“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
32
görə də keçici xarakter daşıyır. Bununla bağlı M.Fuko özünün məşhur ―Sözlər və şeylər‖
əsərində yazırdı: ―Əgər biz nisbətən qısa xronoloji kəsimi və qısa coğrafi üfüqü - XVI əsr
Avropa mədəniyyətini götürsək, inamla demək olar ki, insan bu yaxınlarda edilmiş
kəşfdir. Yalnız bir əsr yarım bundan əvvəl başlanmış və ola bilsin ki, bu yaxınlarda başa
çatacaq bir dövr insan obrazını ortaya qoymuşdur. Və bu heç də son dönəmlərin oyatdığı
narahatlıq hissindən xilas olmaq, minillik qayğıdan gözqamaşdırıcı aydınlığa keçid
deyildi. Bu, sadəcə, biliklərin məqsədlərinin dəyişməsinin nəticəsi idi. Əgər bu məqsədlər
meydana gəldikləri kimi də yoxa çıxsalar, əgər hər hansı bir hadisə (bu hadisənin forma
və məzmunu haqqında təsəvvürə malik olmadan biz yalnız onun mümkünlüyünü fərz edə
bilərik), XVII əsrin sonlarına yaxın klassik düşüncə tərzi dağılıb məhv olduğu kimi,
―Mən‖i ön plana çəkən məqsədləri yox edəcək və onda - buna tam zəmanət vermək olar -
insan sahildə qumun üstündə çəkilmiş sima kimi silinib gedəcək‖.
U.Eko özünün ―Yenilik və təkrar. Modern və postmodern estetikası arasında‖
məqaləsində modernizm və postmodernizm arasında estetik planda mövcud olan
münasibətlərin dialektikasını mümkün qədər hərtərəfli açıqlamağa cəhd göstərmişdir.
Özü həm sənətkar, həm də alim qismində dünyagörüş və dünyaduyum baxımından
modernist kimi formalaşmış U.Eko sonralar böyük daxili sarsıntılar hesabına (bu həm
adını çəkdiyim məqalənin, həm də yazıçının məşhür ―Qızıl gülün adı‖ romanının
kontekstindən hiss olunur) tədricən postmodernist mövqeyə keçmişdir və öz elmi və
yaradıcılıq prioritetlərini dəyişdirməsini ümumən estetik fikir sahəsində paradiqmanın
dəyişməsinin labüdlüyü ilə izah etmişdir.
İtalyan aliminin fikrincə, modernizmin əsas paradoksu onunla bağlıdır ki, bütün
modernist bədii-estetik konsepsiyalar daim təkrarsızlığa, mütləq yeniliyə, nabələdlər və
cahillər üçün qıfıllanmış, yalnız onların ifadə tərzlərinin bütün incəliklərinə bələdlər üçün
açıq olan ezoterik dildə danışmağa cəhd edirlər, amma nədənsə onların kəşfləri dərhal ən
bəsit dəyərlərin daşıyıcısı olan kitç tərəfindən bayağılaşdırılaraq mənimsənilir və elə bu
şəkildə də istehlakçıya ötürülür. Zahirən yüksək sənət əsərini xatırladan, lakin daxilən
bayağı olan, hər hansı bir dəyərdən məhrum məmulatlar istehsal etməklə məşğul olan kitç
bütün modernist cərəyanların genetik mərəzidir, onların qanını soran tüfeylidir. Avanqard
(modernizm) ağır-ciddidir, kitç yüngüldür, amma ciddilik iddiasındadır. Avanqard
yaradıcıdır, kitç yaradıcılıqdan məhrumdur; o bunu gizlətmir, əksinə, bununla fəxr edir.
Kitç avanqardın yaratdığı dəyərləri konsistensiyadan məhrum edir, yüngülləşdirir, ən
geniş kütlənin başa düşməsi və çətinlik çəkmədən həzm etməsi üçün bəsit dilə çevirir.
Lakin arada bədii nümunənin kvintessensiyası da yoxa çıxır - bir növ, F.Nitsşenin
fövqəlbəşər insanı bayağı Amerikan filmlərinin supermen qəhrəmanına dönür.
Avanqardla kitç daim qarşılıqlı şəkildə bir-birini rədd edirlər, amma bir-birisiz keçinə
bilmirlər; kitç olmasa, avanqard insanlarla ünsiyyətini itirər, tədricən xarici impulsdan
məhrum olub sısqalaşar və məhv olub gedər. Avanqard olmasa, kitç təqlidetmə
qaynağından məhrum olar və yoxa çıxar.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
33
Kitçin ciddilik iddiası onun bayağılığını qabarıq şəkildə üzə çıxarır, odur ki, intellektual
auditoriya ikrah hissi ilə ona arxa çevirir.
Avanqardın dəyərlər yaratmaq və kitçin bu dəyərləri kütləviləşdirmək qabiliyyətlərini
nəzərə alaraq postmodernizm onları barişdırmağa, əl-ələ verib birgə fəaliyyətdə
bulunmaqlarına rəvac verməyə çalışır. Məhz bu məqamda postmodernizmin öz
qaynaqlarına ambivalent münasibəti ortaya qoyulur: postmodernizm bir tərəfdən
avanqard ilə kitç arasında fərqi görür və bu fərqi vurğulayır, digər tərəfdən, onları
barışdırmağa cəhd göstərir; bir tərəfdən avanqardı və kitçi təsdiq edir, digər tərəfdən
inkar edir. Postmodernist istehzaya köklənmiş bu ambivalentlik postmodernizmə, kitçdən
fərqli olaraq, intellektual auditoriyanın diqqətini cəlb etmək imkanı verir. Kitç kimi
postmodernizm də bu və ya digər bədii nümunənin bu və ya digər səviyyədə mexaniki
―hazırlanma‖ aktının nəticəsi olduğunu gizlətmir, əksinə, onun açıq və yaxud üstüörtülü
sitatlardan, iqtibaslardan, işarələrdən ibarət olduğunu nəzərə çarpdırır, lakin bütün bu
vurğulama, nəzərə çarpdırma prosesi istehza ilə müşayiət olunduğuna görə intellektual
auditoriya bu üstüörtülü sitatların mənbəyini axtarıb tapmaqla bir növ intellektual
krossvord həll edir və əylənir.
Bu göstərir ki, postmodernizmi tamamilə modernizmə müncər etmək olmaz; bütün oxşar
cəhətlərə baxmayaraq, bu iki konsepsiya arasında prinsipial fərqlər mövcuddur.
Həqiqətdir ki, hal-hazırda tədqiqatçılar çoxsaylı faktlara əsaslanaraq belə bir nəticəyə
gəlirlər ki, əgər müxtəlif modernist cərəyanlar klassik estetik fikrin çağdaş insanın
durumuna adekvat olmayan süjet, personaj, melodiya, harmoniya kimi kateqoriyalarından
qəti şəkildə imtina edirdilərsə, postmodernizm onları bərpa etməyə, yenidən dövriyyəyə
buraxmağa cəhd göstərir. Bu baxımdan postmodemizm ən azı bədii-estetik fikrin inkişafı
spiralının yeni burumunda klassik ənənəvi-estetik kateqoriyaların təsdiqi/inkarıdır.
XX əsrin ikinci yarısında təşəkkül tapmış, bütün humanitar elmləri və incəsənət sferasını
ehtiva etmək, eyni zamanda, təbiət elmləri sahəsində mövcud olan ən yeni
konsepsiyalarla əl-ələ verib birlikdə maksimum geniş müstəvidə dünyanı izah etmək
iddiasında olan və həqiqətən də son dövrlərdə sosial-siyasi qloballaşmanın analoqu
qismində universal ümum-mədəni hadisəyə çevrilmiş postmodernizm haqqında ətraflı və
müfəssəl məlumat vermək faktiki olaraq dünya və insanla bağlı bütün mövcud bilikləri
əhatə etmək niyyəti kimi dəyərləndirilə bilərdi. Bu isə bir məqalənin çərçivəsində qeyri-
mümkündür və xüsusilə də məhdud görmə bucağına malik müəllifin imkanları
xaricindədir. Məhz buna görə də bu yazıda postmodernizmin yalnız estetik məsələlərlə
bağlı bəzi aspektləri işıqlandırılacaq. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu
özünüməhdudlaşdırma müəllifinizi iki çətinliklə üz-üzə qoyur: birincisi,
postmodernizmin estetik konsepsiyası onun vahid dünyagörüşünün üzvi tərkib hissəsidir.
Buna görə də istər-istəməz postmodernist şərhdə bəzi çağdaş fəlsəfi, sosioloji, psixoloji
və sairə problemlərə toxunmaq lazım gəlir. İkincisi, postmodernizm diaxron kəsimdə
bəşər nəslinin bütün bədii irsini özümlü şəkildə ehtiva etmək iddiasındadır. Əlbəttə ki, bu
problemlərə hətta xülasə şəklində toxunmaq belə imkan xaricindədir.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
34
―Postmodernizm‖ anlayışına ilk dəfə R.Pankvistin ―Avropa mədəniyyətinin böhranı‖
(1917) əsərində təsadüf olunur. Müəllif bu anlayışı Birinci dünya müharibəsi ilə bağlı
Qərb sivilizasiyasının onsuz da müharibə ərəfəsində ağır olan vəziyyətinin faciəvi
xarakter kəsb etməsini nəzərə çarpdırmaq üçün işlətmişdir. Bu dövrdə ―postmodern‖
anlayışı əsasən sosioloji-ideoloji səciyyəyə malikdir və estetik fikirdə modernizm
qeydsiz-şərtsiz hökm sürür.
İngilis tarixçisi A.Toynbi 1947-ci ildə yazdığı ―Tarixin öyrənilməsi‖ əsərində yenidən
―postmodernizm‖ anlayışına müraciət edir. Müəllif məşhur alman tarixçisi-filosofu
O.Şpenqlerin sivilizasiyaların hermetik şəkiidə bir-birindən təcrid olunması və bu
zəmində labüd şəkildə süquta uğraması konsepsiyasını din və mədəniyyət sahəsindən
gətirdiyi misallarla sübuta yetirmək üçün postmodernizmə kulturoloji məna verir.
Postmodernizmin bir anlayış kimi nə zaman və hansı kontekstdə yaranması haqqında
bizdə dəqiq məlumat olsa da, onun bütün humanitar sferanı əhatə edən universal düşüncə
tərzi kimi təşəkkül tapma məqamı və konkret şəraitini müəyyənləşdirmək böyük
çətinliklərlə bağlıdır.
Bir qayda olaraq, postmodernizmin bir dünyagörüş mövqeyi kimi təşəkkülünü və bir
elmi-estetik konsepsiya kimi formalaşmasını 1950-ci illərin əvvəllərinə aid edirlər. Lakin
bu prosesin ayrı-ayrı əlamətlərinə, müxtəlif təzahür formalarına 1930-cu illərdə, hətta
ondan xeyli əvvəlki dövrlərdə təsadüf olunur: postmodernizm həqiqətən tədricən
modernizmin içində yetişmişdir. Postmodernist ideoloqların öz konsepsiyalarına diaxron
kəsikdə də universal xarakter vermək, onun dünyagörüşünün elementlərini mümkün
qədər uzaq keçmişdə axtarıb tapmaq cəhdlərini çağdaş italyan alimi və ədibi Umberto
Eko istehza llə ―Homerin özünü postmodernist elan etmək‖ niyyəti kimi
dəyərləndirmişdir. Postmodernizmin keçmişə kök salmaq cəhdiəri iki səbəblə bağlıdır:
bir tərəfdən ümummetodoloji planda onun ideoloqları təmsil etdikləri konsepsiyanın
bütün ictimai, mədəni, fəlsəfi-estetik hadisələr klmi boş bir yerdə meydana gələ
bilməsinin qeyri-mümkünlüyündən və tədricən özündən əvvəlki, bəzən hətta kardinal
şəkildə təbiətinə yad hadisələrin içərisində yetişməsi müddəasından çıxış etmişlər.
Onların fikrincə, aposteriori, yəni postmodernizm bir sabit dünyagörüş mövqeyi kimi
təşəkkül tapıb formalaşandan sonra bu əvvəllər gözəgörünməz əlaqə və münasibətləri üzə
çıxarmaq, onların postmodernizmin təşəkkülündə rolunu izah etmək mümkün olmuşdur.
Digər tərəfdən, postmodernizm heç vaxt bəşər nəslinin bütün tarixi boyu əldə etdiyi
nailiyyətləri həzm-rabedən keçirmək, özününküləşdirmək iddiasından imtina etməmişdir.
Postmodernizm daim klassik dəyərlərə istinad edərək, onları yeni zəmində canlandırmağa
çalışmışdır. Postmodernizmin erkən ideoloqlarından biri H. Arendt postmodemizm
düşüncə tərzinin formalaşdığı mədəni şəraiti səciyyələndirərək yazırdı: ―Ənənənin ipi
artıq qırılmışdır və çətin ki, bir də onu düyünləyib bərpa edə bilək. Keçmişin aramsızlığı
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
35
məhv olub getmişdir. Lakin buna baxmayaraq, keçmiş yoxa çıxmamışdır; biz yenə də
onunla üz-üzə durmuşuq. Fəqət bu, artıq fraqmentlərə parçalanmış tarixdir‖.
Alman alimi burada bir tərəfdən XX əsrin sosial kataklizmlərinin, digər tərəfdən
humanitar düşüncə sahəsində modernizmin inkaredici-dağıdıcı fəaliyyətinin nəticəsində
klassik ənənələrə söykənən bütün dəyərlərin düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti və belə bir
şəraitdə fəaliyyətdə bulunmağa məcbur olmuş postmodernizmin bu duruma mümkün
münasibətinin mahiyyətini açıqlayır. Müəllif əmindir ki, modernizm tərəfindən qapıdan
qovulan, lakin elə həmin an pəncərədən geri qayıdan keçmişsiz keçinmək olmaz. Amma
axı, keçmişin bu günə düşməsinin səbəbi təkcə modernizmin nəzəri fəaliyyətinin nəticəsi
deyil, eyni zamanda XX əsrin ağır böhranlarına məruz qalmış insanın özünün artıq
dünyanı bütöv kimi dərk etmək qabiliyyətindən məhrum olması ilə bağlıdır: artıq bu bir
faktdır ki, çağdaş insan üçün keçmiş bütün məqamları bir-birinə pərçimlənmiş, bir-
birindən törəyən və bir-birini izah edən fasiləsiz və vahid bir proses kimi yox,
aralarındakı bütün əlaqələr qırılmış, bir-birindən təcrid olunmuş qəlpələr kimi təzahür
edir. Məhz buna görə də postmodernist dönəmdə keçmişin bütöv bərpası artıq mümkün
deyil, sitat ona müraciətin əsas formasına çevrilmişdir.
Moderndən sonrakı dövrdə həm diaxron-şaquli, həm də sinxron-üfüqi zaman
müstəvilərində humanitar sferada bütün mövcud olmuş və mövcud olan hadisələri təhlil
süzgəcindən keçirmək və təcəssüm etmək niyyəti postmodernizmin semantik dairəsinin
sürətlə genişlənməsinə səbəb oldu; ümumiyyətlə, ekstensiv inkişaf postmodernizmin özəl
xüsusiyyətlərindən biridir. Məhz bu cəhət konsepsiyanın tədqiqatçılarından biri olan
Q.Künqə postmodernizmin tarixi-ədəbi və yaxud nəzəri-memarlıq kateqoriyası olmaqdan
daha artıq ümumdünya-tarixi anlayışı olması nəticəsinə gəlməsinə əsas vermişdir.
Problemi bir qədər başqa rakursdan işıqlandıran Z.Bauman postmodernizmi ―sosial
gerçəkliyin inkişafında yeni dövr olmaqdan daha çox şüurun irəliləyişində yeni dönəm‖
kimi dəyərləndirmişdir. Göründüyü kimi, tədqiqatçı heç də postmodernizmin sosial
gerçəkliklə bağlı olması faktını inkar etmir, lakin onu bir növ ―daxililəşdirərək‖
qnoseoloji aspektini ön plana çəkmişdir.
***
Məlum həqiqətdir ki, bəşər nəsli bu günə qədər gerçəkliyin cəmisi iki - elmi və bədii dərk
olunma formalarını kəşf etmişdir. Gerçəkliyin hadisələrinə müxtəlif yönümlərdən
yanaşan bu izahetmə formaları bir qayda olaraq bu hadisələri fərqli şəkildə görmüş və
işıqlandırmışlar; təbiət elmləri dəqiq-müşahidə, bədii dərk isə emosional münasibət
prinsiplərindən çıxış etmişlər. Bu iki qütb arasında qalmış humanitar yönümlü elmlər bir
tərəfdən dəqiqliyə meyl etmiş, digər tərəfdən emosional münasibət prinsipindən yaxa
qurtara bilməmişlər. Bu isə gerçəkliyin eyni hadisələrinin müxtəlif, ziddiyyətli, bəzən bir-
birini rədd edən təqdimat formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
36
Halbuki insanın nəzərləri qarşısında dayanan və insandan şərhini tələb edən dünya vahid
və bölünməzdir. Dünyanın bütövlüyü ilə onun dərk olunması prosesi arasındakı zaman-
zaman özünü büruzə verən bu haçalanma gerçəkliyin adekvat izahına imkan
verməmişdir. Əslində belə bir izah heç mümkün də deyil; gerçəkliyin dərk olunması
prosesində insan onun dəqiq-doğru izahına maksimum yaxınlaşa bilər, lakin heç vaxt tam
şəkildə ona nail ola bilməz. Mən burada, əlbəttə ki, nisbi adekvat izahı nəzərdə tuturam.
Dünyanın dərkolunma formaları arasındakı bu antinomiyanı aradan qaldırmaq üçün hər
iki - həm elmi, həm də bədii fikir tərəfindən təşəbbüslər olmuş, onların dünyanı görmə və
izahetmə bucaqları arasındakı fərqi tamam yox etmək mümkün olmasa da, hələ
postmodernist konsepsiya təşəkkül tapmazdan əvvəl və onun kontekstindən kənarda
onları maksimum yaxınlaşdırmaq, bu zəmində də gerçəkliyin adekvat təcəssümünə nail
olmaq cəhdləri mövcud olmuşdur. XIX əsrin ortalarından başlayaraq bu meyl daha da
güclənmişdir.
Düzdür, xüsusilə ilk dövrlərdə dünyanı dərk etmənin bu iki mövcud forması arasında
qarşılıqlı meyl yox idi və onların münasibətləri birtərəfli hərəkət üçün nəzərdə tutulmuş
yolu xatırladırdı: təbiət elmləri tərəfindən bədii fikrin nailiyyətləri hesabına zənginləşmək
meyli çox da hiss olunmurdu. Halbuki, əks istiqamətdə - dünyanın obrazlı dərkindən elmi
dərkə doğru intensiv hərəkət niyyəti nəzərə çarpırdı. Bədii fikrin təbiət elmlərinin metod
və prinsipləri hesabına öz dünyanı dərk imkanlarını genişləndirmək əzmini ifadə edən
Q.FIober yazırdı:.‖Mənə elə gəlir ki, böyük sənət elmi və şəxssiz olmalıdır‖.
Q.FIoberin bu müddəasını bədii fikrin qeydsiz-şərtsiz prinsipi, harada isə zəmanənin
imperativi kimi qəbul edən naturalizmin banisi və nəzəriyyəçisi E.Zolya təbiət
hadisələrini bütün dolğunluğu ilə araşdırmağa can atan elmlərdən, xüsusilə biologiya və
fiziologiyadan nümunə götürməyə, insanı və cəmiyyəti həmin-elmlərin metod və
prinsiplərini rəhbər tutaraq maksimum hərtərəfli şəkildə öyrənməyə və inikas etməyə
çağırırdı. Naturalizmin ―eksperimental roman‖ anlayışı təcrübəni, hərtərəfli təsviri
dünyanı dərkin yeganə adekvat forması hesab edən elmi təsəvvürlərin təsiri altında
formalaşmışdır.
Zaman keçdikcə bədii-obrazlı fikrin elmi prinsiplərə yiyələnməsi prosesi genişlənmiş və
şaxələnmişdir: bir qayda olaraq modernist cərəyanlardan hərəsi özünü elmin və
texnologiyanın bilavasitə konkret bir sahəsi ilə bağlanmış elan edirdi. Belə ki, futurizm
özünün timsalında bədii fikri müasir texnologiyanın əlavəsi hesab edir, sürrealizm poetik
dünyaduyumu psixoanalizin təhtəlşüur konsepsiyası təməlində dərk etməyə çalışır, əsl və
yeganə gerçəklik hesab etdiyi fövqəlgerçəkliyi məhz şüuraltının adekvat inikası əsasında
mümkün olması ideyasını təsdiq edir, kubizm isə artıq öz adında həndəsə elmi ilə
bağlılığını ön plana çəkirdi.
XX əsrin aparıcı modernist cərəyanları arasında ekzistensializm bəlkə də yeganə bədii
konsepsiya idi ki, dünyanın elmi dərk formalarını qətiyyətlə rədd edirdi. Lakin bu da bir
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
37
həqiqətdir ki, ―təmiz‖ ekzistensialist bədii ədəbiyyatın nümunələri, məsələn, J.-P.Sartrın
romanları və pyesləri ekzistensialist fəlsəfənin bədii illüstrasiyasından başqa bir şey
deyildilər, yəni əslində tətbiqi səciyyəyə malik idilər.
Lakin ümumiyyətlə XIX əsrin ortalarından başlayaraq həqiqətən də dərin böhrana məruz
qalmış insanı adekvat şəkildə təcəssüm etmək iqtidarında olmayan bədii fikrin özü uzun
əsrlər boyu formalaşmış, cilalanmış, öz sahəsində həqiqətən kamil dünyanı dərk alətinə
çevrilmiş prinsiplərindən imtinası və onları elmi-texnoloji prinsiplərin surroqatı ilə əvəz
etmək cəhdi göz qabağındadır. Eyni zamanda, XX əsrin ortalarına kimi təbiət elmləri
dünyanın bədii dərkini, habelə humanitar elmləri, onların özümlü xüsusiyyətləri ilə bağlı
təhlil prosesini riyazi metodları prinsipial şəkildə tətbiq edə bilmədiklərinə görə qeyri-
elmi hesab edir, onlara yuxarıdan aşağı baxırdı.
Düzdür, bununla yanaşı A.Eynşteynin özünün bir mütəfəkkir və bir alim kimi
formalaşmasında dövrünün məşhur fiziklərinin elmi konsepsiyalarından daha artıq
F.Dostoyevski ədəbi yaradıcılığının təsir göstərməsi haqqında etirafı və yaxud N.Borun
kosmik harmoniyalarını təcəssüm etməyin dəqiq elmlərə yox, incəsənətlərə nəsib olması
ilə bağlı mülahizəsi mövcud idi. Lakin bu tipli gəlişigözəl deyimlər incəsənətin təbiət
elmləri ilə bərabər hüquqlu, adekvat dünyanı - dərk üsulu olmasını təsdiq etməkdən daha
çox, ona tərəf bir reverans idi, şikəst balanı oxşayaraq onun könlünü almaq idi. Hətta
bədii ədəbiyyatsız keçinə bilməyən psixoanaliz də bədii nümunələrdən illüstrativ material
kimi istifadə edirdi. Belə ki, Z.Freyd və K.Yunq bədii nümunələrə bol-bol müraciət
edərək öz konsepsiyalarının bu və digər müddəasını sübuta yetirmək məqsədini
güdürdülər.
Alman filosofu V.Vindelband gerçəkliyi dərk etmənin metodları baxımından təbiət
elmlərinin və humanitar elmlərin diametral şəkildə bir-birindən fərqli olmasını nəzərə
alaraq göstərir ki, birincilər hadisələr arasında sabit və təkrar olunan əlaqələrin
mövcudluğu faktından çıxış edərək ümumi qanunları üzə çıxarmaq iddiasındadır,
ikincilərsə yalnız ayrı-ayrı faktları bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə təsbit etmək
məqsədini güdürlər. V.Vindelbandın dediklərini inkişaf etdirərək Q.Rikkert təbiət
elmlərinin ümumiləşdirici metodlara, humanitar elmlərin isə fərdiləşdirici metodlara
söykəndiyini iddia edirdi. Klassik təbiətşünaslıq özünün metodologiyası əsasında vahid,
təkrarolunmaz, fərdi səciyyəli hadisənin mümkünlüyü ideyasını istisna edir və onu
humanitar elmlərin müstəsna səlahiyyəti hesab edirdi.
Bütün humanitar yönümlü elmlərin metodoloji məhvəri rolunu oynayan tarixə münasibət
xüsusilə mənfi idi. Q.Rikkertin fikrincə, tarix əsl elm deyil; elm ilə tarix dünyanı dərkin
iki bir-birinə zidd qütbüdür. Belə hesab olunurdu ki, hər hansı bir elmi qanunauyğunluq
yalnız eyni şərtlər gözlənildikdə təkrar-təkrar aparılan eksperimentlər həmişə eyni
nəticəni verdiyi halda üzə çıxarıla və tətbiq oluna bilər. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən
yanaşdıqda tarix sözün mütləq mənasında elm deyil. Tarixin təbiət elmləri kimi
eksperiment aparmağa imkanı yoxdur, çünki o, yalnız bircə dəfə baş vermiş hadisələri,
bircə dəfə dünyaya gəlib dünyadan köçmüş şəxsiyyətləri təsvir və tədqiq etməklə
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
–
www.kitabxana.net
–
Milli Virtual Kitabxana
38
məşğuldur. Əgər bu belədirsə - bu bir həqiqətdir! - tarixi faktlar əsasında
ümumiləşdirmələr aparmaq, hansı isə bir qanunauyğunluq üzə çıxarmaq mümkün deyil.
―Tarixin bircə dərsi var, o da onun heç bir dərs verə bilməməsidir‖ aforizmi də tarixə
məhz bu münasibət əsasında formalaşmışdır.
Qəribə burasındadır ki, naqislik kompleksi xəstəliyinə yoluxmuş humanitar elmlər
metodoloji-nəzəri imkanlarına olan bu nihilist münasibəti nəinki dəf etməyə cəhd
göstərməmiş, əksinə, yeri gəldi-gəlmədi, insanla və cəmiyyətlə bağlı faktların
mahiyyətini aydınlaşdırmağa kömək etdi-etmədi, itaətkarcasına təbiət elmlərinin dünyanı
dərk etmə metodologiyasına uyğunlaşmağa, ağına-bozuna baxmadan riyazi düsturlardan
istifadə etməyə çalışırdılar. Bu halda humanitar elmlərin tədqiqat obyektinin spesifikliyi
və onların araşdırılması prosesində məhz özünəməxsus metodoloji prinsiplərin tətbiq
olunması zəruriyyəti yaddan çıxırdı. Bu isə, sözsüz ki, səmərəli nəticələrin əldə
olunmasına mane olurdu. Təbiətinə yad olan metodlardan istifadəyə uyan humanitar fikir
nəinki uğur qazana bilmir, əksinə, dəqiqləşmək əvəzinə yayğınlaşır, ənənəvi üsullarla
əldə etdiyi mövqelərini də itirirdi.
Lakin keçən əsrin 70-ci illərində, demək olar ki, eyni zamanda həm təbiət, həm də
humanitar elmlərdə paradiqma, yəni müəyyən tarixi dövr ərzində elmi ictimaiyyət
tərəfindən müxtəlif yönümlü problemlərin qoyuluşunun və həllinin aparıcı modeli
dəyişdi. Bu, dünyanı dərkin bütün sahələrində köklü inqilabi dəyişikliklərin başlanğıcı
idi: son dərəcə yaxın, bəzən hətta analoji metodoloji prinsiplərə əsaslanan sinergetikanın
və postmodernizmin təşəkkülü və inkişafı gerçəkliyin bütün hadisələrinə eyni mövqedən
nəzər salmağa, onları tamamilə yeni rakursdan araşdırmağa və dəyərləndirməyə gətirib
çıxartdı. Əsasən təbiət hadisələrində özünütəşkil prosesləri və açıq şistemlər haqqında
elm olan sinergetika təbiət elmlərində, cəmiyyətlə və bədii-estetik fikirlə bağlı bütün
elmləri əhatə edən postmodernizm humanitar düşüncədə tədricən hakim mövqe tutmağa
başladılar. Gerçəkliyin hadisələrinə metodoloji münasibət baxımından yaxın olan bu elmi
konsepsiyalar çox zaman çulğalaşır, əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq prinsiplərini rəhbər tutaraq
əvvəlki modernist paradiqmanın əsasında həlli qeyri-mümkün olan bir sıra mürəkkəb
problemlərin mahiyyətini aydınlaşdırmağa nail olurlar. Gerçəkliyin elmi və bədii-obrazlı
dərki tarixində ilk dəfə vahid paradiqma və yaxud ona çox yaxın olan münasibət tipi
yarandı. M.A.Mojeyko həm sinergetika, həm də postmodernizm üçün müştərək olan və
onların ümumi paradiqmasından ötru zəmin yaradan ilkin şərtləri aşağıdakı kimi
müəyyənləşdirmişdir:
1. Hadisənin unikal xarakter daşıması (kosmologiyada T0 zamanda ―Böyük partlayış‖ın
baş verməsi, biologiyada həyatın əmələ gəlməsi fenomenlərinin analoqunun olmaması,
çağdaş ekzistensializm və personalizm konsepsiyalarında fərdiyyətin unikallığının
təsdiqi);
2. Dünyanın statik dərkindən onun dinamik dərkinə keçid;
|