Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
M Ö V Q E
AZƏRBAYCANÇILIQ HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR
Amerika Universitetində oxunan mühazirə) Bir ay və bir neçə gün keçəcək - təqvimlərimiz dəyişəcək. Yanvarın 1-də ilk dəfə olaraq təqvimlərimizdə 2000 rəqəmini görəcəyik, yəni son əsrdə ilk dəfə dörd rəqəmlik tarixin ikinci ədədi 9 yox, 0, son min ildə ilk dəfə birinci rəqəm 1 deyil, 2 yazılacaq. Gözümüzün hələ alışmadığı bu 2000 tarixi çoxlarını çaşdırır, yeni yüz illiyin, yeni min illiyin gəldiyini zənn edirlər. Belə deyil. 1999-cu ildə də, 2000-ci ildə də hələ XX əsrdəyik. XXI əsr - Üçüncü Minillik 2001-ci il yanvarın 1-də başlayacaq. Doğrudur, bütün planeti nəzərə alsaq, bu tarix də şərtidir. Bir çox müsəlman ölkələri hicri tarixiylə yaşayır, çinlilərin və neçə-neçə başqa xalqın öz təqvimi var. Amma hər halda bütünlükdə dünya miladi təqvimiylə hesablaşır və gələn il əsrin də, minilliyin də dəyişməsini qəbul edir. Tarixin başqa bir şərtiliyi də var. Təqvim öz yerində, hər əsrin mənası, siması, ruhu müəyyən təqvim günlərinə, illərinə bağlı deyil. XX əsr saydığımız zaman kəsiyinin tarixi tutumu 1905-06-cı illərdə yüz ilin sifətini müəyyənləşdirən inqilablar dövründə, ya da 14-cü ildə - ilk cahan hərbinin top səsləriylə başladı, 1991-ci ilin dekabrında SSRİ adlanan bir məmləkətin, sosialist düşərgəsi deyilən bir dünyanın süqutuyla bitdi. Bəlkə buna görə mənə elə gəlir ki, XX əsr artıq on ildir bitib-tükənib, amma XXI əsr hələ başlanmayıb, tarixdə yeri baxımından 2001-ci il yanvarın birində başlanıb- başlanmayacağı da hələ məlum deyil. Tarix özü müəyyən mənada şərti anlayış deyilmi? Müxtəlif ictimai-siyasi hadisələr baş verir, liderlər ortaya çıxır, ucalır, parlayır və sönüb gedirlər. Müharibələr, çaxnaşmalar, üsyanlar, qiyamlar, inqilablar, çevrilişlər, elmi ixtiralar, sənət kəşfləri - bütün bu pərakəndə, dağınıq, çox vaxt insan şüuruyla və məntiqlə anlaşılmayan ardıcıllığı tarixçilər bir sistem üzrə düzməyə, bu, ya digər ideolojiyə əsaslanaraq dərk və izah etməyə çalışırlar. Bu anlamda Tarix elə bir növ tarixçilərin əsəridir.
Bəlkə də heç Tarix yoxdur, müəyyən hadisələr haqqında tarixçilərin kitabları var. Fəqət hadisələrin müəyyən zaman ardıcıllığına tarix deyilirsə, onda Tarix, doğrudan da Allahın səbridir. Yaşadığımız zaman bizə məntiqsiz, ədalətsiz, haqsız görünən bir çox olayların cavabları illər, bəzən əsrlər keçəndən sonra verilir, Allah tarixdə hər şeyi yerbəyer edir. Allahın yalnız tək bir özünə məlum olan hökmünün, səbrinin gerçəkləşmiş bəlirləri insanları Tarixə, onun məntiqinə və insafına inandırır. İnsan Tarixin mövcudluğunu qəbul edir. Və tarixçilər bu yolda bizim bələdçimiz olur. Hər insanda, tarixçi olsa da, olmasa da qanrılıb geriyə baxmaq ehtiyacı var - həm özünün yaşadığı həyatı, həm içində ömür sürdüyü zaman kəsiyini, həm də mənsub olduğu xalqın, millətin keçmişini yada salmaq, bilmək, anlamaq istəyir. Mən də özümdən qabaqkı və sonrakı neçə-neçə nəsillər kimi XX əsrin övladıyam. Azərbaycan türküyəm. Yüz illiyin sonunda, ömrümün son aşırımında, xalqımın bir minillikdən başqa minilliyə keçid məqamında istər-istəməz xatirələr və düşüncələr aləminə dalıram: mənim sinnimdə xatirələr elə düşüncələrdir və düşüncələr də yalnız xatirələrə, olub keçənlərə dayanır. Eyni zamanda ömrümün bu axır çağı - ağır çağı əsrlərin, minilliklərin yol ayrıcına düşdüyündən fikirlərim öz həyatımın xatiratından daha artıq xalqımın taleyi və tarixi haqqında düşüncələrə çevrilir. Azərbaycan xalqının taleyi və tarixi haqqında düşünərkən, çeşidli illərin çeşidli olaylarını xatırlayarkən gözlərim önündə ayların Qara təqvimi canlanır. Yanvar, 1990-cı il - 19-dan 20-sinə keçən qanlı gecə. Fevral, 1988-ci il - Əskəranda iki gəncin - Əlinin və Bəxtiyarın öldürülməsi - Qarabağ faciəsinin ilk qurbanları. Ermənistandan azərbaycanlıların qovulmağa başlanması, Sumqayıt hadisələri və 1992-ci ilin Xocalı müsibəti. Mart, 1918. Daşnakların Bakıda xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımı. Aprel, 1920-ci il. Ayın 28-i. XI ordunun müstəqil Azərbaycan cümhuriyyətini yerlə yeksan etdiyi gün. May, 1992. Şuşanın ermənilərə xaincəsinə verilməsi. İyun, 1992. Laçının işğalı. İyun, iyul, avqust, sentyabr, oktyabr (1990-1993). Baqanis-Ayrım qətliamı. Kəlbəcərin, Qubadlının, Ağdamın, Füzulinin, Cəbrayılın, Zəngilanın işğalı, Gəncə qiyamı, vətəndaş müharibəsi həddi, Talış-Muğan respublikası yaratmaq, Azərbaycanı parçalamaq cəhdi. Noyabr, 1991. Qarabağ səmasında dikuçarın (helikopterin) vurulması, Tofiq İsmayılovun başçılıq etdiyi bütün dəstənin həlak olması. Dekabr, 1988. Ermənistanın Qukark rayonunda azərbaycanlıların vəhşicəsinə qətlə yetirilməsi. Bu hələ mənim yaddaşımda yaşayanlardır. Tarixi araşdırmalara, sənədli əsərlərə, qəzetlərə, məlumat, soraq kitablarına bir də baxsam, bu Qara təqvimi xeyli genişləndirə bilərdim. Tarixi varlığının müxtəlif dövrlərində başı bəlalar çəkməmiş xalq yoxdur və mən də azərbaycanlıların bu cəhətdən müstəsna fəlakətzədə olduğunu iddia etmək niyyətində deyiləm. Özlərini ən çox iztirab çəkmiş xalq kimi qələmə vermək ermənilərin milli xüsusiyyətidir. Əlbəttə, ermənilər də, bütün başqa xalqlar kimi tarix boyu az əziyyət çəkməyiblər. Amma məsələn, min illər boyu təqiblərə, mənəvi işgəncələrə, həqiqi soyqırımına qat-qat artıq dərəcədə məruz qalmış yəhudilər heç də yeri gəldi-gəlmədi bəlalarından, müsibətlərindən gileylənmirlər. Biz də tarix boyu başımıza gələn bəlaları heç vəchlə unutmadan, onlara ağlamaqla, yas tutmaqla, müxtəlif janrlarda ağı deməklə yetinməməliyik, bu bəlaların səbəbləri haqqında düşünməliyik, onların qarşısını almaq üçün yollar aramalıyıq. Azərbaycanın başına gələn bəlaların səbəbləri bir deyil, beş deyil, çoxdan da çoxdur. Təbiətin bizə bəxş etdiyi nemət - torpağımızın cənnət gözəlliyi - meşələr, dağlar, dərələr, vadilər, çaylar, çəmənliklər, bağ-bağat, dəniz - doqquz iqlimin səfası və şəfası. Torpağımızın, dənizimizin üstündəki və altındakı sərvətlər və ilk növbədə əlbəttə, neft… Bütün bunlardır uzaq və yaxın tamahkarların iştahlarını qıcıqlandıran. Başqa bir cəhət Azərbaycanın Asiyayla Avropa arasında geostrateji mövqeyi, yollar ayrıcında yerləşməsidir. Quzeydən Güneyə, Doğudan Batıya açılan qapıların bir açarı da Azərbaycandır. Hər bir qolu zorlu bu açarı öz cibində saxlamağa hərisdir. İskəndər Kəbirin dövründən,İran-yunan müharibələrindən, İran-Turan savaş-larından, ərəb, monqol istilalarından ta XVIII əsrə, - I Pyotrun cənuba, isti dənizlərə, Qafqaza tamah salmasına qədər Azərbaycan adlanan ərazi daima yad basqınlarına məruz qalmış və milli varlığını, özlüyünü, mənliyini qat-qat güclü qəsbkarlardan qorumalı olmuşdur. Son iki əsrdə Azərbaycanın taleyi və tarixi varlığı əsasən Rusiya faktoru ilə bağlıdır. Əgər XIX əsrin birinci çərəyində Azərbaycan xanlıqları Rus-İran rəqabətinin diplomatik mərhələdən qanlı müharibələrə keçmiş, sonunda yenə diplomatik mühadilələrlə nəticələnmiş rəqabətin mərkəzində dururdusa, XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəllərində - neft məsələsinin ortaya çıxmasıyla ölkəmiz Qərbin də maraq dairəsinə düşdü. XX əsrdə siyasi təcavüz qədər önəmli olan iqtisadi ekspansiya 1920-ci ilə kimi, Azərbaycanın sovetləşməsinə kimi davam etdi. Siyasi recim və ekonomik sistemdən başqa üçüncü (əslində birinci) amil isə milli münasibətlər məsələsidir ki, Azərbaycan xalqının taleyi XIX əsrdən başlayaraq və demək olar ki, bütün XX əsr boyu rus-erməni faktorunun cazibə dairəsi ilə bağlıdır. Bunu erməni-rus faktoru adlandırmaq daha düzgün olardı, çünki Rusiya əhalisinin sayca da, güc etibarilə də daha üstün olmasına baxmayaraq, Azərbaycana qarşı rus siyasətini əsasən erməni təsiri müəyyənləşdirirdi və indinin özündə də müəyyənləşdirir. 1905 və 1918-ci illərin erməni-müsəlman davalarını xatırlayaq. Xalq bu olaylara məhz belə ad verib, yəni bu hadisələri adicə toqquşma kimi deyil, əsl dava, müharibə kimi qavrayıb. “Müsəlman” kəlməsi bu təbirdə dini mənsubiyyət deyil, millət kimi anlaşılır. Və müsəlman-erməni deyil, məhz erməni-müsəlman davası deməklə, yəni erməninin adını birinci çəkməklə bu davanın kimin tərəfindən başlanması, bu qanlı qırğına kimin ilkin səbəbkar olduğu da vurğulanır. Bu davada çar rus hökumətinin təhrikedici, ya ən azı seyrçi mövqeyini Cəfər Cabbarlı “1905-ci ildə” əsərində böyük ustalıqla modelləşdirib. Dövrün normativ tələblərinə uyğun olaraq səhnəyə gətirilən sxematik Əsriyan və Volodin surətlərini ciddiyə almasaq, Qubernator, Salamov və Ağamyan obrazlarında dramaturq bu situasiyanın aparıcı personajlarını, “atan kazaklardır” sözlərində isə hadisələrin mahiyyətini açıb. Sovet dövrünə qədər ermənilərin azərbaycanlılara düşmənçiliyi ağlasığmaz qəddarlıq və zülmkarlıqla törədilən qanlı toqquşmalarda meydana çıxırdı. Görünməmiş qəddarlığa qarşı intiqam və qisasçılıq hissinin azərbaycanlıları da bəzi hallarda zorakılığa sövq etdiyini inkar etmirəm, amma bu həmişə yalnız cavab aksiyası olub, “gəl dalaşaq” təşəbbüsü həmişə erməni tərəfindən edilib. Və ən amansız zülmkarlığa qarşı Azərbaycan mentalitetinə xas olan kinsizlik, yaraları unutqanlıq, mərhəmət, rəhmdillik Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Kamança” pyesində dahiyanə bir təsir gücüylə qələmə alınıb. Sovet dövründə azərbaycanlılara qarşı erməni ədavəti açıq davam edə bilməzdi, odur ki, gizli şəkildə, pərdə arxasında həyata keçirilməyə başladı. Yenə də rusların vasitəsilə. Vacib deyil ki, indi bunlar ancaq sırf ruslar deyildi. Sovet Rusiyasını, az sonra Sovet İttifaqını ruslarla yanaşı (və bəzən ruslardan daha artıq) idarə edən yəhudilər, polyaklar, gürcülər və əlbəttə, böyük miqdarda elə ermənilərin özü idi. Ümumittifaq partiya, sovet, NKVD orqanlarının Azərbaycana (və əhəmiyyətli dərəcədə Türkiyəyə) aid siyasəti erməni təsiriylə yönəldilirdi. Məqamında gizli, üstüörtülü, məqamında (özəlliklə bizim indiki günlərdə) açıq şəkildə rus qafasına ermənilərin və ermənipərəstlərin təlqin etdikləri fikir ondan ibarətdir ki, Türkiyə Rusiyanın əbədi və əzəli düşmənidir. Azərbaycanlılar da adlarını dəyişdirsək belə, ürəklərində türk olaraq qalır və Rusiyaya deyil, Türkiyəyə sadiqdirlər, yəni məqam düşən kimi onun tərəfinə keçəcəklər. Azərbaycanla Türkiyənin birləşməsi Rusiyanın bütün Qafqazı və Türküstanı, Volqa boyunda türk-tatar qövmlərinin yaşadıqları torpaqları, az qala Yaqutiya-Saxanı belə itirmək, nəticədə məmləkətin parçalanması və dağılması deməkdir. Bunun qarşısını isə yalnız Rusiyanın Qafqazda yeganə etibarlı dostu ermənilərin vasitəsilə almaq mümkündür. Vəssalam. Budur loru dillə ifadə etdiyimiz erməni siyasətinin əsas konsepsiyası və budur rus siyasi təfəkkürünün erməni fitvasına uyub qəbul etdiyi siyasi mövqe. Çar dövründə ermənilər mayalarını neftə, ticarətə qoyur, Çar hökumətinin naziri və hətta baş naziri vəzifəsinə qədər yüksələ bilirdisə, bolşevik recimi zəfər çalarkən daşnak xislətli kommunistlər meydana çıxdı. Və yazıq Nərimanov da məhz buna görə bu iki, guya ki, zidd anlayışı defislə bir yerdə yazırdı - “Kommunist-daşnaklar”. Azərbaycan ərazisində ilk bolşevik rejim Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi və əsasən ermənilərdən ibarət olan Bakı Kommunası idi. Şimalda Azərbaycan Kommunist partiyasının yaradıcısı Anastas Mikoyan oldu, cənubi Azərbaycanda Kommunist firqəsini erməni Sultanzadə (Mikailyan) təşkil etmişdi. Sovet Azərbaycanının və Bakının partiya rəhbərləri Levon Mirzoyan, Sarkis və başqaları idi. 37-ci ildə Azərbaycan xalqına, ilk növbədə ziyalılara divan tutan cəza orqanlarının başında Ruben Markaryanlar, Xoren Qriqoryanlar dururdu. 37-ci il faciəsinin özülləri hələ 20-ci illərin birinci yarısında Nəriman Nərimanovun formal şəkildə olsa da, Azərbaycan hökumətinin başçısı sayıldığı illərdə qoyulmuşdu və bunun həm o vaxtkı durumunu, həm də gələcək nəticələrini görən Nərimanov Moskvaya, Leninə, Stalinə, Trotskiyə fəryad dolu məktublar göndərirdi. Nərimanovun fəaliyyətinə indi bəziləri sırf mənfi qiymət verir. Halbuki, idealist mövqedən deyil, tarixi və siyasi gerçəklik şərtləri içində baxılarsa, Nərimanov Azərbaycanın milli varlığını saxlamaq üçün əlindən gələni edirdi. Ermənilərin Rusiya və Sovet İttifaqı iqtidarının beyninə yeritdiyi fikirləri (yuxarıda qeyd etdiyim fikirləri) aradan qaldırmaq və Azərbaycanı qorumaq üçün yeganə vasitə Şərqin də kommunist inqilabçılığı yoluyla addımlayacağını və Azərbaycanın bu yürüşün öncülü olduğunu isbat etmək idi. Nərimanov eyni zamanda onun özünü millətçilikdə ittiham edən milli satqınların, “kraldan artıq kralçıların”, “papadan artıq katoliklərin” hücumlarına sinə gərməliydi. Nərimanovdan sonra Azərbaycanın ilk azərbaycanlı rəhbəri M.C.Bağırovun qarşısında bu vəzifə daha artıq kəskinliklə və daha mürəkkəb tarixi dövrdə dururdu. M.C.Bağırovun patoloji əzazilliyini, Azərbaycan xalqının ən yaxşı övladlarını amansızcasına tələf etdiyini bir an belə unutmadan, bu cinayətləri heç vəchlə ona bağışlamadan, yenə də tarixi baxımdan onun hərəkətlərinin müəyyən gerçəkliklərlə şərtləndiyini də bilməliyik. Nərimanovun taleyi M.C.Bağırovun yaxşı yadındaydı, onun aqibətini görmüşdü və təcrübəsindən nəticələr çıxarmışdı. Erməni məkrlərinə də yaxşı bələd idi, ətrafındakı “özününkülərin” onu və milləti hər an satmağa hazır olduqlarından da yaxşı xəbərdar idi. Elə buna görə də həm ermənilərin, həm milli manqurtların, mənəvi dürəklərin əsas kozırlarını heçə endirməliydi. Kozır Azərbaycanda millətçilik, türkçülük təmayülləri haqqında Moskvaya verilən danoslar idi. Həmin problem bu ya digər şəkildə, zamanın şərtləri dəyişdikcə çeşidli formalarda sovet vaxtında Azərbaycana rəhbərlik edənlərin hamısının qarşısında dayanıb. Hər biri dövrün verdiyi imkanlar daxilində bu məsələləri həll etməyə çalışıb, müəyyən uğurlar qazanıb və uğursuzluqlara da düçar olublar. Qəribə görünsə də, bu gün belə Azərbaycan, bəli, müstəqil, suveren, dünya dövlətləri tərəfindən tanınmış, beynəlxalq təşkilatlara üzv olmuş Azərbaycan yenə eyni problemlərlə qarşılaşır. Rusiya duması Belovej sazişlərinin ləğv olunmasına səs verir, yəni SSRİ-nin dağılmasını tanımır, dolayı yolla bu dövlətin yenidən bərpa olunmasını rəsmən sənədləşdirir. Yadımdadır, Bakıya gələn duma deputatlarının bəziləri, o cümlədən spiker G.Seleznyov yaxasına deputat nişanı kimi Rusiya Federasiyasının indiki bayrağını yox, SSRİ bayrağını sancmışdı. Çeçenistana qarşı antiterrorizm adı altında aparılan müharibənin Azərbaycan üçün də nə qədər təhlükəli olduğunu dərk edirikmi? Basayevlə Xəttab üzərində qələbə çalmalarıyla az qala Napoleona qalib gəlmişlər kimi qürrələnən, hər xırda aulun alınmasını Berlinin süqutu kimi təmtəraqla qeyd edən və çoxdan bəri hərbi zəfərlərdən yadırğamış rus generallarının bu eyforiyası yenidən SSRİ-ni silah gücünə bərpa etmək cəhdinə çevrilə bilər. Axı 45-ci ildə faşist Almaniyasını məğlub edən sovet marşalları da Parisə qədər (Napoleon vaxtı çar I Aleksandr sayağı) yürüş etmək xülyalarına qapılmışdılar. Bu mümkün təcavüzün KİV-də ideoloci zəmini və təbliğat hazırlığı artıq başlamışdır. “Azərbaycan çeçenlərə arxadır, Azərbaycanda çeçenlərin hərbi düşərgələri, bazaları var, silahlar tranzit olaraq Azərbaycandan keçir, Azərbaycanda islam fanatizmi güclənir, təməl dinçilik (fundamentalizm) təmayülləri artır, radikal dinçi mərkəzlər fəaliyyət göstərir və s.” kimi iftiralar Moskvanın televiziya kanallarından axın-axın axır. Azərbaycanın Çeçenistanla sərhəddi yoxdur. Sual olunur, əgər Azərbaycandan Çeçenistana silah keçirilirsə, deməli, Dağıstandan, yəni Rusiya ərazisindən keçirilir və əgər Rusiya öz ərazisinə nəzarət edə bilmirsə, Azərbaycanı nədə günahlandıra bilər? Başqa bir “günahımız” öz iqtisadi mənfəətimizi bilməyərək neftimizi Rusiya ərazisindən deyil Bakı-Gürcüstan-Ceyhan boru xəttiylə nəql etməyimizdir. Bu isə burada ABŞ nüfuzunun artması və Rusiya nüfuzunun azalması deməkmiş. Aman, qoymayın, Qafqaz əldən getdi. Və yenə də bu böyük fəlakətin qabağını yalnız və yalnız rusların yeganə dostları - ermənilər ala bilər. Ona görə də Ermənistanı silahlandırmaq lazımdır. Çeçenistan Rusiyanın ayrılmaz tərkib hissəsi sayılsa da, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi deyil, qeyri-müəyyən, dünyada analoqu olmayan özəl statusa malik dövlət vahidi kimi dəstəklənməlidir. Hər şey yenə də əski erməni ssenarisi üzrə planlaşdırılır və rus siyasəti bu erməni niyyətlərinin yalnız ifaçısı rolundadır. Yazıq Rusiya... cırtdanın oyuncağına çevrilmiş div. Bəs Azərbaycan? Ona da yazıq deyəkmi? Ya bu tarixi çıxmazdan bir çıxış yolu var. 1987-88-ci illərdən içinə girməyə məcbur olduğumuz tunelin sonunda bir işıq ucu görünür? Ermənistandakı erməniləri və həqarətlə “şurtva” (dönmə) adlandırdıqları Qarabağ ermənilərini, kaliforniyalı erməni milyoneri və Rostovdakı erməni cibgiri, Moskvadakı erməni akademiki və Tiflisdəki erməni çəkməçini, Parisdə Şarl Aznavuru və Beyrutdakı “Asala” terrorçusunu nə birləşdirir? - Dil? Yox, müxtəlif ölkələrə səpələnmiş ermənilərin əksəriyyəti erməni dilini bilmir. Din? Qismən, çünki erməni-Qreqoryan kilsəsində də haçalanma var, heç bir dinə tapınmayan ermənilər də mövcuddur. Ərazi? Əlbəttə yox, dünyanın beş qitəsində yaşayan insanları hansı torpaq hissləri birləşdirə bilər? Bəs onda nə? Nədir birləşdirən erməniləri? Yalnız bir hiss - ta körpəlikdən, beşikdən hər bir erməni uşağına təlqin edilən intiqam, qisas hissi, tarix boyu ədalətsizliyə, zülmə məruz qalmaları haqqında miflər, əfsanələr və mütləq bunun əvəzini başqa xalqlardan,ilk növbədə türklərdən çıxmaq ehtirası. Belə bir ehtirasın, belə bir kinin körpəlikdən beyinlərə pərçim edilməsinin sonucda öz xalqına belə yalnız ziyan gətirəcəyi bir yana dursun, hər halda bu bir gerçəklikdir, real bir faktordur. Bəs bizi - azərbaycanlıları nə birləşdirməlidir, bizim milli ideyamız nədən ibarət olmalıdı?.. Bizi birləşdirən və ayıran tarixi amilləri, torpaqlarımızın bütövlüyünü və Cənuba-Şimala parçalanmasını, dinimizin təriqətlərə ayrılmasını və başqa amilləri nəzərə almaqla bizi vahid bir ideologiya çətiri ya çadırı altında toplamaq olarmı? Milli ideologiyamızın yaranması haqqında ara-sıra söhbətlər qalxır və doğrusu, mən bunun tərəfdarı deyiləm. Tək ona görə yox ki, bir yazıçı kimi ideologiya sözünə müəyyən allergiyam var.Ötən dövrlərin kommunist ideologiyası və onun qarşımıza qoyduğu tələblər hələ yaddaşlarımızdan silinməyib. Bir də ki, hər hansı vahid ideologiya zənnimcə, insanın düşüncə azadlığını buxovlayır, onun dünyagörüşünü, həyata baxışlarını müəyyən çərçivələrə salmağa, qəliblərə uyğunlaşdırmağa çalışır. Amma bu da bir həqiqətdir ki, hər kəs özü özüyçün müəyyən siyasi-ictimai, fəlsəfi, ideoloji mövqe seçir və əqidəsində sabit, inancında dəyişməzdirsə, bu seçdiyi və bəyəndiyi prinsiplərlə yaşayır. Bu cəhətdən təbii ki, mənim də öz həyat, əxlaq, davranış prinsiplərim var və ömrüm boyu onlara sadiq qalmağa çalışıram. Amma indi söhbət mənim dünyagörüşümdən yox, azərbaycançılıq haqqında düşüncələrimdən gedir. Mənim Azərbaycan vətəndaşı, ziyalı və yazıçı kimi bu barədə də müəyyən fikirlərim və görüşlərim var. Təbii ki, baxışlarımı heç kəsə təlqin etmək niyyətində deyiləm. Yalnız azərbaycançılıq ideallarını necə gördüyüm və duyduğum barədə bir neçə söz demək istəyirəm. Azərbaycançılıq amalını beş sözlə ifadə etmək və sonra bu beş sözün mənimçün hansı anlam daşıdığını açmaq istərdim. Beş söz bunlardır: AZADLIQ, MÜSTƏQİLLİK, BƏRABƏRLİK, QARDAŞLIQ, DOSTLUQ. Bilənlər dərhal görəcək ki, bu beş kəlmənin üçü Fransa inqilabının təməl şüarlarındandır: Azadlıq, Bərabərlik və Qardaşlıq sözləri. Amma mən bu sözləri də bir qədər başqa mənada alıram. AZADLIQ sözünü mən ilk növbədə insan azadlığı kimi dərk edirəm. Bu mənada insan azadlığı indi çox dəbdə olan insan haqları anlayışına uyğun gəlir. Amma insan haqları deyəndə bu ifadədə bir hüquqi çalar var. Azadlıq isə - insanın yalnız yuridik haqları deyil, həm də düşüncə hürriyyətidir. Yəni, mənim fikrimcə, azad insan yalnız öz hüquqlarını dərk etmiş insan deyil, o həm də fikir, fantaziya sərbəstliyinə yetmiş insandır. Düşüncənin, təxəyyülün, fantaziyanın hüdudsuz azadlığı olmadan nə elmdə, nə sənətdə, nə siyasətdə, nə istehsalatda, ümumən həyatın heç bir sahəsində heç bir önəmli uğur qazanmaq olmaz. Hər hansı bir xalqı da, ümumən bəşəriyyəti də irəli aparan işlər görməyə yalnız azad insan qadirdir. Stereotiplərin, standartların, qəliblərin əsiri olmayan sərsbəst insan. İNSAN AZADLIĞI - düşüncə, söz, KİV azadlığı, toplantılar, piketlər, mitinqlər keçirmək, müxtəlif təşkilatlar, qurumlar, o sıradan siyasi partiyalar yaratmaq azadlığı- demokratik cəmiyyətin təməl prinsipidir. Ona görə də yuxarıda saydığım beş anlayışın birincisidir. İnsan azadlığı olmayan ölkələr də müstəqil ola bilər. Məsələn, Ənvər Xoca dövründə Albaniya,ya Şimali Koreya, bəzi müsəlman, Afrika, Latın Amerikası ölkələri. Amma insan azadlığı olan ölkə qeyri-müstəqil ola bilməz. Çünki Azad insan öz ölkəsinin də azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə etmək və qələbə çalmaq imkanını bulur. İngiltərədə və Fransada demokratik quruluşların, yəni insan azadlıqlarının olması bu ölkələrin müstəmləkələrində də azad fikirli insanların milli müstəqillik uğrunda mübarizə aparmasına imkan verdi. Sonucda Hindistan da, Pakistan da, Əlcəzair də, neçə-neçə ərəb və Afrika ölkəsi də müstəmləkə zəncirlərindən qurtula bildi. MİLLİ MÜSTƏQİLLİK. İkinci və çox vacib şərtdir. Dünya cameəsi tərəfindən qəbul olunmuş sərhədləri içində, ərazi bütövlüyü və toxunulmazlığı şəraitində öz müstəqil, suveren dövlətini qurmaq, yaşatmaq hər xalqın təbii arzusu və qanuni haqqıdır. Bəzən sovet təbliğatı, hətta postsovet dövrünün bir para politoloqları belə absurd bir müddəa irəli sürürdülər ki, keçmiş sovet respublikaları müstəqil yaşaya bilməz, guya kiçik xalqların belə imkanları yoxdur və ona görə də SSRİ-nin dağılması ilk növbədə bu biçarə balaca xalqların fəlakətidir. Əvvəla keçmiş sovet respublikaları sırasında bir milyon əhalisi olan Estoniyayla bir sırada 40 milyonluq Ukrayna da var. Belorusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan bir yana dursun, yeddi milyondan artıq əhalisi olan Azərbaycan da kiçik ölkə deyil. Və nəyə görə Lüksemburq, Andorra, Küveyt, Nepal, yaxud Seyşel adaları müstəqil dövlət kimi yaşaya bilər, amma, tutalım Gürcüstan, ya Litva yox? Keçmiş sovet respublikalarının müstəqilliyinə qarşı çıxanlar belə deyirlər ki, guya dünyada tam müstəqil ölkə yoxdur. Hətta ən böyük ölkələr də, tam müstəqil deyil. Bu iddialar ancaq və ancaq ucuz demoqogiyadır. Əlbəttə, hər bir xalq Yer kürəsi adlandırdığımız planetdə yaşayır, hər ölkə dünyanın qəbul etdiyi birgəyaşama qanunlarına və şərtlərinə, imza atdığı əhdnamələrə, müqavilələrə, üzvü olduğu xalqlararası təşkilatların nizamnamələrinə əməl etməlidir. Xalqların birgə yaşaması ayrı-ayrı insanların, ailələrin yazılmamış, amma nəzərdə tutulan məişət öhdəlikləri kimidir. Sən öz mənzilinin sahibisən, ailənin işinə kənardan heç kəsin qarışmasını istəmirsən... Amma sən “kefim belə istəyir” deyə evində nəfəsli orkestr çaldıra, ya partlayış edə bilməzsən. Yanğın da törədə bilməzsən. Su kranlarını açıq qoyub aşağı qonşuların başına sellər də axıda bilməzsən. Hələ etik anlayışlar, nəzakət normaları da var. Qonşuların matəmlidirsə, onların yas günlərində öz mənzilində toy-büsat qurmamalısan. Bu mənada ailələrin də, dövlətlərin də müstəqilliyinin müəyyən hüdudları əlbəttə, var. Mədəni davranış qaydalarına əməl edən ailə də, ölkə də qonşularını incitməz. Yaxud ancaq öz milli maraqlarını düşünərək özgələrin milli maraqlarına etinasız yanaşmaz. Çay bir ölkədən başqa ölkəyə axıb gedir, amma sən onun qabağını kəsib qonşu məmləkəti susuz qoya bilməzsən. Milli müstəqillik də, insan azadlığı kimi ən ciddi şəkildə məsuliyyət deməkdir. O cümlədən öz xalqının taleyi qarşısında məsuliyyət. Bütün bunlar məlum həqiqətlərdir və bu anlamda əlbəttə, ən böyük müstəqil dövlətlər belə başqaları qarşısında məsuliyyətdən azad deyillər. Amma məhz bu adla keçmiş sovet respublikalarının müstəqillik niyyətlərini əsassız saymaq cığallıqdır, bilərəkdən kartları tay-dəyişik salmaqdır. Deyirsiniz, Hollandiya, İsveç, yaxud Avstriya da tam müstəqil deyil? Olsun. Elə bizə də bu dərəcədə müstəqillik yetər, artığını istəmirik. BƏRABƏRLİK. Sözdə deyil, işdə, həqiqətən, gerçəkdən əhalinin sinfi, milli, irqi, dini, cinsi bərabərliyi demokratik cəmiyyətin başqa bir təməl prinsipidir. Sovet cəmiyyətində hamının bərabər olmasından danışılırdı və eyni zamanda bir sinif - proletariat - hegemon elan edilirdi. Kəndli sinfi hegemonun böyründə yer alırdı, ziyalı zümrəsi isə bu ikisinin xidmətçisi sayılırdı. (Bu naqis düşüncə tərzi bir çox beyinlərdən indiyəcən çıxmayıb, ziyalıların rolunu yenə də kiməsə - iqtidara, müxalifətə, lap elə xalqa xidmətdə görürlər. «Ziyalı xalqına xidmət eləməlidir»- deyirlər. Belə çıxır ki, ziyalı xalqın bir hissəsi deyil, xalqın qapıda xidmətçi kimi saxladığı əcaib-qəraib bir məxluqdur.) Bərabərliyi bəyan etmiş sovet cəmiyyətinin bu sinfi mövqeyinin - hansı nəticələrə gətirdiyini tarix göstərdi. Əslinə qalsa, proletariatın hegemonluğu da yalnız bir zümrənin - sovet bürokratiyasının-hegemonluğunu təmin edən riyakar formul idi. O dövrün bir çox başqa mətləbləri kimi bu mövzu da anekdotlarla dəqiq ifadə olunurdu. Sovet adamı xarici ölkədə avtomobil zavodunun qarşısında bu zavodun fəhləsindən xəbər alır: -Bu zavod kimindir? -Sahibkarın,- cavabını alır.-Bəs o avtomobil kimindir? Fəhlə:- Mənim- deyir. Eyni mükalimə sovet şəhərində təkrar olur. Əcnəbi turist sovet fəhləsindən: -Bu zavod kimindir? -deyə xəbər alır. Fəhlə qürurla:-Mənim-deyir. -Bəs zavodun qarşısındakı o avtomobil kimindir? Fəhlə məyus-məyus:- Müdirindir- deyir. Qara fəhləlikdən başlayıb milyoner olmuş Tağıyevlərin, Nağıyevlərin ömür pillələri sovet quruluşunda imkansızdı. Bacarıqları, qabiliyyətləri sahibkarlıq, təşəbbüskarlıq, kommersiya, ticarət, biznes sahəsində meydana çıxanlar ya təqib və tələf edilir, ya da gördükləri işi, məşğul olduqları peşəni gizlətməli, ayrı adla təqdim etməli olurdular. İşini bilən, varını-malını zəhmətiylə, bacarığıyla qazanan kəndli də qolçomaq adlandırılır, müflis və məhv edilirdi. Cəmiyyət isə yalnız hərənin öz peşəsiylə, bacardığı və uğur qazana biləcəyi işlə məşğul olması şəraitində normal inkişaf edə bilər. Heç kəsi çıxdaş etmədən, heç kəsə qarşı ayrı-seçkilik yapmadan ilkin bərabərlik şərtləriylə hərənin öz şansından istifadə etməsinə, öz bacarığına, imkanlarına, ya ən azı bəxtinə güvənməsinə imkan yaradılmalıdır. Sinfi bərabərliklə bir sırada milli, irqi, dini bərabərlik də demokratik quruluşun əsas şərtlərindəndir. Hər hansı millətin ölkədə yaşayan başqa millətlərə, irqlərə nisbətən hakim mövqedən çıxış etməsi, sayca çoxluğundan istifadə edərək onların milli heysiyyətini alçaltması, milli dəyərlərinə etinasızlığı, hər hansı təqib, təzyiq formaları dözülməzdir və belə davranışın acı nəticələri hakim millətin öz başında partlayır. Faşist Almaniyasının aqibəti bəşər tarixinin faciəvi və ibrətamiz dərslərindəndir. İlk addımlarını atan, hələ də körpəlik çağlarını yaşayan Azərbaycan demokratiyasının əsas prinsiplərindən biri bərabərlik prinsipi siniflərə şamil edildiyi təkin, milli azlıqlara da aid olmalıdır. Xalqımızın milli mentalitetinə xas olan dözümlülük, tolerantlıq ölkəmizdəki bütün milli və dini azlıqlara münasibətdə açıq-aydın həyata keçirilməlidir. Əlbəttə, bu dözümlülük istər Azərbaycan türklərinin, istər milli azlıqların, istərsə də müsəlman və qeyri müsəlman dindarların ana yasamıza zidd ola biləcək radikal- ekstremist təmayüllərinə yol açmaq kimi qavranmamalıdır. Bəzən ən demokratik ölkələrdə belə radikal dinçilər, ifrat sol, yaxud ifrat sağ qüvvələr demokratik konstitusiyalardan yararlanaraq iqtidara gəlir və sonra bu qanunların özlərini ayaqlar altına atırlar. Odur ki, bərabərlik prinsipi bərabərliyin düşmənlərinə aid edilə bilməz. Cinsi bərabərlik ilk növbədə qadının cəmiyyətdə kişilərlə bərabər mövqe tutmasını, o cümlədən siyasət sahəsində də mühüm mövqelər qazanmasını təmin etməlidir. Keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, yalnız formal statistika baxımından qadınları irəli çəkmək bu bərabərlik prinsipinin bayağılaşdırılması deməkdir. Amma qadınlar Ana kimi, övladlarının ilk tərbiyəçisi kimi, ailənin məişət qayğılarını əsasən öz çiynində daşıyan varlıq kimi kişilərə nisbətən ictimai həyatda əlavə imtiyazlara və güzəştlərə malik olmalıdır. Bu bərabərlik prinsipinin sözdə yox, əməldə ədalətli tənasübünü müəyyənləşdirər. Hər hansı idarədə, istehsalatda, təşkilatda çalışan qadınların kişilərlə bərabər tam maaşını saxlamaqla iş gününün müəyyən saatlarını ailəsinə, balalarına ayırması da təmin olunmalıdır. QARDAŞLIQ deyəndə türk qardaşlığı nəzərdə tutulur. Tarixi kökləri, dil qaynaqları, düşüncə və davranış tərzi, adət-ənənələri, sənət, gözəllik, əxlaq anlayışları bir olan türk xalqlarının, ilk növbədə Oğuz mənşəli Azərbaycan və Anadolu türklərinin münasibətləri dostluqdan daha artıq qardaşlıq sözüylə səciyyələnə bilər. Türk qardaşlığının mühüm amillərindən biri və ən çox mübahisə doğuranı dil məsələsidir. Bu barədə mən mövqeyimi dəfələrlə açıqlamışam, bir daha açıqlamağa hazıram. Tarixi kökləri bir olsa da, bu gün nəinki bütün türk xalqlarının, hətta Oğuz qrupuna daxil olan Anadolu və Azərbaycan türklərinin, türkmənlərin və qaqauzların dilləri bir-birindən müəyyən dərəcədə fərqlənən müstəqil dillərdir. Ləhcələr yox, məhz dillər. Bu dillərin yerinə vahid türk dili yaratmaq gələcəyin vahid kommunizm dilinin rus dili olacağı haqqında xülyalar qədər qeyri-realdır. Heç bir millət əsrlər boyu formalaşmış doğma dilindən əl çəkmək istəməz. Amma türk xalqlarının bir-biriylə daha da yaxınlaşması üçün türk dövlətləri və muxtar cümhuriyyətləri vahid dil siyasətlərini müəyyənləşdirə bilərlər. Bu siyasət bir-birilərinin dillərini öyrənmək, ali və orta məktəblərdə tədris etmək, bir-birinin mətbuatını, televiziya kanallarını və radiolarını daha yaxından izləmək, şagird, tələbə mübadiləsi, bədii və elmi ədəbiyyatın tərcümə işini fəallaşdırmaq, ümumi nəşrlər, ensiklopedik kitablar, lüğətlər, ümumi tarix və ədəbiyyatşünaslıq araşdırmaları, ortaq terminlərin qəbul edilməsi və s. aspektlərdə ola bilər. Hər bir türk xalqının öz dilini qoruyub saxlamaqla yanaşı, bu xalqlar arasında anlaşma dili kimi Türkiyə türkcəsi qəbul edilə bilər. Türk dünyasının ümumi mədəni- mənəvi məkanı, informasiya, elm, sənət məkanı yaranmalıdır, amma heç bir türk xalqı, sayca ən kiçiyi belə ümumi və mücərrəd Turan anlayışı içində əriyib getməməlidir. Bu real da deyil. Mən yenə də əvvəllərdə olduğu kimi, dilimizin Azərbaycan türkcəsi, yaxud Azəri türkcəsi adlanmasının tərəfdarıyam. “Azərbaycan türk dili” və “Azəri türk dili” söz birləşmələrini də məqbul hesab edirəm. Bu söz birləşmələrində “türk” kəlməsi dilimizin əsrlərdən gələn ənənəvi adıyla bağlıdırsa, “Azərbaycan”, yaxud “Azəri” kəlmələri dilimizi Türkiyə türkcəsindən fərqləndirmək üçündür. “Azəri” kəlməsinin haçansa İran qrupuna aid olan bir dil olması bizi qulaqlarımızda artıq çoxdan doğmalaşmış sözdən çəkindirməməlidir. Slavyan bolqarlar, Qafqazdilli avarlar xalqlarının vaxtilə türk qövmünə aid olan adından imtina etmirlər. “Azəri türkcəsi” müəyyən dərəcədə “Azərbaycan türkcəsi”ndən də uğurludur, çünki yalnız ərazi prinsipinə əsaslanmır. “Gürcüstanlı azərbaycanlılar, dağıstanlı azərbaycanlılar, ermənistanlı azərbaycanlılar” kimi məntiqsiz ifadələrin yerinə, Gürcüstanda, yaxud Ermənistanda yaşayan Azəri türkləri desək, daha düzgün olmazmı? Dərbənddən Həmədana, İqdirdən Zəncana, Borçalıdan Kərkükə qədər danışılan dilimizi də Azəri türkcəsi adlandırmağımız hər cəhətdən daha uğurludur. DOSTLUQ deyəndə bu ibarə sovet təbliğatı tərəfindən ispatdan çıxarılsa da, xalqlar dostluğu nəzərdə tutulur. Çünki bu yıpranmış ifadənin mahiyyəti, məğzi xalqımızın taleyi üçün son dərəcə vacib və önəmlidir. Xalqlar dostluğu - həm ərazi, tarixi tale, adət-ənənə baxımından bizə yaxın olan qonşu xalqlarla mehriban münasibətlərinə, həm də Azərbaycanın öz içində yaşayan müxtəlif millətlərin doğmalıq əlaqələrinə aid edilməlidir. Türk xalqlarıyla qardaşlıq telləri barədə yuxarıda dedim.İslam ölkələriylə dostluq münasibətlərinə gəldikdə, əlbəttə, Nigeriya və İndoneziya kimi uzaq müsəlman xalqlarıyla da yaxşı münasibətlərimiz olmalıdır, amma ən mehriban, ən məhrəm əlaqələri qonşu müsəlman ölkələriylə - İranla, Pakistanla, Əfqanıstanla, Tacikistanla, Ərəb dövlətləriylə qurmalıyıq. İran istisna olmaqla bu ölkələrin heç biriylə aramızda problem yoxdur. Hər iki ölkəni - İranı və Azərbaycanı narahat edən problem Cənubi Azərbaycan məsələsidir. Bu problemin çözülməsi üçün xəyalpərəstlikdən əl çəkib Güney Azərbaycanın bu gün İran dövlətinin tərkib hissəsi olduğunu fakt kimi qəbul etməliyik. Əgər bütün başqa dövlətlər kimi, biz də ərazi bütövlüyümüzə belə həssaslıqla yanaşırıqsa, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğunu bütün dünya tərəfindən birdəfəlik təsdiq edilməsinə çalışırıqsa, İran dövlətinin də bu haqqını tanımalıyıq. Amma, əlbəttə, heç kəs bizdən Güneydəki 25, ya 30 milyon soydaşımızın taleyinə biganə qalmağımızı tələb edə bilməz. Azərbaycan türkləri İranda milli azlıq deyil, İran dövlətinin sayca farslarla tən gələn əsas ünsürüdür. Belə olan surətdə bu ünsürün dili də rəsmi siyasət qurumlarında, mətbuatda, radio və televiziyada, tədris, elm və mədəniyyət sistemində layiq olduğu yeri tutmalıdır. Quzey və Güney Azərbaycanın mədəni ilişgilərinin genişlənməsi üçün şərait yaranmalıdır. Əlifba fərqlərimiz bu əlaqələri müəyyən dərəcədə əngəlləyirsə, televiziya efiri və radio dalğaları musiqimizi, şeirimizi, sənətimizi doğma dilimizdə Arazın bu tayından o tayına, o tayından bu tayına çatdıra bilər. Bu İran dövlətçiliyinin də xeyrinə olar: açıq, ya üstüörtülü qadağalar problemləri tıxacla qapayırsa, bir gün bu tıxacın partlayışla sıçrayıb kənara atılması daha real təhlükədir. İranın dövlət bütünlüyünə xələl gətirməyən haqlar - Ana dilində danışmaq, yazmaq, oxumaq, yaşamaq azadlığı böyük bir xalqa sədəqə kimi deyil, qanuni və təbii vicdan borcu kimi verilməlidir. Bu sorun aradan qalxarsa, İran və Azərbaycanın tarixi, ənənəvi yaxınlığı, mədəniyyət, sənət, ədəbiyyat, musiqi, məişət doğmalığı tam mənasında hər iki müstəqil dövlətin yeni müstəvidə qarşılıqlı zənginləşməsini təmin edər. Əlbəttə, İrandakı bəzi qafaların da, Rusiyadakı bəzi qafalar kimi keçmiş imperiya havasından azad olması şərtdir. Heç kəs və heç yerdə bugünkü müstəqil Azərbaycana keçmiş İran şahlarının, o cümlədən türk mənşəli İran şahlarının vassalı olmuş xanlıqların cəmi kimi, yaxud keçmiş Sovet Sosialist Respublikası kimi yanaşmamalıdır. Nə açıqda, nə gizli xülyalarda. “Örtülü bazar dostluğu pozar”. Bu cəhətdən Rusiya ilə münasibətlərimiz də son dərəcə önəmli və taleyüklü məsələdir. Heç bir vaxt Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətini və SSRİ rəhbərliyinin şovinist ağalığını rus xalqına, rus mədəniyyətinə, elminə, ədəbiyyat və sənətinə, təhsilinə və səhiyyəsinə münasibətimizlə eyniləşdirməməliyik. Mədəni tərəqqi, Şərq ətalətindən qurtulub Qərb dinamizminə yaxınlaşmamız baxımından Rusiyayla iki əsrlik ünsiyyətimizin xeyli müsbət cəhətləri də var və bunu kimsə dana bilməz. Bəzi başqa qonşu müsəlman ölkələriylə müqayisə bunu əyani sübut edir. Rusiya öz daxilindəki ziddiyyətlərdən yaxa qurtara bilsə, bəyan etdiyi amma hələ ki, tam mənada gedə bilmədiyi demokratiya yoluyla irəliləsə, xülyalara qapılıb hər hansı formada tarixin arxivinə verilmiş İmperiyanı yenidən ayrı adla bərpa etməyə çalışmasa, Türkiyəylə qardaşlığımızın köklərini və mahiyyətini, heç də Rusiyaya qarşı yönəlmədiyini dərk edə bilsə, Amerikayla münasibətlərimizə qısqanclıqla yanaşmasa və nəyahət, ermənilərlə qarşıdurmamızda daha obyektiv mövqe tutsa, bu böyük qonşumuzla ən sıx və ən mehriban əlaqələrimiz ola bilər. Azərbaycan hələ uzun zaman dünyanın mənəvi dəyərlərinə qovuşmaq üçün rus dilinin vasitəçiliyindən istifadə edəcək və hələ çox illər rus mədəniyyətinin cazibə dairəsində qalacaqdır. Öz-özlüyündə bu təhlükəli və mənfi bir şey deyil. Amma burda bir məsələnin də üstündə durmaq istəyirəm. Müəyyən tarixi şərtlər nəticəsində bəzi Azərbaycan ziyalılarının doğma dillərini yetərincə bilməmələrini onlara irad tuturlar. Əlbəttə, ideal halda hər bir ziyalı ilk növbədə öz Ana dilini mükəmməl bilməlidir. Amma insaf naminə onu da deyək ki, öz dilində təəssüf ki, istənilən səviyyədə və istənilən sərbəstliklə danışa bilməyən bir çox bəstəkarlarımız, rəssamlarımız, hətta yazıçılarımız Azərbaycan mədəniyyətinin ucalması, onu dünya sənətinin çağdaş örnəklərinə boy verəcək bir səviyyəyə yüksəlməsi uğrunda dili bilib, əfsus ki, ayrı heç nə bilməyən bəzilərindən qat-qat artıq xeyirli işlər görüblər. Azərbaycan türkü olub Azəri türkcəsini yetərincə bilməyənlərə yazıq. Amma Azəri türkcəsini bilib bu dildə Azərbaycan türklərinə küfr edənlərə, türk dilində türklüyün əleyhinə yazanlara, danışanlara nə deyəsən? Gürcüstan həm yaxın qonşumuz, həm də bu gün strateji müttəfiqimizdir. Coğrafi mövqelərimiz elədir ki, bu müttəfiqliyin məhz strateci məqsəd daşıması, yəni müvəqqəti deyil, uzun müddətli olması faktdır. Gürcü mədəniyyətinin özəlliyi, üzünün Qərbə baxması vaxtilə Tiflisin internasional Qafqaz şəhəri olmasıyla da bağlıdır və Azərbaycanın bir neçə önəmli simasının, bir neçə mühüm hadisəsinin bu şəhərdə meydana çıxması da təbiidir. Gürcüstanla dostluq münasibətlərimiz bu ölkədə yaşayan yarım milyon soydaşımızın taleyinə də təminat verməlidir. Tarixin inkişaf yollarında büdrəmələri də olur və sabah, allah göstərməsin, hər hansı bir yeni Qamsaxurdiyanın Gürcüstandakı Azəri türklərinə qarşı zorakılıq siyasətini büs-bütün istisna etmək olmaz. Buna hər halda biz də və daha artıq gürcüstanlı soydaşlarımız da bərai-ehtiyat hazır olmalıyıq ki, Ermənistandakı Azəri türklərinin aqibətini nə onlar özləri, nə də Azərbaycan bir daha yaşamalı olmasın. Bu qədər qan töküləndən, bu qədər qəddarlıqdan, sağalmaz yaralardan, milyonlarla insanın faciəsindən, söndürülmüş ocaqlardan, talan olmuş evlərdən, tapdanmış məzarlardan sonra Ermənistanla, ermənilərlə münasibətimiz necə olmalıdır? Paradoksal bir fikir söyləyəcəm: ermənilərin, hətta 99 faizinin barışmaz düşmənimiz olduğunu qəbul etsək belə, erməni xalqını bir xalq kimi düşmən saymamalıyıq. Çünki dünyada heç bir xalq başqa bir xalqa düşmən deyil. Xalqların bir-birinə düşmən olmaması prinsip məsələsidir, bəlkə də idillik bir aldanışın simvolik ifadəsidir. Hökumətlər, siyasi quruluşlar, ordular, var-dövlət sahibləri, mətbuat işçiləri, adını ziyalı qoymuş əhli-qələmlər başqa xalqa nifrət hisslərini, düşmənçiliyi, ədavəti, kini təbliğ və təlqin edə bilər. Amma xalq öz-özlüyündə düşmən ola bilməz. Faşist Almaniyasıyla müharibə aparmış fransızlar, ingilislər almanları yağı saymadıqları kimi, Amerikanın Pirl Harbor hərbi bazasını darmadağın etmiş yaponlar və Xirosimaya atom bombası atmış amerikalılar bu gün bir-birinə düşmən olmadıqları kimi, yunanlarla Türkiyə türkləri, fələstinlilərlə israillilər dil tapmağa çalışdığı kimi, bir gün - Dağlıq Qarabağ məsələsi ədalətlə həll edildikdən, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olunandan, qaçqınlar doğma yurd-yuvalarına dönəndən sonra, hələ qövr eləyən yaralar bir az ovunandan sonra Azərbaycanla Ermənistanın da normal qonşuluq münasibətləri qura biləcəklərinə inanmaq istərdim. Çünki ermənilər də axı yaşadıqları yerlərdən köçüb aya getməyəcək, deməli, tarixən qonşuluğa məhkumuq və “Qonşun pisdir, köç qurtar” məsəli ailələrə aid olsa da, xalqlara aid edilə bilməz. Erməniləri rəqib sayırıqsa, bu düşməni daha yaxından öyrənməliyik. Erməni tarixi, dili, siyasi partiyaları, bugünkü mətbuatı və ictimai durumu haqqında mükəmməl bilgilərə malik olan mütəxəssislər yetişdirməliyik. Türk dilçiliyinin ən görkəmli simaları sırasında ermənilər yer alıb- Ermənistanda Açaryan, Türkiyədə Akop Dilaçar, Rusiyada Lazarevlər, Budaqovlar, Sevortyanlar. İnanmıram ki, türk dilini türklərə xüsusi məhəbbətləri olduqlarına görə belə dərindən öyrəniblər. Soyuq müharibənin şıdırğı vaxtlarında Amerikada, Avropada sovetologiya, kremlologiya üzrə mütəxəssislərin yetişdirilməsi və fəaliyyəti də Sovet İttifaqına və Kreml rəhbərlərinə sevginin ifadəsi deyildi, düşməni, rəqibi daha yaxşı tanımaq, onun zəif-güclü yerlərini bilmək və mübarizədə istifadə etmək məqsədi güdürdü. Dağlıq Qarabağda Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpa olunmasına inanırıqsa və burada ermənilərin yaşayacaqları bir gerçəkdirsə, həmin elə Qarabağ erməniləri arasındanAzərbaycanın suveren haqlarına, dövlətçiliyimizə, ərazi bütövlüyümüzə loyal münasibət bəsləyən və Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın tərkibində bir qurum kimi idarə edə biləcək kadrların hazırlanması işini sabaha qoymadan, bu gündən başlamaq dazımdır. Demirəm ki, ermənilərdən Qarabağda bizə işləyən casuslar hazırlayaq. Yox. Dağlıq Qarabağın inzibati işlərini Azərbaycan ana yasasına görə yönəldən, bu ərazinin Azərbaycana bağlı olduğunu fakt kimi qəbul edə biləcək yerli kadrlar haqqında düşünməli, onları axtarıb tapmalı və indidən hazırlamalıyıq. Belələri yəqin ki, var, qorxub üzə çıxmırlar. Bu cür düşünən adamların fəaliyyətlərinin yalnız Azərbaycan üçün deyil, Qarabağ erməniləri üçün də faydalı və gərəkli olacağına onları inandırmaq lazımdır. Qarabağ problemini layiqli şəkildə həll etmək üçün biz bir xalq kimi məğlubluq kompleksindən də azad olmalıyıq. Qarabağda hərbi zəfər çala bilməməyimizin acısını duymamaq üçün gözlərimiz önündə cərəyan edən hadisələri yada salmaq kifayətdir. Dünyada ən böyük orduya malik olan, ən yeni və dəhşətli silahlarla təchiz olunmuş, çoxəsrlik savaş ənənələrindən bəhrələnən və mükəmməl hərbi təhsil almış səriştəli sərkərdələrə, generallara, zabitlərə malik nəhəng Rusiya balaca Çeçenistanın öhdəsindən neçə ildir gələ bilmirsə, Gürcüstan kiçik Abxaziyanı ram edə bilmirsə, yüksək hazırlıqlı, döyüşkən və cəsur Türk ordusu PKK-çıların kökünü kəsə bilmirsə, milli silahlı qüvvələri yeni-yeni yaranan Azərbaycanın Qarabağdakı uğursuzluğunu faciə kimi qəbul etmək və xalqa məhz ümidsizlik örnəyi kimi təqdim etmək düz deyil. XIX əsrdə Prusiyayla müharibədə məğlub olmuş Fransa Elzas və Lotaringiya əyalətlərini itirmişdi. Parisdə Barışıq meydanında bütün fransız əyalətlərini təmsil edən rəmzi heykəllər var. Bu əyalətlər itiriləndən sonra Elzas və Lotaringiya heykəllərinin üstünə örtük çəkiblərmiş. Ta Birinci Dünya hərbində Fransa Almaniyanı məğlub edib və əyalətləri yenidən qaytarana qədər bu örtüklər açılmayıb. Almaniya məğlubiyyət aktına qol çəkdiyi vaqon tarixi bir yer kimi qorunub saxlanırmış və hikkəli Hitler İkinci Dünya müharibəsi illərində Fransanı işğal edərkən təslimçi Peten hökuməti məğlubiyyət aktını həmin o vaqonda imzalayıb, alman qoşunları Parisin Yelisey çöllərində zəfər marşıyla addımlayıblar. Beş il sonra isə Almaniya darmadağın olub və Hitler bunkerində intihar edib. Paris də, Elzas da, Lotaringiya da, bütün Fransa da yenidən azad olub. Tarix - Allahın səbridir. Hər xalqın taleyində qara günlər olur. Rusiya biabırçı Brest müqaviləsini imzalamağa, Türkiyə alçaldıcı Mudros anlaşmasına qol çəkməyə məcbur olublar, amma vaxt keçib, ədalət qalib gəlib və bu imzalanmış sənədlər tarixin zibil qutusuna atılıb. Azərbaycanın gələcək taleyində mühüm rol oynayacaq amillərdən biri də Amerikayla, Avropayla münasibətlərdir. Əli bəy Hüseynzadənin ilk dəfə ortaya atdığı, sonralar Ziya Göyalpın da qəbul etdiyi məşhur üçlüyü yada salaq: türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək. Bu son anlayışı qərbləşmək, avropalaşmaq kimi də ifadə edirlər. Hər halda müasirləşmək əsas etibarilə Qərb dəyərlərinin mənimsənilməsi anlamındadır. Amma müstəqil Azərbaycanda türkləşmək ön plana çəkilirsə, islami dəyərlərə qayıtmamağımızın vacibliyi vurğulanırsa, üçüncü ünsürə-çağdaşlaşmağa, müasir dünyanın inkişaf səviyyəsinə qalxmağa çox da əhəmiyyət verilmir. Nədənsə çağdaşlaşmağı, Qərb, Avropa dəyərlərini mənimsəməyi milliliyimizə ziyan vura biləcək təhlükə kimi qavrayırıq. Əlbəttə, bu gün qəzet, jurnallarımızın, özəl televiziya kanallarımızın və radio studiyalarımızın adları yabançı sözlərdirsə, Bakının küçələrində əcnəbi dillərdə yazılar, reklamlar doğma dilimizdəkilərdən çoxdursa, gənclərimiz hətta Azərbaycan dilində rus ya ingilis aksentiylə, intonasiyalarıyla, ibarələriylə danışırsa, belə qərbləşməyi, belə müasirləşməni heç cür qəbul etmək olmaz. Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı”nda bu üçlüyün ifrat şəkillərinə acı-acı istehza edirdi. İslamlaşmağı, türkləşməyi (osmanlılaşmağı), ruslaşmağı anamızın kitabından yadırğamaq kimi, milli dəyərlərin itirilməsi kimi suçlayırdı. Amma axı dünyanın, o cümlədən Qərb dünyasının həqiqi və bizə bu gün çox gərəkli mənəvi, fəlsəfi, mədəni, estetik, bədii dəyərləri, nəhayət, demokratik siyasi dəyərləri var. Biz məhz bu dəyərlərdən yararlanmalıyıq. «Əcnəbi seyrə balonlarla» deyil, kosmik raketlərlə çıxdığı bir dövrdə ən son “Mersedes” avtomobillərinə minməyimizlə qürurlanıb qala bilmərik. Xalqlar dostluğundan danışanda əlbəttə, bu anlayışın ən vacib tərəfi Azərbaycanın öz içində yaşayan müxtəlif xalqların doğmalığıdır. Azərbaycanda yaşayan xalqların özlərini azərbaycanlı sayması ədalətli və düzgündür. Amma azərbaycanlı olmaqla yanaşı, ləzgi ləzgiliyini, talış talışlığını, avar avarlığını, tat tatlığını, kürd kürdlüyünü danmamalıdır və danmır. Eyni cür Azərbaycan türkü də azərbaycanlı olmaqla bərabər, türklüyünü danmamalıdır. Bir şərtlə. Vaxtilə müəyyən kontekstdə deyilmiş “Türkün türkdən başqa dostu yoxdur” sözlərini birdəfəlik unutmaq şərtilə. Sovet vaxtında yasaq olunmuş, açıq ya gizli daşıyıcıları təqiblərə, cəzalara, ölümə, sürgünə məhkum edilmiş türkçülük ideyalarının bu gün dirçəlməsini təbii hal kimi qəbul etmək lazımdır. Amma bu işdə də ifrata varmaq olmaz. Türkçülüyü sırf filoloci qavramda qəbul edərək real tarixi gerçəklərə göz yummaq mənasızdır. Yəni dilimizin tarixi kökləri baxımından qazax, ya başqırd mənə nə qədər yaxın olsa da, ayrı dil sistemində danışan talışdan, ləzgidən, ya kürddən yaxın deyil. Əsrlər boyu adət- ənənələri, məişət özəllikləri, əxlaq anlayışları, nəhayət, mətbəxləri bir olmuş tat, avar, mənə eyni dil sisteminə malik olduğum xakasdan, ya yakutdan doğmadır. Ailə bağları da Azəri türklərini çuvaşlarla, ya tuvalılarla deyil, talışlarla, kürdlərlə, ləzgilərlə və özünə qürurla “Azərbaycanlıyam” deyən bütün başqa millətlərlə bağlayır. Tarixi araşdırmalar, dil, ədəbiyyat tədqiqatları baxımından son dərəcə önəmli olan bir sahə - türkçülük məkanı bizi azərbaycançılıq məkanından ayıra bilməz. Azərbaycan türk dünyasının bir parçasıdır, amma Azərbaycanın içində ayrıca bir Azərbaycan dünyası da var və bu dünyada türk olmayan azərbaycanlılar da layiqli, şərəfli yerə malikdir. Və inanıram ki, bu vətənin övladları əl-ələ verib çiyin-çiyinə, ürək-ürəyə, beyin- beyinə gələcəyin - XXI əsrin - Üçüncü Minilliyin Azad, Müstəqil ölkəsini, Bərabərliyin, Qardaşlığın və Dostluğun hökm sürəcəyi xoşbəxt Azərbaycanı quracaqlar. Xəyallarımda yaşatdığım, bəlkə də görə bilməyəcəyim bu gələcək Azərbaycanımın isə yuxarıda anlatmağa, izah etməyə çalışdığım beş təməl üzərində - İnsan Azadlığı, Milli Müstəqillik, sinfi, milli, irqi, dini, cinsi Bərabərlik, Türk qardaşlığı, Xalqlar dostluğu - bünövrəsində duracağını arzulayır, uca Tanrıdan diləyirəm.
Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|