Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu



Yüklə 3,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/58
tarix29.11.2016
ölçüsü3,88 Mb.
#461
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

32 


görə də keçici xarakter daşıyır. Bununla bağlı M.Fuko özünün məşhur ―Sözlər və şeylər‖ 

əsərində yazırdı: ―Əgər biz nisbətən qısa xronoloji kəsimi və qısa coğrafi üfüqü - XVI əsr 

Avropa mədəniyyətini götürsək, inamla demək olar ki, insan bu yaxınlarda edilmiş 

kəşfdir. Yalnız bir əsr yarım bundan əvvəl başlanmış və ola bilsin ki, bu yaxınlarda başa 

çatacaq bir dövr insan obrazını ortaya qoymuşdur. Və bu heç də son dönəmlərin oyatdığı 

narahatlıq hissindən xilas olmaq, minillik qayğıdan gözqamaşdırıcı aydınlığa keçid 

deyildi. Bu, sadəcə, biliklərin məqsədlərinin dəyişməsinin nəticəsi idi. Əgər bu məqsədlər 

meydana gəldikləri kimi də yoxa çıxsalar, əgər hər hansı bir hadisə (bu hadisənin forma 

və məzmunu haqqında təsəvvürə malik olmadan biz yalnız onun mümkünlüyünü fərz edə 

bilərik), XVII əsrin sonlarına yaxın klassik düşüncə tərzi dağılıb məhv olduğu kimi, 

―Mən‖i ön plana çəkən məqsədləri yox edəcək və onda - buna tam zəmanət vermək olar - 

insan sahildə qumun üstündə çəkilmiş sima kimi silinib gedəcək‖. 

U.Eko özünün ―Yenilik və təkrar. Modern və postmodern estetikası arasında‖ 

məqaləsində modernizm və postmodernizm arasında estetik planda mövcud olan 

münasibətlərin dialektikasını mümkün qədər hərtərəfli açıqlamağa cəhd göstərmişdir. 

Özü həm sənətkar, həm də alim qismində dünyagörüş və dünyaduyum baxımından 

modernist kimi formalaşmış U.Eko sonralar böyük daxili sarsıntılar hesabına (bu həm 

adını çəkdiyim məqalənin, həm də yazıçının məşhür ―Qızıl gülün adı‖ romanının 

kontekstindən hiss olunur) tədricən postmodernist mövqeyə keçmişdir və öz elmi və 

yaradıcılıq prioritetlərini dəyişdirməsini ümumən estetik fikir sahəsində paradiqmanın 

dəyişməsinin labüdlüyü ilə izah etmişdir. 

İtalyan aliminin fikrincə, modernizmin əsas paradoksu onunla bağlıdır ki, bütün 

modernist bədii-estetik konsepsiyalar daim təkrarsızlığa, mütləq yeniliyə, nabələdlər və 

cahillər üçün qıfıllanmış, yalnız onların ifadə tərzlərinin bütün incəliklərinə bələdlər üçün 

açıq olan ezoterik dildə danışmağa cəhd edirlər, amma nədənsə onların kəşfləri dərhal ən 

bəsit dəyərlərin daşıyıcısı olan kitç tərəfindən bayağılaşdırılaraq mənimsənilir və elə bu 

şəkildə də istehlakçıya ötürülür. Zahirən yüksək sənət əsərini xatırladan, lakin daxilən 

bayağı olan, hər hansı bir dəyərdən məhrum məmulatlar istehsal etməklə məşğul olan kitç 

bütün modernist cərəyanların genetik mərəzidir, onların qanını soran tüfeylidir. Avanqard 

(modernizm) ağır-ciddidir, kitç yüngüldür, amma ciddilik iddiasındadır. Avanqard 

yaradıcıdır, kitç yaradıcılıqdan məhrumdur; o bunu gizlətmir, əksinə, bununla fəxr edir. 

Kitç avanqardın yaratdığı dəyərləri konsistensiyadan məhrum edir, yüngülləşdirir, ən 

geniş kütlənin başa düşməsi və çətinlik çəkmədən həzm etməsi üçün bəsit dilə çevirir. 

Lakin arada bədii nümunənin kvintessensiyası da yoxa çıxır - bir növ, F.Nitsşenin 

fövqəlbəşər insanı bayağı Amerikan filmlərinin supermen qəhrəmanına dönür. 

Avanqardla kitç daim qarşılıqlı şəkildə bir-birini rədd edirlər, amma bir-birisiz keçinə 

bilmirlər; kitç olmasa, avanqard insanlarla ünsiyyətini itirər, tədricən xarici impulsdan 

məhrum olub sısqalaşar və məhv olub gedər. Avanqard olmasa, kitç təqlidetmə 

qaynağından məhrum olar və yoxa çıxar. 

 


 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

33 


Kitçin ciddilik iddiası onun bayağılığını qabarıq şəkildə üzə çıxarır, odur ki, intellektual 

auditoriya ikrah hissi ilə ona arxa çevirir.  

Avanqardın dəyərlər yaratmaq və kitçin bu dəyərləri kütləviləşdirmək qabiliyyətlərini 

nəzərə alaraq postmodernizm onları barişdırmağa, əl-ələ verib birgə fəaliyyətdə 

bulunmaqlarına rəvac verməyə çalışır. Məhz bu məqamda postmodernizmin öz 

qaynaqlarına ambivalent münasibəti ortaya qoyulur: postmodernizm bir tərəfdən 

avanqard ilə kitç arasında fərqi görür və bu fərqi vurğulayır, digər tərəfdən, onları 

barışdırmağa cəhd göstərir; bir tərəfdən avanqardı və kitçi təsdiq edir, digər tərəfdən 

inkar edir. Postmodernist istehzaya köklənmiş bu ambivalentlik postmodernizmə, kitçdən 

fərqli olaraq, intellektual auditoriyanın diqqətini cəlb etmək imkanı verir. Kitç kimi 

postmodernizm də bu və ya digər bədii nümunənin bu və ya digər səviyyədə mexaniki 

―hazırlanma‖ aktının nəticəsi olduğunu gizlətmir, əksinə, onun açıq və yaxud üstüörtülü 

sitatlardan, iqtibaslardan, işarələrdən ibarət olduğunu nəzərə çarpdırır, lakin bütün bu 

vurğulama, nəzərə çarpdırma prosesi istehza ilə müşayiət olunduğuna görə intellektual 

auditoriya bu üstüörtülü sitatların mənbəyini axtarıb tapmaqla bir növ intellektual 

krossvord həll edir və əylənir. 

Bu göstərir ki, postmodernizmi tamamilə modernizmə müncər etmək olmaz; bütün oxşar 

cəhətlərə baxmayaraq, bu iki konsepsiya arasında prinsipial fərqlər mövcuddur. 

Həqiqətdir ki, hal-hazırda tədqiqatçılar çoxsaylı faktlara əsaslanaraq belə bir nəticəyə 

gəlirlər ki, əgər müxtəlif modernist cərəyanlar klassik estetik fikrin çağdaş insanın 

durumuna adekvat olmayan süjet, personaj, melodiya, harmoniya kimi kateqoriyalarından 

qəti şəkildə imtina edirdilərsə, postmodernizm onları bərpa etməyə, yenidən dövriyyəyə 

buraxmağa cəhd göstərir. Bu baxımdan postmodemizm ən azı bədii-estetik fikrin inkişafı 

spiralının yeni burumunda klassik ənənəvi-estetik kateqoriyaların təsdiqi/inkarıdır. 

XX əsrin ikinci yarısında təşəkkül tapmış, bütün humanitar elmləri və incəsənət sferasını 

ehtiva etmək, eyni zamanda, təbiət elmləri sahəsində mövcud olan ən yeni 

konsepsiyalarla əl-ələ verib birlikdə maksimum geniş müstəvidə dünyanı izah etmək 

iddiasında olan və həqiqətən də son dövrlərdə sosial-siyasi qloballaşmanın analoqu 

qismində universal ümum-mədəni hadisəyə çevrilmiş postmodernizm haqqında ətraflı və 

müfəssəl məlumat vermək faktiki olaraq dünya və insanla bağlı bütün mövcud bilikləri 

əhatə etmək niyyəti kimi dəyərləndirilə bilərdi. Bu isə bir məqalənin çərçivəsində qeyri-

mümkündür və xüsusilə də məhdud görmə bucağına malik müəllifin imkanları 

xaricindədir. Məhz buna görə də bu yazıda postmodernizmin yalnız estetik məsələlərlə 

bağlı bəzi aspektləri işıqlandırılacaq. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu 

özünüməhdudlaşdırma müəllifinizi iki çətinliklə üz-üzə qoyur: birincisi, 

postmodernizmin estetik konsepsiyası onun vahid dünyagörüşünün üzvi tərkib hissəsidir. 

Buna görə də istər-istəməz postmodernist şərhdə bəzi çağdaş fəlsəfi, sosioloji, psixoloji 

və sairə problemlərə toxunmaq lazım gəlir. İkincisi, postmodernizm diaxron kəsimdə 

bəşər nəslinin bütün bədii irsini özümlü şəkildə ehtiva etmək iddiasındadır. Əlbəttə ki, bu 

problemlərə hətta xülasə şəklində toxunmaq belə imkan xaricindədir. 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

34 


 

―Postmodernizm‖ anlayışına ilk dəfə R.Pankvistin ―Avropa mədəniyyətinin böhranı‖ 

(1917) əsərində təsadüf olunur. Müəllif bu anlayışı Birinci dünya müharibəsi ilə bağlı 

Qərb sivilizasiyasının onsuz da müharibə ərəfəsində ağır olan vəziyyətinin faciəvi 

xarakter kəsb etməsini nəzərə çarpdırmaq üçün işlətmişdir. Bu dövrdə ―postmodern‖ 

anlayışı əsasən sosioloji-ideoloji səciyyəyə malikdir və estetik fikirdə modernizm 

qeydsiz-şərtsiz hökm sürür. 

İngilis tarixçisi A.Toynbi 1947-ci ildə yazdığı ―Tarixin öyrənilməsi‖ əsərində yenidən 

―postmodernizm‖ anlayışına müraciət edir. Müəllif məşhur alman tarixçisi-filosofu 

O.Şpenqlerin sivilizasiyaların hermetik şəkiidə bir-birindən təcrid olunması və bu 

zəmində labüd şəkildə süquta uğraması konsepsiyasını din və mədəniyyət sahəsindən 

gətirdiyi misallarla sübuta yetirmək üçün postmodernizmə kulturoloji məna verir. 

Postmodernizmin bir anlayış kimi nə zaman və hansı kontekstdə yaranması haqqında 

bizdə dəqiq məlumat olsa da, onun bütün humanitar sferanı əhatə edən universal düşüncə 

tərzi kimi təşəkkül tapma məqamı və konkret şəraitini müəyyənləşdirmək böyük 

çətinliklərlə bağlıdır. 

Bir qayda olaraq, postmodernizmin bir dünyagörüş mövqeyi kimi təşəkkülünü və bir 

elmi-estetik konsepsiya kimi formalaşmasını 1950-ci illərin əvvəllərinə aid edirlər. Lakin 

bu prosesin ayrı-ayrı əlamətlərinə, müxtəlif təzahür formalarına 1930-cu illərdə, hətta 

ondan xeyli əvvəlki dövrlərdə təsadüf olunur: postmodernizm həqiqətən tədricən 

modernizmin içində yetişmişdir. Postmodernist ideoloqların öz konsepsiyalarına diaxron 

kəsikdə də universal xarakter vermək, onun dünyagörüşünün elementlərini mümkün 

qədər uzaq keçmişdə axtarıb tapmaq cəhdlərini çağdaş italyan alimi və ədibi Umberto 

Eko istehza llə ―Homerin özünü postmodernist elan etmək‖ niyyəti kimi 

dəyərləndirmişdir. Postmodernizmin keçmişə kök salmaq cəhdiəri iki səbəblə bağlıdır: 

bir tərəfdən ümummetodoloji planda onun ideoloqları təmsil etdikləri konsepsiyanın 

bütün ictimai, mədəni, fəlsəfi-estetik hadisələr klmi boş bir yerdə meydana gələ 

bilməsinin qeyri-mümkünlüyündən və tədricən özündən əvvəlki, bəzən hətta kardinal 

şəkildə təbiətinə yad hadisələrin içərisində yetişməsi müddəasından çıxış etmişlər. 

Onların fikrincə, aposteriori, yəni postmodernizm bir sabit dünyagörüş mövqeyi kimi 

təşəkkül tapıb formalaşandan sonra bu əvvəllər gözəgörünməz əlaqə və münasibətləri üzə 

çıxarmaq, onların postmodernizmin təşəkkülündə rolunu izah etmək mümkün olmuşdur. 

Digər tərəfdən, postmodernizm heç vaxt bəşər nəslinin bütün tarixi boyu əldə etdiyi 

nailiyyətləri həzm-rabedən keçirmək, özününküləşdirmək iddiasından imtina etməmişdir. 

Postmodernizm daim klassik dəyərlərə istinad edərək, onları yeni zəmində canlandırmağa 

çalışmışdır. Postmodernizmin erkən ideoloqlarından biri H. Arendt postmodemizm 

düşüncə tərzinin formalaşdığı mədəni şəraiti səciyyələndirərək yazırdı: ―Ənənənin ipi 

artıq qırılmışdır və çətin ki, bir də onu düyünləyib bərpa edə bilək. Keçmişin aramsızlığı 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

35 


məhv olub getmişdir. Lakin buna baxmayaraq, keçmiş yoxa çıxmamışdır; biz yenə də 

onunla üz-üzə durmuşuq. Fəqət bu, artıq fraqmentlərə parçalanmış tarixdir‖. 

Alman alimi burada bir tərəfdən XX əsrin sosial kataklizmlərinin, digər tərəfdən 

humanitar düşüncə sahəsində modernizmin inkaredici-dağıdıcı fəaliyyətinin nəticəsində 

klassik ənənələrə söykənən bütün dəyərlərin düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti və belə bir 

şəraitdə fəaliyyətdə bulunmağa məcbur olmuş postmodernizmin bu duruma mümkün 

münasibətinin mahiyyətini açıqlayır. Müəllif əmindir ki, modernizm tərəfindən qapıdan 

qovulan, lakin elə həmin an pəncərədən geri qayıdan keçmişsiz keçinmək olmaz. Amma 

axı, keçmişin bu günə düşməsinin səbəbi təkcə modernizmin nəzəri fəaliyyətinin nəticəsi 

deyil, eyni zamanda XX əsrin ağır böhranlarına məruz qalmış insanın özünün artıq 

dünyanı bütöv kimi dərk etmək qabiliyyətindən məhrum olması ilə bağlıdır: artıq bu bir 

faktdır ki, çağdaş insan üçün keçmiş bütün məqamları bir-birinə pərçimlənmiş, bir-

birindən törəyən və bir-birini izah edən fasiləsiz və vahid bir proses kimi yox, 

aralarındakı bütün əlaqələr qırılmış, bir-birindən təcrid olunmuş qəlpələr kimi təzahür 

edir. Məhz buna görə də postmodernist dönəmdə keçmişin bütöv bərpası artıq mümkün 

deyil, sitat ona müraciətin əsas formasına çevrilmişdir. 

Moderndən sonrakı dövrdə həm diaxron-şaquli, həm də sinxron-üfüqi zaman 

müstəvilərində humanitar sferada bütün mövcud olmuş və mövcud olan hadisələri təhlil 

süzgəcindən keçirmək və təcəssüm etmək niyyəti postmodernizmin semantik dairəsinin 

sürətlə genişlənməsinə səbəb oldu; ümumiyyətlə, ekstensiv inkişaf postmodernizmin özəl 

xüsusiyyətlərindən biridir. Məhz bu cəhət konsepsiyanın tədqiqatçılarından biri olan 

Q.Künqə postmodernizmin tarixi-ədəbi və yaxud nəzəri-memarlıq kateqoriyası olmaqdan 

daha artıq ümumdünya-tarixi anlayışı olması nəticəsinə gəlməsinə əsas vermişdir. 

Problemi bir qədər başqa rakursdan işıqlandıran Z.Bauman postmodernizmi ―sosial 

gerçəkliyin inkişafında yeni dövr olmaqdan daha çox şüurun irəliləyişində yeni dönəm‖ 

kimi dəyərləndirmişdir. Göründüyü kimi, tədqiqatçı heç də postmodernizmin sosial 

gerçəkliklə bağlı olması faktını inkar etmir, lakin onu bir növ ―daxililəşdirərək‖ 

qnoseoloji aspektini ön plana çəkmişdir. 

 

*** 


 

Məlum həqiqətdir ki, bəşər nəsli bu günə qədər gerçəkliyin cəmisi iki - elmi və bədii dərk 

olunma formalarını kəşf etmişdir. Gerçəkliyin hadisələrinə müxtəlif yönümlərdən 

yanaşan bu izahetmə formaları bir qayda olaraq bu hadisələri fərqli şəkildə görmüş və 

işıqlandırmışlar; təbiət elmləri dəqiq-müşahidə, bədii dərk isə emosional münasibət 

prinsiplərindən çıxış etmişlər. Bu iki qütb arasında qalmış humanitar yönümlü elmlər bir 

tərəfdən dəqiqliyə meyl etmiş, digər tərəfdən emosional münasibət prinsipindən yaxa 

qurtara bilməmişlər. Bu isə gerçəkliyin eyni hadisələrinin müxtəlif, ziddiyyətli, bəzən bir-

birini rədd edən təqdimat formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. 


 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

36 


 

Halbuki insanın nəzərləri qarşısında dayanan və insandan şərhini tələb edən dünya vahid 

və bölünməzdir. Dünyanın bütövlüyü ilə onun dərk olunması prosesi arasındakı zaman-

zaman özünü büruzə verən bu haçalanma gerçəkliyin adekvat izahına imkan 

verməmişdir. Əslində belə bir izah heç mümkün də deyil; gerçəkliyin dərk olunması 

prosesində insan onun dəqiq-doğru izahına maksimum yaxınlaşa bilər, lakin heç vaxt tam 

şəkildə ona nail ola bilməz. Mən burada, əlbəttə ki, nisbi adekvat izahı nəzərdə tuturam. 

Dünyanın dərkolunma formaları arasındakı bu antinomiyanı aradan qaldırmaq üçün hər 

iki - həm elmi, həm də bədii fikir tərəfindən təşəbbüslər olmuş, onların dünyanı görmə və 

izahetmə bucaqları arasındakı fərqi tamam yox etmək mümkün olmasa da, hələ 

postmodernist konsepsiya təşəkkül tapmazdan əvvəl və onun kontekstindən kənarda 

onları maksimum yaxınlaşdırmaq, bu zəmində də gerçəkliyin adekvat təcəssümünə nail 

olmaq cəhdləri mövcud olmuşdur. XIX əsrin ortalarından başlayaraq bu meyl daha da 

güclənmişdir. 

Düzdür, xüsusilə ilk dövrlərdə dünyanı dərk etmənin bu iki mövcud forması arasında 

qarşılıqlı meyl yox idi və onların münasibətləri birtərəfli hərəkət üçün nəzərdə tutulmuş 

yolu xatırladırdı: təbiət elmləri tərəfindən bədii fikrin nailiyyətləri hesabına zənginləşmək 

meyli çox da hiss olunmurdu. Halbuki, əks istiqamətdə - dünyanın obrazlı dərkindən elmi 

dərkə doğru intensiv hərəkət niyyəti nəzərə çarpırdı. Bədii fikrin təbiət elmlərinin metod 

və prinsipləri hesabına öz dünyanı dərk imkanlarını genişləndirmək əzmini ifadə edən 

Q.FIober yazırdı:.‖Mənə elə gəlir ki, böyük sənət elmi və şəxssiz olmalıdır‖. 

Q.FIoberin bu müddəasını bədii fikrin qeydsiz-şərtsiz prinsipi, harada isə zəmanənin 

imperativi kimi qəbul edən naturalizmin banisi və nəzəriyyəçisi E.Zolya təbiət 

hadisələrini bütün dolğunluğu ilə araşdırmağa can atan elmlərdən, xüsusilə biologiya və 

fiziologiyadan nümunə götürməyə, insanı və cəmiyyəti həmin-elmlərin metod və 

prinsiplərini rəhbər tutaraq maksimum hərtərəfli şəkildə öyrənməyə və inikas etməyə 

çağırırdı. Naturalizmin ―eksperimental roman‖ anlayışı təcrübəni, hərtərəfli təsviri 

dünyanı dərkin yeganə adekvat forması hesab edən elmi təsəvvürlərin təsiri altında 

formalaşmışdır. 

Zaman keçdikcə bədii-obrazlı fikrin elmi prinsiplərə yiyələnməsi prosesi genişlənmiş və 

şaxələnmişdir: bir qayda olaraq modernist cərəyanlardan hərəsi özünü elmin və 

texnologiyanın bilavasitə konkret bir sahəsi ilə bağlanmış elan edirdi. Belə ki, futurizm 

özünün timsalında bədii fikri müasir texnologiyanın əlavəsi hesab edir, sürrealizm poetik 

dünyaduyumu psixoanalizin təhtəlşüur konsepsiyası təməlində dərk etməyə çalışır, əsl və 

yeganə gerçəklik hesab etdiyi fövqəlgerçəkliyi məhz şüuraltının adekvat inikası əsasında 

mümkün olması ideyasını təsdiq edir, kubizm isə artıq öz adında həndəsə elmi ilə 

bağlılığını ön plana çəkirdi. 

XX əsrin aparıcı modernist cərəyanları arasında ekzistensializm bəlkə də yeganə bədii 

konsepsiya idi ki, dünyanın elmi dərk formalarını qətiyyətlə rədd edirdi. Lakin bu da bir 


 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

37 


həqiqətdir ki, ―təmiz‖ ekzistensialist bədii ədəbiyyatın nümunələri, məsələn, J.-P.Sartrın 

romanları və pyesləri ekzistensialist fəlsəfənin bədii illüstrasiyasından başqa bir şey 

deyildilər, yəni əslində tətbiqi səciyyəyə malik idilər. 

Lakin ümumiyyətlə XIX əsrin ortalarından başlayaraq həqiqətən də dərin böhrana məruz 

qalmış insanı adekvat şəkildə təcəssüm etmək iqtidarında olmayan bədii fikrin özü uzun 

əsrlər boyu formalaşmış, cilalanmış, öz sahəsində həqiqətən kamil dünyanı dərk alətinə 

çevrilmiş prinsiplərindən imtinası və onları elmi-texnoloji prinsiplərin surroqatı ilə əvəz 

etmək cəhdi göz qabağındadır. Eyni zamanda, XX əsrin ortalarına kimi təbiət elmləri 

dünyanın bədii dərkini, habelə humanitar elmləri, onların özümlü xüsusiyyətləri ilə bağlı 

təhlil prosesini riyazi metodları prinsipial şəkildə tətbiq edə bilmədiklərinə görə qeyri-

elmi hesab edir, onlara yuxarıdan aşağı baxırdı. 

Düzdür, bununla yanaşı A.Eynşteynin özünün bir mütəfəkkir və bir alim kimi 

formalaşmasında dövrünün məşhur fiziklərinin elmi konsepsiyalarından daha artıq 

F.Dostoyevski ədəbi yaradıcılığının təsir göstərməsi haqqında etirafı və yaxud N.Borun 

kosmik harmoniyalarını təcəssüm etməyin dəqiq elmlərə yox, incəsənətlərə nəsib olması 

ilə bağlı mülahizəsi mövcud idi. Lakin bu tipli gəlişigözəl deyimlər incəsənətin təbiət 

elmləri ilə bərabər hüquqlu, adekvat dünyanı - dərk üsulu olmasını təsdiq etməkdən daha 

çox, ona tərəf bir reverans idi, şikəst balanı oxşayaraq onun könlünü almaq idi. Hətta 

bədii ədəbiyyatsız keçinə bilməyən psixoanaliz də bədii nümunələrdən illüstrativ material 

kimi istifadə edirdi. Belə ki, Z.Freyd və K.Yunq bədii nümunələrə bol-bol müraciət 

edərək öz konsepsiyalarının bu və digər müddəasını sübuta yetirmək məqsədini 

güdürdülər. 

Alman filosofu V.Vindelband gerçəkliyi dərk etmənin metodları baxımından təbiət 

elmlərinin və humanitar elmlərin diametral şəkildə bir-birindən fərqli olmasını nəzərə 

alaraq göstərir ki, birincilər hadisələr arasında sabit və təkrar olunan əlaqələrin 

mövcudluğu faktından çıxış edərək ümumi qanunları üzə çıxarmaq iddiasındadır, 

ikincilərsə yalnız ayrı-ayrı faktları bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə təsbit etmək 

məqsədini güdürlər. V.Vindelbandın dediklərini inkişaf etdirərək Q.Rikkert təbiət 

elmlərinin ümumiləşdirici metodlara, humanitar elmlərin isə fərdiləşdirici metodlara 

söykəndiyini iddia edirdi. Klassik təbiətşünaslıq özünün metodologiyası əsasında vahid, 

təkrarolunmaz, fərdi səciyyəli hadisənin mümkünlüyü ideyasını istisna edir və onu 

humanitar elmlərin müstəsna səlahiyyəti hesab edirdi. 

Bütün humanitar yönümlü elmlərin metodoloji məhvəri rolunu oynayan tarixə münasibət 

xüsusilə mənfi idi. Q.Rikkertin fikrincə, tarix əsl elm deyil; elm ilə tarix dünyanı dərkin 

iki bir-birinə zidd qütbüdür. Belə hesab olunurdu ki, hər hansı bir elmi qanunauyğunluq 

yalnız eyni şərtlər gözlənildikdə təkrar-təkrar aparılan eksperimentlər həmişə eyni 

nəticəni verdiyi halda üzə çıxarıla və tətbiq oluna bilər. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən 

yanaşdıqda tarix sözün mütləq mənasında elm deyil. Tarixin təbiət elmləri kimi 

eksperiment aparmağa imkanı yoxdur, çünki o, yalnız bircə dəfə baş vermiş hadisələri, 

bircə dəfə dünyaya gəlib dünyadan köçmüş şəxsiyyətləri təsvir və tədqiq etməklə 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

38 


məşğuldur. Əgər bu belədirsə - bu bir həqiqətdir! - tarixi faktlar əsasında 

ümumiləşdirmələr aparmaq, hansı isə bir qanunauyğunluq üzə çıxarmaq mümkün deyil. 

―Tarixin bircə dərsi var, o da onun heç bir dərs verə bilməməsidir‖ aforizmi də tarixə 

məhz bu münasibət əsasında formalaşmışdır. 

Qəribə burasındadır ki, naqislik kompleksi xəstəliyinə yoluxmuş humanitar elmlər 

metodoloji-nəzəri imkanlarına olan bu nihilist münasibəti nəinki dəf etməyə cəhd 

göstərməmiş, əksinə, yeri gəldi-gəlmədi, insanla və cəmiyyətlə bağlı faktların 

mahiyyətini aydınlaşdırmağa kömək etdi-etmədi, itaətkarcasına təbiət elmlərinin dünyanı 

dərk etmə metodologiyasına uyğunlaşmağa, ağına-bozuna baxmadan riyazi düsturlardan 

istifadə etməyə çalışırdılar. Bu halda humanitar elmlərin tədqiqat obyektinin spesifikliyi 

və onların araşdırılması prosesində məhz özünəməxsus metodoloji prinsiplərin tətbiq 

olunması zəruriyyəti yaddan çıxırdı. Bu isə, sözsüz ki, səmərəli nəticələrin əldə 

olunmasına mane olurdu. Təbiətinə yad olan metodlardan istifadəyə uyan humanitar fikir 

nəinki uğur qazana bilmir, əksinə, dəqiqləşmək əvəzinə yayğınlaşır, ənənəvi üsullarla 

əldə etdiyi mövqelərini də itirirdi. 

Lakin keçən əsrin 70-ci illərində, demək olar ki, eyni zamanda həm təbiət, həm də 

humanitar elmlərdə paradiqma, yəni müəyyən tarixi dövr ərzində elmi ictimaiyyət 

tərəfindən müxtəlif yönümlü problemlərin qoyuluşunun və həllinin aparıcı modeli 

dəyişdi. Bu, dünyanı dərkin bütün sahələrində köklü inqilabi dəyişikliklərin başlanğıcı 

idi: son dərəcə yaxın, bəzən hətta analoji metodoloji prinsiplərə əsaslanan sinergetikanın 

və postmodernizmin təşəkkülü və inkişafı gerçəkliyin bütün hadisələrinə eyni mövqedən 

nəzər salmağa, onları tamamilə yeni rakursdan araşdırmağa və dəyərləndirməyə gətirib 

çıxartdı. Əsasən təbiət hadisələrində özünütəşkil prosesləri və açıq şistemlər haqqında 

elm olan sinergetika təbiət elmlərində, cəmiyyətlə və bədii-estetik fikirlə bağlı bütün 

elmləri əhatə edən postmodernizm humanitar düşüncədə tədricən hakim mövqe tutmağa 

başladılar. Gerçəkliyin hadisələrinə metodoloji münasibət baxımından yaxın olan bu elmi 

konsepsiyalar çox zaman çulğalaşır, əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq prinsiplərini rəhbər tutaraq 

əvvəlki modernist paradiqmanın əsasında həlli qeyri-mümkün olan bir sıra mürəkkəb 

problemlərin mahiyyətini aydınlaşdırmağa nail olurlar. Gerçəkliyin elmi və bədii-obrazlı 

dərki tarixində ilk dəfə vahid paradiqma və yaxud ona çox yaxın olan münasibət tipi 

yarandı. M.A.Mojeyko həm sinergetika, həm də postmodernizm üçün müştərək olan və 

onların ümumi paradiqmasından ötru zəmin yaradan ilkin şərtləri aşağıdakı kimi 

müəyyənləşdirmişdir: 

1. Hadisənin unikal xarakter daşıması (kosmologiyada T0 zamanda ―Böyük partlayış‖ın 

baş verməsi, biologiyada həyatın əmələ gəlməsi fenomenlərinin analoqunun olmaması, 

çağdaş ekzistensializm və personalizm konsepsiyalarında fərdiyyətin unikallığının 

təsdiqi); 

2. Dünyanın statik dərkindən onun dinamik dərkinə keçid; 



Yüklə 3,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin