Yengil atletika va uni

1.4. Mashgulotlarning normativ va talab me’yorlari
Bolalar tayyorlov tibbiy guruhiga o‘tkazilganda, ular asosiy guruh 
bilan hamkorlikda o‘quv dasturi bo‘yicha normativlar topshirib, 
jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadilar. Biroq tayyorlov tibbiy 
guruhidagi o‘quvchilar yuklamalarning ayrim chegaralanishlariga va 
harakat ko‘nikmalar majmuini bir muncha sekinroq o‘zlashtirishga 
hamda organizmga, ayniqsa, qo‘shimcha talablar qo‘yilishi bilan bog‘-
liq jismoniy fazilatlarni tarbiyalashga muhtoj bo‘ladilar. Yuklamalar, 
chidamli bo‘lishga chorlovchi mashqlarni asta-sekin ko‘paytirib 
borish orqali aniq ifodalangan mashq samarasiga erishiladi. Chiniqish 
ortib borgani sayin o‘quvchilarning sog‘ligi mustahkamlanib, bunda 
ular organizmining himoya kuchlari faollashadi.

---

554
1.5. Yuklamalarning kun, hafta va-yil 
davomidagi tarkibi va me’yorlari
Kun mobaynida yukamalarning 3 varianti farqlanadi.
Birinchi variant. Rivojlantiradigan yoki quvvatlab turadigan 
yuklamalari bo‘lgan ish kuni. Tayyorlov, rag‘batlantiruvchi yuklamalar, 
ertalabki badantarbiya va darslardan oldingi mashg‘ulotlarda (jami 15-
20 daqiqa) bajariladi; tiklovchi yuklamalar jismoniy tarbiya daqiqalari 
shaklida va mustaqil mashg‘ulotlarda (15-30 daqiqa), maktabdan 
so‘ng sayr, havoda o‘ynash (1-3 soat), serharakat tanaffus (30-60 da-
qiqa), uxlashdan oldingi sayr qilish (20-30 daqiqa).
Rivojlantiradigan yoki quvvatlaydigan yuklamalar jismoniy tarbiya 
darslari, mustaqil mashqlar, sport seksiyalari, salomatlik guruhlari 
shaklida bajariladi (bitta mashg‘ulot davomiyligi 45-90 daqiqa).
Maqsadga yo‘naltirilgan jismoniy mashqlar (tayyorlov rag‘batlan-
tiruvchi, tiklovchi va rivojlantiruvchi yuklamalar)dan tashqari, jis-
moniy yuklamalar o‘quv va maishiy faoliyat jarayonida ham bajariladi, 
hamda ularga tomorqada ishlash, tomoshalar, faol dam olish kabilar 
kiradi.
Ikkinchi variant. Rivojlantiruvchi yuklamalarsiz ish kuni. Tayyorlov 
va tiklaydigan yuklamalar bunda birinchi variantdagi kabi bajariladi.
Uchinchi variant. Dam olish kuni. Tayyorlov rag‘batlantiruvchi 
yuklamalar faqat ertalabki badantarbiya shaklida, tiklovchi yuklamalar 
shahar tashqarisidagi faol dam olish ko‘rinishida, rivojlantiruvchi 
va quvvatlovchi yuklamalar mustaqil mashqlar, sport seksiyalari, 
salomatlik guruhlari, sport musobaqalari shaklida bajariladi.
Bir kun mobaynida rivojlantiruvchi yuklamalar bo‘ladigan 2 
shakldagi mashg‘ulotlarda qatnashish tavsiya etilmaydi. Masalan, 
jismoniy tarbiya darsiga sport seksiyasidagi mashqni qo‘shish mumkin 
emas. Mashq ta’sirini tiklash va o‘zlashtirish uchun yuklamalar 
o‘rtasidagi oraliq yetarlicha uzun bo‘lmaydi.
Rivojlantiruvchi va quvvatlovchi yuklamalarga umumiy vaqt 
sarfi 4-6 soat, tiklovchi (dam olish kuni shahardan chetga chiqmay), 
tayyorlov rag‘batlantiruvchi va faollashtiruvchi yuklamalarga 12 soat 
vaqt ketadi.

---

555
Bir yo‘nalishdagi rivojlantiradigan yoki quvvatlovchi yuklamalar 
haftasiga kamida ikki marta takrorlanishi kerak. STE me’yorida 
bo‘lgan haftasiga 3-4 marta takrorlanadigan yo‘naltirilgan yuklamada 
samaraga erishiladi. 2, 3, 4 martalik yuklamada oraliq taxminan bir xil 
bo‘lishi kerak. Masalan, 3 martalik takrorlashda yuklama dushanba, 
chorshanba, juma yoki seshanba, payshanba, shanba kunlarida 
bajarilishi lozim. Bu tiklanish davrlarining bir tekis bo‘lishi uchun 
kerak. Mazkur yuklamaga bioritmlar reaksiyasi ishlanishiga imkon 
beradi. Bioritmik reaksiya uchun doimo yuklamalarni kunning 
muayyan vaqtida bajarish zarur. Bunda vaqtga nisbatan refleks paydo 
bo‘lib, yuklama bilan aloqador bo‘lgan biokimyoviy jarayonlar 
reflektori faollashadi. Organizm yuklamaga tayyorgarlik ko‘radi va 
mashq samarasi ko‘tariladi hamda yuklamaning bevosita ta’sirida 
reflektor faollik bilan jamlanadi.
Yillik sikl, asosan haftalik bloklardan tashkil topadi,-yil fasli va 
ob-havo o‘zgarishi bilan jismoniy tarbiya hamda sog‘lomlashtiruvchi 
jismoniy tarbiya vositalari o‘zgaradi, biroq yuklamalar barqarorligicha 
qoladi.
Kasallik yoki boshqa sabablar bilan bog‘liq jismoniy tarbiya va 
sport mashg‘ulotlaridagi tanaffuslarda rivojlantiradigan yuklamalar 
hajmini kamaytirish lozim. Ularni asta-sekin shifokor nazorati ostida 
amalga oshirish kerak.
Talab va me’yorlar
Shaxsiy o‘rinni aniqlash uchun o‘tkaziladigan qayta musobaqa 
musobaqalarning davomi hisoblanib, uning o‘tkazilishi bayonnomasida 
aks etishi, ko‘rsatilgan natijalar esa rekordlar sifatida tasdiqlanishi, 
shuningdek,, toifa me’yorlarini bajarish uchun hisobga o‘tishi lozim.
Qo‘l sekundomerlaridan foydalaniladigan musobaqalarda barcha 
masofalarda vaqt 0,1 sekund aniqlik bilan o‘lchanadi. Yugurish yoki 
yurish bo‘yicha masofani tugatgan har bir ishtirokchining vaqti alohida 
sekundomer bilan o‘lchanadi, birinchi bo‘lib kelgan ishtirokchi 
ko‘rsatgan vaqt uchta vaqt o‘lchovi tomonidan hisobga olinadi. 
Ularning sekundomerlari turlicha bo‘lsa, bir xil vaqtni ko‘rsatgan 
ikkita sekundomer bergan ma’lumot qabul qilinadi yoki uchala 
sekundomerning ko‘rsatmalari turlicha bo‘lgan hollarda “o‘rtacha” 

---

556
vaqt hisobga olinadi. Agar vaqtni faqat ikkita sekundomer o‘lchagan 
bo‘lsa (uchunchisi to‘xtab qolgan), pastroq ko‘rsatma qabul qilinadi.
Agar sekundomer mili ikkita bo‘linma orasida to‘xtagan bo‘lsa, 
yuqoriroq ko‘rsatma olinadi. Agar sekundomerning yuzdan bir bo‘lagini 
ham hisoblaydigan qurilma yoki raqamli indeksastiyasi bo‘lgan 
elektron qo‘l sekundomeri qo‘llanilayotgan bo‘lsa, unda sekundomer 
ko‘rsatmalari vaqtni kattalashtirib, ya’ni o‘lchami jihatidan kattaroq 
bo‘lgan sekundning keyingi undan bir bo‘lagigacha yaxlitlanadi.
Ikkinchi va uchunchi darajali musobaqalarda o‘rta va uzoq 
masofalarga yugurirish hamda yurish musobaqalarida sekundomerni 
faqat g‘olib uchun to‘xtatib vaqt o‘lchashga ruxsat beriladi, qolgan 
ishtirokchilarning vaqtini yo‘l – yo‘lakay sekundomerni to‘xtatmay 
o‘lchash mumkin. Ommaviy krosslar va poygalarda masofaning 
uzunligi hamda ishtirokchilarning soniga qarab ularni vaqtiga ko‘ra 
kattaroq oraliqlarda, masalan: sport toifalari (razryadlari) chegaralarida 
qabul qilib olishga ruxsat etiladi.
1000 m undan qisqa masofalarga avtomatlashtirilgan elektron 
o‘lchash aparatlaridan foydalanilganda natija 0,01 sekund aniqlik bilan 
o‘lchanib hisobgaolinadi. 1000 m dan ortiq masofalarda 0,01 sekund 
aniqlik bilan o‘lchangan vaqt 0,1 sekundgacha yaxlitlanadi. Masalan, 
20000 m uchun 59,26,32 natija 59,26,4 ko‘rinishida yaxlitlanib 
yozilishi kerak.
To‘la yoki qisman stadiondan tashqarida o‘tkazilayotgan 5000 m va 
undan ortiq masofalarda vaqt keyingi butun sekundgacha yaxlitlanadi. 
Masalan: marafon yugurishida 2:09, 44,32 natija 2:09, 45 ko‘rinishida 
yaxlitlanib yozilishi lozim.