qarĢı  soyqırım  aktının  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsinin  iĢğalı  zamanı  Ermənistan 
Respublikasının  həyata  keçirdiyi  etnik  təmizləmə  siyasətinin  yeni  bir  mərhələsini  təĢkil  etməsi  aĢkar  bir 
gerçəklikdir.  Xocalı  faciəsi  iki  yüz  ildən  çox  bir  müddətdə  erməni  millətçiləri  tərəfindən  xalqımıza  qarĢı 
aparılan  etnik  təmizləmə  və  soyqırım  siyasətinin  qanlı  səhifəsidir.  Müxtəlif  vaxtlarda  fərqli  Ģəkildə,  xüsusi 
riyakarlıqla həyata keçirilən bu mənfur siyasətə heç zaman ara verilməmiĢ, gah qanlı toqquĢmalara səbəb olmuĢ, 
gah  da  dövrün  tələblərinə  uyğun  ideoloji  forma  ilə  pərdələnmiĢdir.  Bu  dəhĢətli  cinayət  əməlinin  məqsədi 
Xocalını  Yer  üzündən  silməklə  Azərbaycan  torpaqlarının  iĢğalını  asanlaĢdırmaq  olmuĢdur.  Bununla  birlikdə 
bəzi xarici dövlətlərdən böyük miqdarda hərbi yardım alan Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələri Xocalı 
faciəsindən  sonra  özünə  gələ  bilməyən  Azərbaycanın  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsinin  iĢğalını  qısa  müddətdə  baĢa 
çatdırmıĢ və ətraf rayonların zəbt edilməsi planlarının icrasına baĢlamıĢdır. 
Dünyada  soyqırım  həm  hüquqi,  həm  də  siyasi  aspektlərdən  kifayət  qədər  öyrənilmiĢdir.  Belə  qənaətə 
gəlmək mümkündür ki, onun qarĢısını siyasi qiymətləndirmə ilə əvvəlcədən almaq mümkündür. Belə olan halda 
cavabını gözləyən aĢağıdakı suallar ortaya çıxır: Bəs onda dünya birliyi nəyi gözləyir? Niyə ikili standartlardan 
çıxıĢ edərək qərəzli mövqe nümayiĢ etdirir? Hələ neçə soyqırım baĢ verməlidir ki soyqırım qurbanlarının haqq 
səsi eĢidilsin? 
XXI əsrdə Xocalıda baĢ vermiĢ soyqırıma siyasi qiymət verilməmiĢdirsə, deməli, o, hələ də davam edir. 
Soyqırımı  gerçəkləĢdirən  dövlət  -  Ermənistan  bu  faktı  inkar  edir.  MüdhiĢ  riyakarlığa  əl  ataraq  günahkarların 
cəzalandırılmasına  maneə törədir. Bu  gün Xocalıda törədilmiĢ  qanlı  hadisələrin baĢ aktyorları  - cinayətkarları 
Ermənistanda  mühüm  dövlət  postları  tuturlar.  Serj  Sərkisyan  hazırda  iĢğalçı  Ermənistan  Respublikasının 
prezidentidir. Xocalı soyqırımı zamanı mayor rütbəsində olan S. Ohanyan general paqonları gəzdirir. Cinayətin 
digər  iĢtirakçıları  da  oyuncaq  qurumda  və  Ermənistanda  müxtəlif  vəzifələr  tuturlar.  Xocalı  soyqırımını  və 
əməliyyatlarda iĢtirakını təsdiq edən S. Sərkisyan Böyük Britaniyanın Chatam Haus beyin mərkəzində qurumun 
rəhbəri  Robertsona  özünün  "silah  yoldaĢı"  kimi  müraciət  edəndə  biz  riyakarlıq  və  cinayətin,  ikili  mövqelərin 
son həddi ilə üzləĢirik. Lakin buna etirazları görmürük. Bu, dözülməz vəziyyətdir. 
Ermənistanın  sabiq  prezidenti  Robert  Köçəryan  Avropa  ġurasının  mötəbər  kürsüsündən  dünya 
ictimaiyyətinə xitabən Dağlıq Qarabağda, xüsusən də Xocalıda keçirilən hərbi əməliyyatlarda iĢtirakından fəxr 
duyduğunu bildirir. Hərbi cinayətdə iĢtirak  edən R. Köçəryan, əslində, bununla soyqırım aktına birbaĢa rəvac 
verdiyini  təsdiqləmiĢdir.  Bu  faktları  Xocalıda  baĢ  verən  qanlı  hadisələrin  Ermənistan  rəhbərliyi  tərəfindən 
əvvəlcədən planlaĢdırıldığını və həyata keçirildiyini təsdiq etdiyi üçün qeyd edirik. 
Burada onu da vurğulamaq istərdik ki, Xocalı hadisələrinə bəzi dünya ölkələri hələ zamanında ədalətli 
siyasi münasibət bildirmiĢdir. Belə ki, soyqırım baĢ verdiyi müddətdə Ağ Ev və ABġ Konqresi baĢda olmaqla 
bəzi  Avropa  və  Amerika  rəsmiləri  bu  soyqırımı  bəĢəriyyətə  qarĢı  cinayət  kimi  qiymətləndirmiĢdilər.  QardaĢ 
Türkiyənin bu istiqamətdəki fəaliyyəti baĢqalarına nümunə ola biləcək dərəcədə xüsusilə seçilmiĢdir. 18 il əvvəl 
Türkiyənin  Ġstanbul,  Ankara,  Ġzmir,  Ərzurum,  Qars,  Ġğdır  və  baĢqa  Ģəhərlərində  keçirilən  mitinqlərdə  türk 
milləti  hər zaman  Azərbaycanın  yanında olduğunu  və onun  haqq iĢini  dəstəklədiyini bir daha təsdiq  etmiĢdir. 
Bundan baĢqa, qardaĢ Türkiyədə artıq erməni canilərinin beynəlxalq məhkəmədə cəzalandırılması istiqamətində 
addımlar  atılıb.  Bir  müddət  öncə  Türkiyənin  "Əsassız  soyqırım  iddialarına  qarĢı  cəmiyyət"i  Xocalı 
soyqırımındakı cinayətlərinə görə S. Sərkisyanın və R. Köçəryanın Haaqa Beynəlxalq Məhkəməsinə verilməsi 
təĢəbbüsü ilə çıxıĢ ediblər. 
Ġtaliya parlamenti  də Dağlıq Qarabağ  münaqiĢəsi  ilə  bağlı  Azərbaycanın  haqlı  mövqeyini  dəstəkləyən 
qətnamə  qəbul  edib.  Xatırladaq  ki,  Ġtaliya  Avropa  ölkələri  arasında  Almaniyadan  sonra  Dağlıq  Qarabağ 
münaqiĢəsi ilə bağlı qətnamə qəbul edən ikinci dövlətdir. 
Ġslam  Konfransı  TəĢkilatının  Xocalı  soyqırımı  ilə  bağlı  qəbul  etdiyi  xüsusi  qətnamə  beynəlxalq 
təĢkilatlar tərəfindən Xocalı faciəsini "insanlığa qarĢı cinayət" kimi tanıyan ilk sənəddir. 51 ölkənin qəbul etdiyi 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
132 
qətnamədə  Xocalı  faciəsinə  "erməni  silahlı  qüvvələri  tərəfindən  dinc  əhalinin  kütləvi  qətliamı"  və  "insanlığa 
qarĢı cinayət" kimi qiymət verilmiĢdir. 
Misli  görünməmiĢ  qəddarlıqla,  vəhĢiliklə  törədilmiĢ  Xocalı  soyqırımı  və  ümumiyyətlə,  Azərbaycan 
xalqının  ədalətsizcəsinə  cəlb  olunduğu  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqiĢəsinin  bütün 
məĢəqqətləri dünya ictimaiyyətinə detalları ilə çatdırılmalı, onların qəti, birmənalı mövqelərini bildirmələri üçün 
ciddi və məqsədyönlü iĢ aparılmalıdır. Çünki soyqırıma siyasi münasibət bildirilməməsi yeni soyqırımların baĢ 
verə biləcəyi qənaətini yaradır. 
Bu  illər  ərzində  Azərbaycan  təkcə  müharibə,  torpaqlarımızın  iĢğalı,  qaçqınlarımızın  ağır  Ģəraitdə 
yaĢaması  kimi  çətinliklərlə  üzləĢməmiĢdir.  Bundan  daha  ağır  olanı  Xocalı  soyqırımını  törədən  cəlladların, 
yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  iĢğalçı  ölkənin  siyasi  rəhbərliyində  yüksək  vəzifələr  tutmaqla  özlərini  müdafiə 
etməsi, dünyanın isə buna göz yummasıdır. 
Ötən 18 ildə Xocalının səsini dünyaya çatdırmaq üçün bir çox iĢlər görülüb. Xocalı haqqında gerçəkləri 
bilən, ona daxilən qiymət verən insanların sayı, bəlkə də, milyonlarla artıb. Lakin dünyadakı 6 milyarddan çox 
əhalinin Xocalı haqqında mövqeyinin ədalətli olacağına qədər gözləmək mümkün deyil. Bir daha bildiririk ki, 
soyqırım  siyasəti,  "Böyük  Ermənistan"  və  monoetnik  dövlət  yaratmaq  kimi  Ģovinist  siyasət  müəllifləri  olan 
ermənilərin  ölkəmizə  hərbi-siyasi  təcavüzü  dünya  ictimaiyyəti  tərəfindən  ittiham  edilməlidir.  Beynəlxalq 
təĢkilatlar,  dünya  dövlətlərinin  parlamentləri  Ermənistan  Respublikasının  Azərbaycan  torpaqlarında  törətdiyi 
hərbi cinayətə - Xocalı soyqırımına əsl soyqırım hadisəsi kimi siyasi qiymət verməlidirlər. Məhz bu cür halların 
indiyədək  dünya  ictimaiyyəti  və  beynəlxalq  təĢkilatlar  tərəfindən  dərk  olunub  pislənilməməsi  və  qarĢısının 
alınmasına cəhd göstərilməməsi nəticəsində 1905-ci ildən baĢlayaraq Azərbaycan torpaqlarının ilhaqını davam 
etdirən  erməni  qəsbkarları  XX  əsrin  sonunda,  sivilizasiyalı  dünyanın  gözünün  qarĢısında  bütün  insanlığa 
silinməz ləkə olan dəhĢətli cinayət və vəhĢilik törətmiĢlər. 
Bəli,  Azərbaycan  xalqı  18  ildir  ki,  ümumbəĢəri  dəyərlər,  ideallar  və  normalar  anlayıĢına  Ģübhə  ilə 
yanaĢır. Çünki ikili standartlarla üz-üzədir. 
Xocalı  qətliamı  Azərbaycan  xalqı  üçün  paradoksal  məzmunlu  bir  çox  nəticələrlə  üzləĢməyi 
ĢərtləndirmiĢdir.  Ona  dünyanın  münasibəti  bir  tərəfdən  ədalətli  siyasətin  meyarına,  digər  tərəfdən  beynəlxalq 
münasibətlərdə  ikili  standartların  mövcudluğunun  təsdiqinə,  üçüncü  tərəfdən  isə  insan  taleyinə  qəddarlığın  və 
cəzasızlığın rəmzinə çevrilmiĢdir. Xocalı Ģəhərində dinc əhaliyə vəhĢicəsinə divan tutmuĢ erməni hərbçilərini və 
onların  havadarlarını  təmizə  çıxarmaq  üçün  aparılan  təbliğat  kampaniyası  bu  gün  də  ara  vermir.  Erməni 
millətçiləri qonĢu dövlətlərə, o cümlədən Azərbaycan Respublikasına qarĢı ərazi iddialarına haqq qazandırmaq, 
bunun vasitəsi kimi seçdikləri iĢğalçılıq, soyqırım və dövlət terrorizmi siyasətini pərdələmək üçün hər vasitədən 
istifadə  edərək,  guya  1915-ci  ildə  ermənilərin  soy-qırıma  məruz  qaldıqları  barədə  uydurmaların  beynəlxalq 
səviyyədə  qəbul  olunmasına  cəhdlər  göstərirlər.  Xocalı  faciəsi  kimi  real  soyqırım  aktına  göz  yuman  ayrı-ayrı 
dövlətlərin  parlamentlərinin  erməni  lobbisinin  təsiri  altına  düĢərək  "erməni  soyqırımı"  əfsanəsini  müzakirə 
mövzusuna çevirməsi, hətta bu barədə əsassız və ədalətsiz qərarlar qəbul etməsi yalnız təəssüf və təəccüb deyil, 
beynəlxalq  münasibətlərin  real  durumu  və  perspektivləri  barədə  çox  ciddi  narahatlıq  hissini  -  beynəlxalq 
hüququn iflası və süqutu hissini doğurur. 
Azərbaycan  xalqı  bu  18  ildə  soyqırımda  cəllad  və  qurbanların  kim  olduğunu  ayırd  etməkdə  "çətinlik 
çəkən"  beynəlxalq  siyasətin  biganəliyini  dəyərləndirmək  təcrübəsini  keçmiĢdir.  Bununla  belə,  bu  illər  ərzində 
soyqırım həqiqətlərini dünya birliyinə çatdırmaq üçün səbirlə çalıĢmıĢdır. 
Eyni zamanda, 18 il  ərzində  Azərbaycanın  gəldiyi ən  mühüm tarixi  nəticələrdən biri  də bu  olmuĢdur: 
əgər  soyqırım  cəlladlarının  cəzalandırılmasında,  iĢğal  siyasətinə  qiymət  verilməsində  və  Azərbaycanın  ərazi 
bütövlüyünün bərpa olunmasında beynəlxalq birlik tərəddüdlü mövqeyini davam etdirərsə, o zaman Azərbaycan 
xalqı bu dəfə cinayətkarın kim olduğunu tarixin sübut etməsini gözləməyəcəkdir! Beynəlxalq hüquq və siyasət 
meydanında təmin  edilməyən haqqımızı  döyüĢ  meydanında tələb  və təmin  etməli  olacağıq. Bu,  Azərbaycanın 
dəfələrlə  bəyan  etdiyi  prinsipial  mövqedir.  Azərbaycan  mövcud  imkanların  hamısından  istifadə  edərək  ərazi 
bütövlüyünün  bərpasını  təmin  edəcək,  Xocalı  faciəsinin  ədalətli  beynəlxalq  hüquqi-siyasi  qiymət  almasına, 
onun ideoloqlarının, təĢkilatçılarının və icraçılarının cəzalandırılmasına nail olacaqdır. Müharibə yolu ilə ərazi 
bütövlüyümüzün  bərpa  olunması  Xocalıya  həm  siyasi,  həm  hüquqi,  həm  də  psixoloji  qiymət  verilməsi,  onun 
nəticələrinin aradan qaldırılması demək olacaqdır. Azərbaycan bunu etməyə qadirdir. Azərbaycan xalqının əzmi 
çox böyükdür, çünki haqq iĢi uğrunda mübarizə aparır. Bu gün iĢğal altındakı bütün ərazilərimiz kimi Xocalının 
da,  bu  torpaqlardan  didərgin  düĢmüĢ  bir  milyondan  çox  azərbaycanlının,  o  cümlədən  ölkənin  48  qaçqın 
düĢərgəsində öz dədə-baba yurdlarına qayıtmaq həsrəti ilə yaĢayan Xocalı qaçqınlarının da gözü yoldadır. 
Xocalı  soyqırımı  ilə  bağlı  düĢüncələrimi  Ġmantas  Melyanasın  "Azərbaycan  xalqının  genosidi" 
məqaləsindən sitat gətirməklə bitirmək istəyirəm. Hazırkı durumu qiymətləndirmək üçün çox səciyyəvi olan bu 
sitatda deyilir: "Tarixi ərazilərində yaĢayan əhalinin qətli və ya kütləvi Ģəkildə qovulması ilə müəyyən ərazilərin 
etnodemoqrafik  Ģəraitinin  dəyiĢdirilməsi  etnik  təmizləmə  siyasəti  və  ya  genosid  adlandırılır.  Buna  görə  də 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
133 
"Böyük Ermənistan" yaratmaq məqsədilə belə siyasətin həyata keçirilməsi bir çox cəhətlərə görə faĢizmin siyasi 
və  nəzəri  mahiyyəti  ilə  eynilik  təĢkil  edir.  Ermənistanın  bu  məsələni  beynəlxalq  siyasətdə  ümumən  qəbul 
olunmuĢ  prinsiplərə  uyğun  olaraq  həll  etmək  istəməməsi,  Azərbaycan  xalqının  soyqırımını  tanımaması,  iĢğal 
altında olan torpaqları azad etməməsi ilk növbədə onun qonĢu ölkələrlə münasibətini normallaĢdırmağa imkan 
verməyəcək  və  regionda  bundan  sonra  da  müxtəlif  dövlətlərin  öz  maraqlarını  manipulyasiya  etməsinə  Ģərait 
yaradacaq".