Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Yüklə 3,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 136
Yeni yanaşma mətn anlayışına münasibəti radikal surətdə dəyişir. Əvvəlkindən fərqli olaraq artıq mətnə qəti müəyyən olunmuş, tam bitmiş, daxili struktur və təşkilolunmaya malik bir şey kimi baxılmır. Yeni baxışa görə, bütün mətnlər çıxışsız labirint yaradaraq bir-birinə dolaşır, kəsişir və öz aralarında əlaqələnirlər. "Hər mətn özünün bir neçə başı ilə digər mətnləri oxuyan maşındır" (J.Derrida). İntertekstuallıq göstərir ki, hansısa ilkin və orijinal mətni seçib-ayırmaq mümkünsüzdür, çünki mətnin təkcə əvvəli və sonu deyil, müəllifi və yaradıcısı da yoxdur. R.Bart əsəri ənənəvi - nyutonsayağı, mətni isə çağdaş - eynşteynsayağı anlayış adlandırır. "Əsərin əksinə olaraq, əvvəlki kateqoriyaların hərəkət və yenidən təşkili nəticəsində yaranan yeni obyektə ehtiyac meydana çıxır. Beləliklə də, mətn yaranır". Əsər kitab məkanının (məsələn, kitabxana) müəyyən hissəsini tutan əşyavi fraqment, mətn isə metodoloji əməliyyatlar sahəsidir. Əsər ələ də yerləşə bilər, mətn isə dildə qərar tutur, o ancaq diskursda mövcuddur. "Mətn əsərin dağılmasının məhsulu deyil, əksinə, əsər təxəyyülə gələnlərin mətn ardınca sürünən ətəyidir". Başqa sözlə desək, mətn ancaq iş prosesində, istehsalda duyulur. Burdan belə çıxır ki, mətn hərəkətsiz qalıb dona bilməz (məsələn, kitab rəfində), o öz təbiəti etibari ilə nədənsə, məsələn, əsərdən və ya əsərlər silsiləsindən keçib getməlidir". Barta görə, mətn üçün çoxmənalılıq səciyyəvidir. Bu çoxmənalılıq, sadəcə, yolverilən, mümkün olan yox, qarşısıalınmaz bir şeydir. "Hər bir mətn digərinə münasibətdə beynəlmətndir (yəni intertekstual və ya mətnarasıdır- tərcüməçi), amma bu intertekstuallığı mətnin hər hansı mənbəyə malik olması kimi başa düşmək lazım deyil. Bütün bu "mənbə" və "təsir" axtarışları bədii əsərlərin ardıcıllığı, əlaqəliliyi haqqında mifdən başqa bir şey deyil. Mətn isə anonim, ələkeçməz və bununla birgə artıq oxunmuş - dırnaqsız sitatlardan yaranır. Əsər ardıcıllıq, əlaqə prosesinə qoşulub. O, sosiomədəni surətdə gerçəkliklə şərtlənir. Əsərlər bir-birinin ardınca yaranır, hər biri atası və sahibi sayılan müəllifə mənsubdur. Mətndə isə atalıq haqqında qeyd yoxdur. Əgər əsəri böyüməkdə, inkişaf etməkdə olan orqanizmə təşbeh etmək olarsa, mətnin bənzətməsi şəbəkədir: mətn genişlənirsə, bu, elementlərin kombinasiyası və sistemli təşkili nəticəsində baş verir. Mətndə hər hansı üzvi bütövlüyə "hörmət" yoxdur. Onu orta əsrlərdə iki yüksək dərəcədə nüfuzlu mətnlə - Müqəddəs yazılar və Aristotellə davranıldığı kimi parçalamaq olar. Mətni müəllifin iradəsini nəzərə almadan da oxumaq olar. "Müəllif kabusu mətndə, əlbəttə ki, zahir ola bilər, amma sadəcə qonaq qismində: müəllif öz romanında personajlardan biri, xalça üzərinə toxunmuş sima kimi təcəssüm olunur; onun burda hər hansı atalıq imtiyazına malik olması bir oyun, necə deyərlər, "kağız üzərində müəlliflikdir". Müəllifin bəhs edilən hadisədən qaynaqlanan həyatı əsərlə rəqabətə girən müstəqil tarixə çevrilir; əvvəllər olduğunun əksinə olaraq, yazıçının həyatı onun yaradıcılığına yox, əksinə, yaradıcılığı həyatına iz salır. Əsər adətən istehlak predmeti olur. Mətn isə özü ilə istehlak yox, oyun tələb edir. "Mətn özü oynayır, oxucu da oynayır, amma ikitərəfli; o, mətndə oynayır (oyunda olduğu kimi), “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 137
təkrar istehsal üçün praktika forması axtırır, amma həm də gərək bu praktika passiv daxili mimesisə (mətnin mahiyyətini məhz belə əməliyyata qarşı müqavimət təşkil edir) aparıb çıxarmasın". Kəsəsi, mətn oxucudan işgüzar əməkdaşlıq tələb edir. Bu, prinsipial bir yenilikdir: çağdaş musiqidə ifaçı partituranın həmmüəllfi olmağa necə vadar olunursa, əsəri elə oxumalı, yəni onu "yenidən istehsal etməməli", özündən tamamlamalısan. Çoxları çətin oxunan mətnlər, avanqard film və şəkillərdən bezir. Bunun günahı mətni oxumağı istehlak kimi anlamaq vərdişindədir: insan özü mətn yarada bilməyəndə, onu oynaya bilməyəndə, hissələrinə bölə bilməyəndə, əməli fəaliyyətə çevirə bilməyəndə darıxır. Əsər zövq verə bilər, amma bu zövq istehlakçı bir şey olaraq qalır, belə ki, oxucu oxuduğunu yazmağa (istehsal etməyə - tərcüməçi) qadir olmadığını bilir. "Mətnə gəlincə isə o nəşə ilə, yəni heç bir zorakılığa dəxli olmayan, öz-özünə yaranan ləzzətlə bağlıdır". Mətn və əsər arasındakı maraqlı mühakimələrini Bart mətn nəzəriyyəsi perspektivləri haqqında qeydləri ilə yekunlaşdırır: "Mətn haqqında söz ancaq mətn vasitəsilə, onun axtarışıyla, mətn üzrəində işlə bağlı olmalıdır, çünki mətn elə bir məkandır ki, heç bir dilə sığınacaq vermir, heç bir danışan subyektə hakim, sahib, təhlilçi, keşiş, şifrə açan rolu qoymur. Mətn nəzəriyyəsi hökmən yazı praktikası ilə birləşir." Bart ancaq ədəbi əsər və ədəbi mətndən danışır. Aydındır ki, əsər və mətn arasındakı fərqi sənətin bütün növlərinə şamil etmək olar. Üstəlik də, postmodernizmin bir çox nümayəndələri mədəniyyətin müəyyən mənada qlobal intertekstual səciyyə daşıması fikrini irəli sürürlər. Barta görə, hətta dünyanın özü də nəhəng, daim dəyişən bir mətndir. Mətnin üç özəlliyi var: - onun müəllifi (yaxud da heç olmasa "müəllif maskası") olur; - onun həmişə oxucusu olur (hətta ola bilər ki, yeganə oxucu müəllfin özü olsun); - o, həmişə müəyyən janra aid olur, yeri gəlmişkən, fərqli janrlar arasında keçilməzlik münasibəti var (şeiri, yaxud musiqini nəsrlə vermək ağlasığmazdır) Ədəbi mətn sözün müstəqim, şəkil, yaxud heykəl isə məcazi mənasında mətndir: heç bir ədəbi mətn şəkil və ya heykəli əvəz edə bilməz. O, uzağı, bütün bu şeylər haqqında müəyyən təsəvvür verə bilər. Amma bütün xüsusi mətnlərin qovuşduğu "böyük bir mətn" kimi mədəniyyət hələ ədəbi mətndən uzaq dayanır. Çünki onun nə müəllif, nə də oxucusu yoxdur. O, sənət dilinə cüzi bir şəkildə çevrilib. Müəyyən bir mədəniyyət çərçivəsində yaşayan adamlar özlərini qətiyyən adekvat dərk etmirlər; hətta hər sonrakı nəsil keçmiş mədəniyyət haqqında tam və aydın təsəvvürə belə malik olmur. Beləliklə, aydın deyil ki, nə müəllif, nə oxucu, nə də tərcüməyə malik olmayan mədəniyyət hansı mənada mətndir.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 138
Dünyanı bütövlükdə mətn hesab etmək fikrinin təsdiqi isə daha qəliz məsələdir. Çünki dünyanın nə müəllif, nə də oxucusu var, onun hansısa başqa dilə çevrilməsindən danışmaq ümumən mənasızdır. Postmodernizmə məxsus qeyri-müəyyənliyin izahında mətn anlayışı, şübhəsiz ki, faydalıdır. Buna baxmayaraq, mətn anlayışının genişləndirilmiş izahına həvəslə üz tutan fəlsəfi postmodernizm çıxılması lazım gələn "metafizik bir dumana" bürünür. Üçüncü hissə: Sənət oyun kimi Oyun insan həyatının elementar funksiyasıdır və insan mədəniyyətini bunsuz təsəvvür etmək mümkünsüzdür. İnsanın hətta dini kulta yanaşmasında belə oyun elementi olduğunu qeyd edən Y.Heyzinqa və P.Qvardini bu məsələyə ilk dəfə diqqət yetirmişlər. Q.Q.Qadamer oyun anlayışından istifadə edərək sənət və əsər anlayışlarnı izah etməyə çalışıb. Oyun anlayışı sonucu duman və qeyri-müəyyənliyə bürünmüş geniş və çoxcinsli bir sahəni əhatə edir. Biz təkcə insan yox, heyvanlar, hətta kortəbii təbiət qüvvələrinin də oyununu nəzərdə tuturuq. Əgər ancaq insan oyununu götürsək, şahmat, tennis, futbol, aktyorun səhnədəki çıxışı, musiqi əsərinin ifası, uşaqların səliqəsiz surətdə ora-bura vurnuxması, bizim qardaş, ana, vətəndaş və s. kimi ailə və cəmiyyətdəki rollarımızla bağlı standart vəzifələrimizin icrası - bütün bunlar hamısı oyundur. "Ciddi" icra edilməyən, "oyun" kimi təsəvvür edilən işlər də oyuna daxildir. Oyun anlayışı təkcə növ yox, məzmununa görə də qeyri-müəyyəndir. Hər cür oyun müəyyən qaydalara malik olmalıdırmı? İstənilən bir oyunda udan və uduzan üzə çıxmalıdırmı? Bu kimi suallara qəti cavab vermək çətindir. Sözün ən ümumi mənasında oyun praktik məqsəd güdməyən hərəkətlərin ritmik təkrarıdır ("dalğaların oyunu", "alovun oyunu" və s.). "İnsan oyununun özəlliyi ondadır ki, - deyə Q.Q.Qadamer qeyd edir, - o, öz ağlının - insana məxsus bu müstəsna qabiliyyətin gücünə qarşısına məqsəd qoyur və ona doğru can atır, amma həm də bu məqsədəuyğunluq cəhdini cilovlamaq istəyir". İnsana məxsus oyunun insaniliyi ondadır ki, nəsə bir məqsəd varmış kimi burda hərəkətlər özləri özlərini nizamlayır". Bundan əlavə, oyun qətiyyətlə, xüsusi bir şərəf işiymiş kimi ciddi-cəhdlə yerinə yetirilir. "Nəticə etibarilə, oyun müəyyən hərəkətlərin özünütəqdimindən başqa bir şey deyil". Oyun həmişə onun iştirakçısı olmağı tələb edir. Hətta oyunu müşahidə edən tamaşaçı da ona etinasız qalmır. O, sadəcə müşahidəçi yox, oyunun tamhüquqlu üzvü, onun tərkib hissəsidir. Həmişə etiraf olunmasa da, sənət bütün zamanlarda oyun səciyyəsi daşıyıb. Postmodernizmin özəlliyi ondadır ki, o, sənətdə əvvəllər rast gəlinməyən xüsusi oyun tipidir və özündə oyun təcəssüm etdirdiyini açıq-aşkar bəyan edir. “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 139
Bütün oyunları iki tipə bölmək olar: klassik və qeyri-klassik oyunlar. Klassik oyunlar üçün aşağıdakı əlamətlər səciyyəvidir: oyunun gedişi üçün lazım olan qaydalar toplusunun mövcudluğu; bu qaydaların oyuna başlamazdan əvvəl qəbul olunması, oyun prosesində sabit qalması və qeyd-şərtsiz əhəmiyyət daşıması; qaydaların bir-birindən kəmiyyətcə və real surətdə fərqlənən gedişlərin çoxluğuna uyğun olaraq oyun prosesini nizama salması; oyunun müddəti, oynayan tərəflərin vəziyyətiylə bağlı məhdudiyyətlər, qələbə və məğlubiyyətin mötəbərliyinin qaydalarla müəyyən olunması. Başqa sözlə, klassik oyun əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş qeyd-şərtsiz qaydalara malik olur. Bu qaydalar oyunun gedişini istiqamətləndirir, hərəkətlərindən asılı olaraq oyunçuların şanslarını göstərir, eləcə də oyunun sonu və qalibi müəyyən edir. Qeyri-klassik oyun əvvəlcədən müəyyən olunmuş qaydalara malik deyil, oynayan tərəflərdən hər biri öz qaydalarını prosesin gedişindəcə kəşf və tətbiq edir. Burda qələbə üçün şansların bölgüsü yoxdur, oyunun müddəti və qalibin üzə çıxması heç cür müəyyən olunmur. "Qaydasız, qalib və məğlubsuz, çevrə boyu qaçışdan ibarət, təcrübə və təsadüfün artıq fərqlənmədiyi bu oyun, - deyə J.Delez qeyd edir, - belə çıxır ki, qeyri-realdır. Və çətin ki o kimisə əyləndirsin". Delez hətta qeyri-klassik oyunun nə insan, nə də allah tərəfindən oynanıla bilməyəcəyini zənn edir. Alimin qənaətincə, onu ancaq bir nonsens (cəfəngiyyat - tərcüməçi) kimi təsəvvür etmək olar və məhz buna görə, o, düşüncənin özünün gerçəkliyi, xalis fikrin şüuraltısıdır. Delezin qeyri-klassik oyunun mümkünsüzlüyü fikri əsaslı görünmür. Məsələn, uşaq oyunları bunun tamamilə real və ən yaxşı örnəyidir. Belə ki uşaqların kommunikativ fəaliyyətdəki eqosentrizmi onların oyunlarında da üzə çıxır. Böyüklərin oyununda hamı məlum qaydalara riayət edir ki, düzgün yarış ruhu hökm sürsün və qaydalara əsasən kimsə qalib, digərləri isə məğlub çıxsın. Kiçik uşaqlar başqasının nə etdiyinin fərqinə varmayaraq və digərlərinin hərəkətlərini yoxlamayaraq, özünün oyun anlayışına əsasən oynayır. Ən başlıcası, bu oyunda heç kəs məğlub olmur və həm də hamı qalib gəlir, çünki oyunun məqsədi hamının oyundan fərdi zövq alması və eyni zamanda, bütün qrup tərəfindən şirnikləndirilməsidir. Ənənəvi sənət klassik oyuna yaxın idi. Modernizmdən başlayaraq sənət öz yerini qeyri- klassik oyuna tərəf dəyişməyə başladı. Postmodernist sənət əvvəlcədən müəyyən, toxunulmaz qaydaların olmadığı, qalib gəlmək şanslarının qətiyyən bilinmədiyi, nə qalib, nə də məğlubların üzə çıxmadığı özünəməxsus bir qeyri-klassik oyun nümayiş etdirir. Postmodernizm qələbə eşqiylə alışıb-yanan böyüklər və ciddi adamlar yox, oyunda iştirak etmək naminə oynamağın özündən kifayət qədər stimul alan uşaq oyunlarına bənzər şəkildə zahir olur. "İfrat insaniliklə yüklənmiş" ənənəvi sənətdə həyata xüsusi ciddi münasibət əks olunur. Onun hətta insan nəslini xilas etmək iddiasına düşdüyü məqamlar da (Şopenhauer, “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 140
Vaqner, bura Dostoyevskini də əlavə etmək olar) olub. Bu problem ətrafında geniş gəzişmələr, nəhayətdə belə bir ideyaya gətirib çıxarıb ki, "dünyanı gözəllik xilas edəcək". Çağdaş sənət isə açıq-aşkar məzhəkəçilikdən tutmuş güclə hiss olunan ironik gözvurmalara qədər komizmlə aşılanıb. Məzmunundan asılı olmayaraq bu günkü sənət bir oyuna çevrilir. Onun ciddi adamlar tərəfindən fars kimi qavranılması və başlıca missiyasının mümkünsüzlüyü qənaəti yeni əsərlərin dərkini mürəkkəbləşdirir. Əgər çağdaş sənətkar keçmişin "ciddi" sənəti ilə rəqabətə girsə və mücərrəd kətan tamaşaçıda Mikelancelonun heykəli kimi dini, patetik həyəcan doğurmağa hesablansaydı, sənət, doğrudan da, fars ola bilərdi. Amma bizim dövrün sənətkarı, deyə X.Orteqa-i- Qasset qeyd edir, sənətə oyun, nəticə etibarilə özünə gülüş aləti kimi baxır. Kimisə ələ salmaq yerinə, çağdaş sənət özü-özünə gülür. Əvvəllər sənət iki anlamda transsendent idi: insan həyatının ən ciddi problemlərini əks etdirən mövzularına görə; öz-özlüyündə insana ləyaqət vermək və onu bəraətləndirmək qabiliyyətinə görə. Yeni üslub isə idman oyunları və əyləncələrin təmtərağına yaxındır. "Sənət insanı xilas edəcək qənaəti yalnız insanı ciddi həyatdan xilas etmək və ondakı şuxluğu oyatmaq anlamında qəbul olnua bilər", - deyə Orteqa-i-Qasset fikrinə yekun vurur. Çağdaş sənətin özünə dalması, patetikanı itirməsi, ironiya və oyunla zənginliyi və s. göstərir ki, müəyyən bədii üslubun əbədi mövqeyi şübhəlidir. Hər dövr öz sənətinə ehtiyac duyur və ötən dövrlərin sənətinə kifayət qədər etinasız yanaşır. Köhnə sənət nəsə donmuş, monoxron (eyni, birrəngli - tərcüməçi), həyatımızla birbaşa əlaqəsi olmayan, yəni mötərizəyə alınmış və artıq gerçək yox, kvazisənət kimi görünür. Əgər keçmişə məxsus sənət əsəri maraqlı görünürsə, bu, onun məziyyətindən çox, qüsurundan irəli gəlir. Keçmiş sənət artıq sənət deyil, o, nə vaxtsa sənət olub. "Keçmiş sənətdən alınan zövq özəl olaraq zövq deyil, çünki ironiya ilə səciyyələnir. Məsələ burasındadır ki, bu zaman özümüzlə əsər arasında keçmiş həyatı, yəni o dövrdə yaşamış insanı yerləşdirir, öz dünyagörüşümüzdən başqa dünyagörüşünə üz tutur, beləliklə də, nəsə uydurulmuş bir şəxsə çevrilirik. Keçmişin sənətindən zövq alan da məhz içimizdəki həmin ikinci şəxsdir. Şəxsiyyətin bu cür ikiləşməsi şüurun ümumən ironik durumunu göstərir". Orteqa-i-Qasset keçmiş sənətin çağdaş tamaşaçıya xalis estetik təsir imkanını inkar etsə də, kvazisənətin daha böyük həyati önəmi olduğunu da unutmur. Onun fikrincə, keçmiş sənətin qavranılması hesabına alınan zövq bu sənətin estetik yox, daha çox həyati məzmunundan irəli gəldiyi halda, çağdaş sənəti əsasən estetik baxımdan qavrayırıq. Amma keçmiş sənətin çağdaş tamaşaçıya estetik təsirini tam inkar etmək də olmaz. İfrat özünəməxsusluq, keçmişə dair müəyyən bilgilər, "kənar baxış" tələb etməsinə baxmayaraq, belə təsir, şübhəsiz ki, mövcuddur. Q.Q.Qadamerin dediyi kimi, ötən günlərin sənəti bizə çağdaşlıq süzgəcindən, qoruyan və yenidən yaradan canlı ənənədən keçib çatır. “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 141
Dördüncü hissə: Postmodernizmin versus modernizmi Postmodernizmə modernizmin yeni sosial-mədəni şəraitdə davamı kimi baxmaq olar. Bununla yanaşı postmodernizm və modernizmin bədii təcrübəsi bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Postmodernizm modernizmin əsasında duran bir çox vacib məsələləri inkar mövqeyində durur. Bunu əyani surətdə göstərmək üçün modernizm və postmodernizm estetikalarını bir sıra əsas məqamlarda qarşılaşdıraq: sənətkar haqqında təsəvvür, sənət əsərinin təhlili, auditoriya və sənətin dərki. IV.1. Sənətkar Modernizm sənətkarın şəxsiyyətini açıq-aşkar surətdə idealizə edir. Belə təsəvvür olunur ki, o, unikallıq, ardıcıllıq və transsendentlik ölçülərini rəhbər tutaraq öz əsəri üzərində ciddi-cəhdlə çalışır. Özünü ümumən hər hansı bir insan kimi bütöv şəxsiyyət sayan modernist sənətkar, yaradıcı olaraq elə şeylərə cəhd edir ki, seçdiyi üslubun təkrarsızlıq və yeganəliyini göstərə bilsin. Modernizmə görə, həqiqətlə yalan arasındakı hüdudu hiss edən, daxili gerçəklik və həqiqət kompleksi ilə əndişələnən sənətkar "dərin olmalıdır". Modernist roman bəzən tarixi və psixoloji realizm səviyyəsinə də qalxa bilər. Modernist yaradıcı proses sənətkarın tam nəzarətində olduğundan müəllif fikri əsərin yeganə mümkün izahı sayılır. Sənətdə şərtiliklərlə oynayan postmodernist sənətkar həqiqət və yalan arasındakı hüdudu aradan qaldırır. Postmodernistlər sənətkarı təkcə bütövlük yox, həm də fərdilikdən, onun işini isə ortaya daim nəsə yeni və dərin bir şey qoyan mötəbər sənət əsəri statusundan məhrum edirlər. Postmodernistlərin dəyərləri çoxüzlülük, keçicilik və anonimlikdir. Onlar "dayaz" olmağa, üzdə sürüşməyə və ancaq zahiri şeyləri qeydə almağa çalışırlar. Təsadüfi deyil ki, postmodernistlər rəngarəng və dəfələrlə işlənmiş üslubların kollajı üzərində işləyirlər. İndividuallığın, fərdiliyin yeni anlamından çıxış edən postmodernistlər "ədəbi düha" haqqında təsəvvürlərdən əl çəkir və yaradıcılıq prosesini mexaniki proseslər, sosial məsxərə və simasızlığın tətbiqi həddinə endirirlər. Postmodernist sənətkar özünü qabağa verməkdən, gözə soxmaqdan əl çəkir, qəsdən kölgəyə çəkilir, təsadüfi faktlar, kommersiya dəyərləri və kütləvi şüura tabe olur. Əgər modernist sənətkar hər şeydə bir vəhdət axtarırdısa, mədəni rəngarənglik uğrunda çıxış edən postmodernist nə yolla olursa-olsun, plüralizm ardınca qoşur. Rəngarənglik prinsipi aparıcı bir dəyər kimi özünü üslubi baxımdan da büruzə verir. Postmodernist sənət vahid üslub yox, müxtəlif üslubların qarışığı kimi meydana çıxır. Məsələn, çağdaş cəmiyyətdə fövqəladə rol oynayan televiziya təkcə obrazların alabəzək “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 142
qarışığı yox, həm də ideyalar və üslubların qarışığını verir. Postmodernist sənət hamısı birlikdə hansısa bir qeyri-real mənzərə fonunda toplaşmış Bottiçelli Venerası (İntibah üslubu), yunan atleti (antik sənət üslubu) və Mikki Mausla (pop-art) stilizə olunur. Postmodernist ruhda tikilmiş inzibati bina modernist şüşə və polad, fantastik görkəmli novdan borularının orta əsrlərə məxsus lüləkləri və barokko üslublu naxışların birləşməsini özündə təcəssüm etdirə bilər. J.Derridaya görə, postmodernist özünüifadənin əsas forması kollajdır. Onun fikrincə, dağınıq obrazlar və uyuşmaz şeyləri sintez edən postmodernist sənət "nə birmənalı, nə də stabil ola bilməyəcək yeni bir anlam" yaradır; özünün üslubuna görə qeyri-müəyyən və çoxmənalı olur. F.Ceymison əmindir ki, postmodernist sənətin üslubi rəngarəngliyi çağdaş sosial həyatın əksidir. Çağdaş cəmiyyətdə vahid standartlar yoxdur, hər qrup özünməxsus dəyərlər, dil və üsluba malikdir. Plüralist cəmiyyətdə - çağdaş cəmiyyət məhz belədir - üslubi çoxluqlar yanaşı mövcud olmalıdır. Onlar hamısı bərabərdir, biri digərindən üstün deyil. Üslubi rəngarənglik həm də tarixin dərkinə öz möhürünü vurur. Ceymisonun dəlillərini davam etdirərək bəzən deyirlər ki, üslub və dəblərin gur inkişafı, reklam və kütləvi informasiya vasitələrinin getdikcə artan gücü, ümumi standartlaşmanın başlanmsı və yaşıl inqilab da daxil olmaqla postmodernist cəmiyyətin əsas çizgiləri sönməkdə olan tarixilik duyğusunun təzahürüdür. Nəticədə bütün bu cizgilər şizoid kompilyasiya vəziyyətinə gəlib çatır. Çağdaş sosial sistem (söhbət müasir açıq cəmiyyətdən gedir) "əbədi indidə" yaşamağa önəm verərək, özünü dərinlik, müəyyənlik və şəksiz identiklikdən (yəni özünü nə iləsə bərabərləşdirməkdən - tərcüməçi) məhrum edərək, keçmişlə əlaqəni sonacan itirmişdir. Amma "əbədi indidə" yaşamaq həm də keçmişin qapılarını paradoksal bir surətdə üzümüzə açır. Modernist sənətkar bu gün üçün yararsızlığını əsas götürərək keçmişə etinasız yanaşırdı. Postmodernizmdə keçmiş bu gün haqqında mövcud təsəvvürlərin tərkib hissəsi kimi görünür. Məsələn, televiziya bir axşam ərzində XIX əsr həyatından bəhs edən film, XV əsrə aid nağıl motivi üzrə çəkilmiş çizgi filmi, yaxud da Böyük fransız inqilabından bəhs edən tamaşa göstərə bilər. Televiziya özünün özəl tarixini də ehtiyatla qoruyur. Yeni verilişlərə baxmağa ehtiyac duymursansa, kanalı populyar şou proqramları, yaxud da 1960-80-ci illərin kinolentlərinə çevirə bilərsən. Postmodernizm üçün səciyyəvi olan keçmişə açıqlığın mənfi nəticələri də var. Bunlardan biri tarixin cilalanması, hamarlanması, yəni özünəməxsus şəkildə "şizoid popurriyə" çerilməsidir. Teleekran və kinoda sayrışan, heç bir anlam və hər hansı əlaqəsi olmayan keçmiş nəticədə sonsuz bir indiyə çevrilir. Postmodernist sənətkar tarixi dövrlərin yerini dəyişərkən auditoriyaya indini anlatmaq məqsədi güdmür. Əgər modernistlər tarixə nisbətdə nəsə yeni bir dəb fikirləşməyə cəhd edirdilərsə, tarixə üz tutan postmodernistlərdə bu münasibət bitib-tükənməz, heç nəyə aparıb çıxarmayan və əyləncədən başqa heç nəyə xidmət etməyən retroya çevrilir.
|