Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Yüklə 3,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 46
Rahid Ulusel ―TƏNQİDİN METODOLOJİ PROBLEMLƏRİ‖
Tənqid haqqında hədsiz rəylər ixtilafını nisbətən modelləşdirilmiş halda aşağıdakı müddəalar şəklində qruplaşdırmaq mümkündür: I. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, tənqid - "ədəbiyyatdır", onun "tərkib hissəsidir", "komponentidir". Y.Borev "Ədəbi prosesdə tənqidin rolu haqqında" məqaləsində yazır: "Bədii tənqid ədəbiyyat və incəsənətin tərkib hissəsidir, o, xüsusi tələbat əsasında və cəmiyyətin incəsənəti xüsusi istehlakı əsasında... bədii prosesin özündən törəyir". V.Kocinov da bu fikrin tərəfdarı kimi çıxış edir: "Ciddi desək, "tənqid və ədəbiyyat" qarşıqoyulması düzgün deyildir. Tənqid və söz sənətini əlaqələndirmək olar, ancaq tənqid və ədəbiyyat ayrılmazdır, çünki tənqid ədəbiyyatın özünün tərkib hissəsi, cəhəti, komponentidir, həm də "aparıcı", təşkiledici komponentidir". II. Başqa bir fikrə görə, tənqidi fəaliyyətin əsasını yalnız publisistika təşkil edir və hətta o, publisistikanın növüdür. Məsələn, Y.Surovtsev "tənqidi fəaliyyətin təbiətini", "elmi-publisistik şəkildə" müəyyənləşdirir və qeyd edir ki, tənqidçi "məhz publisistcəsinə yazır". Tənqidi ədəbiyyatın komponenti hesab edən V.Kocinov da "tənqid və publisistika arasında prinsipial fərq" görmür və belə bir fikir irəli sürür: "gtənqidi publisistikanın növü kimi, əxlaqi-etik, elmi, fəlsəfi, pedaqoci, iqtisadi, siyasi, hüquqi publisistika və sairlə bir cərgəyə daxil olan "ədəbi publisistika" kimi müəyyənləşdirmək, ümumən tam düzgündür". Y.Surovtsev və V.Kocinovun tənqid üçün irəli sürdükləri elmi-publisistik konsepsiyasının yarımçıqlığını S.Əsədullayev "Prometeylə Orfeyin ittifaqı" adlı məqaləsində haqlı olaraq tənqid edib. Bu konsepsiya həm də ona görə bitərəflidir ki, o, tənqidin yalnız bir diqqətəlayiq xassəsini əsas tutur. Çünki tənqiddə publisistik keyfiyyət var. Bunu heç cür inkar etmək olmaz. Lakin həmin keyfiyyət tənqidi fəaliyyətin müəyyən məqamlarında özünü qabarıq büruzə verir, amma tənqidin bütün təzahür formalarında, tənqidi idrak prosesində həlledici amil ola bilmir. Y.Surovtsev və V.Kocinovun nöqteyi- nəzəri həm də ona görə düzgün deyildir ki, onlar tənqiddə yalnız ictimai bünövrəni əsas tuturlar. V.Kocinov yuxarıdakı fikirlərinə onunla haqq qazandırmağa çalışır ki, incəsənət ictimai hadisədir, publisistika da ictimai hadisəyə münasibətdir. Ona görə də ictimai hadisə olan incəsənətə münasibət tənqidi də publisistikanın bir növünə çevirir. Fəlsəfə psixologiya və bir çox digər elm sahələri də ictimai hadisələri öyrənmirlərmi?! Onda belə çıxır ki, bunlar hamısı publisistikanın növləri imiş... Yeri gəlmişkən, bir məsələyə də münasibətimizi bildirək. V.Kocinov tənqidin ictimai-ədəbi həyatdakı rolunu qiymətləndirərkən ifrata varır: "Əgər birdən tənqid mövcudluğunu dayandırsaydı, onda ədəbiyyat da yox olardı". Buradan belə çıxır ki, biz, tutalım, "XII əsr ədəbiyyatı" deməkdə və onun tarixən var olduğunu təsdiq etməkdə haqsızıq, çünki bu dövrdə "ədəbiyyat" yox, "ədəbiyyatın materialı", "sırf söz sənəti" “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 47
olmuşdur. Belə çıxır ki, Nizami haqqında əsil ciddi elmi-tənqidi fikir 700-800 il sonra söylənildiyi üçün o dövrün ədəbiyyatını "ədəbiyyat" adlandırmaq qeyri-mümkündür. III. Üçüncü fikrə görə, "tənqid - elmdir" (vaxtilə A.S.Puşkin də belə hesab edirdi), "ədəbiyyatı öyrənən elm sahələrindən biridir". IV. Lap yaxın vaxtlara qədər belə bir dördüncü fikir də mövcud olmuşdur ki, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixi və ədəbi tənqid ədəbiyyatşünaslıq "üçlüyünü" təşkil edir. Çox acınacaqlı haldır ki, indi artıq heç kimin təsdiq etmədiyi, üstündə təkid etmədiyi bu müddəa Azərbaycanda buraxılan orta və ali məktəb dərsliklərində heç bir dəyişiklik edilmədən, son dərəcə doqmatik, sxematik halda tədris edilir. V. Beşinci fikrə görə, tənqid həm elm, həm də ədəbiyyatın xüsusiy-yətlərini özündə birləşdirir, bədiiliyin və elmiliyin qovuşuq nöqtəsi olur. Hətta məsələnin belə qoyuluşu bəzən çox metafizik tezis şəklini alır: "Tənqid ədəbiyyatın növüdür. O özünün analiz obyekti kimi emosional olmalıdır. Bununla yanaşı o, estetikanın, daha doğrusu, elmin növüdür". Qeyd edək ki, tənqidi ədəbiyyatın bir hissəsi sayan bir çox alimlər, eyni zamanda, tənqiddə bədiilik və elmiliyin vəhdətini də təsdiq edirlər. V.Kubilyus belə hesab edir ki, "tənqid bədii yaradıcılıq, elmi analiz və qəzet felyetonunun (ənənəvi mənada) qovuşuğunda yaranmışdır". "Tənqidi əsərin stilistikası bədii yaradıcılıq, elm və publisistikanın sintezi nəticəsində meydana çıxmışdır". Prof. S.Əsədul-layev də yazır: "...Bizcə, tənqidi elmin və incəsənətin qovuşması və birliyi sa-yan konsepsiya həqiqətə daha çox yaxındır. Tənqidin mahiyyəti cüttər-kiblidir, o, elmin və ədəbiyyatın xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Ədəbi tənqid ədəbiyyat, elm və estetikanın qovuşduğu nöqtədə inkişaf edir". ...Bəli, tənqid haqqında müxtəlif fikirlərin ən ümumi mənzərəsi, təxminən, belədir və ən ümumi aspektdə baxdıqda, tənqidin dəyərləndiril-məsi yolunda həmin təhlillərdəki əsas müddəaların bitkin forması kimi üç mərhələni görmək mümkündür: 1. Tənqid - incəsənətdir, ədəbiyyatdır, bədiidir. 2. Tənqid - elmdir, ədəbiyyatşünaslıq hissəsidir, elmidir. 3. Tənqid bədiiliyi və elmiliyi özündə birləşdirən a) ədəbiyyatdır; b) elmdir; c) publisistikadır. 1-ci və 2-ci mərhələdə bir-birilə nisbi əkslikdə olan cəhətlər qarşı-qarşıya qoyulur, 3- cü mərhələdə isə bu ifrat qarşıqoyulma aradan qaldırılır, tənqidin mahiyyəti vəhdət halında dərk olunur. Y.Borevin "tənqid elmi və bədii təfəkkürün birləşmə sahəsidir" tezisi tənqiddə bədiiliyin və elmiliyin vəhdətini təsdiq edən konsepsiyanı dəqiq, müxtəsər elmi model formasında əks etdirir... Lakin tənqidin mahiyyəti barədə irəli sürülən bütün bu fikir, tezis və konsepsiyaların, demək olar ki, əksəriyyəti üçün xas olan ümumi bir çatışmazlıq var; o da tənqidi nəyə isə bağlamaq, nəyin isə tərkib hissəsi, kom-ponenti hesab etmək cəhdidir. Düzdür, tənqidin
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 48
özünəməxsusluğu haqqında çox danışılır, lakin müəlliflər bu özünəməxsusluğu təqdir etsələr də, yenə də onu gah ədəbiyyatın, gah ədəbiyyatşünaslığın, gah estetikanın, gah da publi-sistikanın tərkib hissəsi sayırlar. Olsa-olsa, ona nəyin tərkibindəsə, nəyin daxilindəsə muxtariyyət verilir. Halbuki tənqid nə ədəbiyyatın, nə ədəbiyyat-şünaslığın, nə estetikanın, nə də publisistikanın növüdür. Əksinə, elə həmin bu sahələrlə və digər təfəkkür hadisələri ilə yanaşı mövcuddur; onlarla tam bərabər hüquqlu münasibətlərdədir. Xüsusilə son yüzillikdə ümumidrak sistemində öz yerini fərdiləşdirən, özünəməxsus nəzəriyyə və metodologiya-sını yaratmaqda olan tənqid spesifik idrak hadisəsi kimi bu gün tamamilə formalaşmış və şübhəedilməz dərəcədə müstəqilləşmişdir... Məlumdur ki, hələ bədii və fəlsəfi şüurun vəhdətdə olduğu zamanlarda onların ilkin birgəliyində sonralar müstəqil inkişaf yolunu müəyyənləşdirmiş estetika, ritorika, sosiologiya, filologiya və s. kimi tənqidin də rüşeymləri olmuşdur. Təkcə elə bu fakt göstərir ki, tənqid qnoseoloci mənşəyinə görə də digər ictimai şüur hadisələri ilə asılı münasibətdə yox, bərabərhüquqlu münasibətdə olmuş və bu şəkildə də inkişaf etmişdir. Lakin bununla belə, yalnız "rüşeymlərin" təzahür etdiyi dövrü - tənqidin əsaslı yaranma dövrü yox, olsa-olsa bünövrətapma, özülyaratma dövrü hesab etmək olar... Bu dövrün tənqidçi tipi, şərti desək, filosof-tənqidçi idi. Tənqidin yaranışında və özünümüəyyənləşdirməsində ən davamlı mərhələ - ictimai- fəlsəfi elmlərin ikinci diferensiasiyası zamanından, yəni vahid elmi sistemdə estetikanın və filologiyanın müstəqilləşməsi nəticəsində onların özünün də budaqlanması zamanından başladı. Artıq bu mərhələdə tənqid, ümumfəlsəfi fikrin tərkib hissəsi kimi yox, xeyli dərəcədə spesifik-ləşmiş ümumestetik fikrin tərkib hissəsi kimi özünü təzahür etdirir. Tənqid bu mərhələdə öz tədqiqat obyektinə - ədəbiyyata və incəsənətin digər növ- lərinə daha uzaqdan - fəlsəfədən deyil, bir qədər yaxından - estetikadan "baxır". Və bu mərhələnin tənqidçi tipi, estetik-tənqidçidir (şərti deyimdə). Fikrimizcə, tənqidin elmi sistemdəki tarixi inkişaf prosesinin ən ümumi hərəkət istiqaməti XIX əsrin I yarısınadək - Belinski tənqidi dövrünədək, demək olar ki, belə olmuşdur. ...XIX əsrin I yarısından etibarən tənqid öz inkişafının yeni mərhə-ləsinə qədəm qoydu. Sözün müasir mənasında yeni tənqidin yaranmasının ilkin zəruri şərtləri var idi: elmi-fəlsəfi, estetik-tənqidi mübahisələrin Avropa "inhisarından" çıxıb bütün dünyaya yayılması; bədii idrakın öyrənilməsində yeni təhlil metodunun meydana çıxması və s. Bu mərhələdə estetik elmlər sistemində yeni bir şaxələnmə baş verdi və tənqid də ictimai- fəlsəfi elmlərin, filologiyanın, ədəbiyyatın özünün sürətli tərəqqisi və fəal təsiri ilə estetik idrakın inkişafı nəticəsində meydana gələn bu şaxələnmədən törədi. Ədəbi-ictimai ziddiyyətlərin son dərəcə gərginləşməsi, zidd konsepsiyaların açıq-aşkar ideoloci-estetik mübarizəsi bu prosesə güclü təkan verdi. "Belinski tu-fanı", "ədəbi qasırğa", "ideoloci fırtına" tənqid "gəmisinin" möhkəm, onun heyətinin - tənqidçilərin isə dözümlü, döyüşkən olmasını tələb etdi. Tənqid, bəlkə də özündən xəbərsiz halda özünün müstəqilliyi uğrunda döyüşə girdi, bütün incəsənəti "öz əlində" birləşdirən estetika ilə, həmçinin, ədəbiyyat-şünaslıq və ədəbiyyatla həmhüquq idraki sahəyə çevrildi. İctimai- “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 49
ideoloci aləmə, ədəbi-estetik həyata bir fəallıq, bir döyüşkənlik, bir mübarizlik, bir cəsarət gətirdi, bədii sistemə daha reflektiv münasibət göstərməyə başladı, estetika və sənətşünaslığı hətta bir sıra hallarda ortodoksallıq və sxematik-likdən təmizlədi. İndi artıq bu sahənin nümayəndələrinə "filosof-tənqidçi", "filoloq-tənqidçi" və s. yox, məhz "tənqidçi" deməyə başladılar. Sənətkarlar, estet və filosoflar tənqidçiləri "dinləməyə" və sözün yaxşı mənasında tənqid-çilərdən "ehtiyat etməyə" başladılar. Tənqidi fikrin inkişafında bu yeni mər-hələdən sonra tənqidə nəyinsə tərkibində muxtariyyət vermək mümkün deyildi. Axı, Belinski tənqidi Belinski fəlsəfəsindən doğan tənqid deyildi. Əksinə, Belinski fəlsəfəsi Belinski tənqidindən doğmuşdur - demokratizm ideyaları da, fəlsəfi-estetik, ictimai-sosioloci ideyalar da Belinski tənqidindən doğmuşdur. Tənqidin spesifikləşməsi prosesi həm də onun öz-özünü təhlilə başlaması ilə, özünəmünasibətlə bağlıdır ki, bu da yalnız yeni mərhələnin məhsuludur... Beləliklə, tənqidin ən ümumi tarixi inkişaf prosesini izlədikdə və filologiyada, bədii sistemdə də inkişaf məqamlarını nəzərə aldıqda, onun, şərti olaraq, üç mərhələdən keçdiyi aşkar olur: İlkin mərhələ - "rüşeym dövrü" (ümumfəlsəfi sistemdə inkişaf) Orta mərhələ - tənqidin estetik-ədəbi, filoloci, bədii fikrin tərkib hissəsi olduğu dövr (ümumestetik sistemdə inkişaf). Yeni mərhələ - tənqidin öz sferasında müstəqil təfəkkür hadisəsi kimi formalaşdığı dövr (ümumidrak sistemində spesifik inkişaf).
* * * Çoxdandır ki, tənqidə "bədii tənqid" deyirlər. Lakin açığını desək, bu termindəki "bədii" istilahı araşdırıcıları bir qədər çaşdırır. Bu nöqtədə onlar tərəfindən tənqidlə bədii ədəbiyyat arasındakı, daha dəqiq desək, elmi-estetik idrakla bədii idrak arasındakı hüdudlar tam silinir və hər iki təfəkkür sahəsi eyniləşdirilir. Bu məsələ ilə bağlı prof. S.Əsədullayevin qənaəti belədir: "O (yəni tənqid - R.U.) özündə bədii-obrazlı təfəkkürün ünsürlərini toplayaraq nəinki bədii obrazlarla əməliyyat aparır, həmçinin obrazlarla "düşünür" ki, bu da onu ədəbiyyata (incəsənətə) yaxınlaşdırır". S.Vayman isə "Min dənə ev dovşanı - hələ fil demək deyil" polemik məqaləsində yazır ki, "mənim dərin inamıma görə, tənqid yalnız bu şərtlə tam şəkildə obyektiv ola bilər; əgər o bədiidirsə, əgər o, yazıçı və onun auditoriyası ilə incəsənət dilində söhbət etməyi öyrənirsə". Fikrimizcə, tənqidi bədii-obrazlı idrakın məhsulu hesab etmək qətiyyən düz deyildir. Axı, görəsən, tədqiqatçılar "tənqid bədiidir", "tənqid incəsənət dilində danışır" deyərkən, konkret olaraq məhz nəyi nəzərdə tuturlar? Tənqidin bütün mövcud mahiyyəti - onun daxili strukturu, təhlil-araşdırma qanunauyğunluqları, fikri prosesin dinamikası, obyektiv dəyərləndirməyə meyli, nəzəri-metodoloci xassəsi... bu tezislərin doğruluğuna inamı
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 50
azaldır. Bəlkə müəlliflər burada tənqidin obrazlı dilə meylini, emo-sional-polemik keyfiyyətini nəzərdə tuturlar? Lakin yenə də saysız-hesabsız faktlar həmin konsepsiyanın xeyrinə olmayacaqdır... Bu faktlardan birisi: XVII əsrdə Qərbi Avropa fəlsəfəsində elmşünaslıq üçün ciddi metodologiya hazırlandığı bir vaxtda F.Bekon elmdə idrakın üç yolunu - "hörümçək yolu", "qarışqa yolu", "arı yolu" obrazlı ifadələri ilə müəyyənləşdirmişdir. Özü də təsəvvür edin ki, söhbət elmi metodologiyanın sistemləşdirilməsindən gedirdi. Həm də bu xüsusiyyətə təkcə F.Bekonda - rasional fəlsəfənin nü-mayəndəsinin yaradıcılığında rast gəlmirik. Bu xüsusiyyət ictimai elmlərin, demək olar ki, hamısında özünü qabarıq şəkildə göstərir. Obrazlı mühakimə və deyim tərzi mütəfəkkir şəxslərin yaradıcılığının daxili mahiyyətindədir. ...Deməli, ictimai elmlərdə nə dərəcədə bədiilik varsa, onlar nə dərəcə "bədiidirsə", tənqiddə də eyni dərəcədə bədiilik vardır və o da eyni dərəcədə "bədiidir". Və əsas məsələ budur ki, tənqid varlığın obrazlı qavranılması deyildir. Tənqidi fikrə olan tələbatın əsasında obrazlı təfəkkür hadisəsinə - bədii ədəbiyyata və incəsənətə münasibət göstərmək zərurəti dayanır. Prof. M.S.Kaqan isə bu tələbatın xarakterini başqa şəkildə izah edir. O belə hesab eləyir ki, bədii əsəri qavrayan insanın şüurunda "özünüifadə", özünütəcəssü-metdirmə tələbatını doğuran "kommunikativlik fermenti" (Kaqanın fikrincə, bu "ferment" bədii şüurun təbiətindədir) real həyatiləşmə yolları arayır və "bunu məhz bədii formada edə bilməyəndə, o, bədii-tənqidi formada, inter-pretasiya formasında həmin məqsədin həyata keçməsinə nail olur". Professorla razılaşmaq heç cür mümkün deyil... Çünki incəsənətə tənqidi reaksiya, onun tənqidi-estetik dəyərləndirilməsi bədii təfəkkür prosesindən yox, tənqidi-idraki fəaliyyətin öz daxili qanunauyğunluqlarından törəyir. Doğrudanmı, tənqidçi məhz bədii əsər yaza bilmədiyindən, öz fikirlərini bədii formada ifadə edə bilmədiyindən tənqidi formanı seçir?! Xeyr. Bu, tənqidin sırf subyektiv dəyərləndirilməsidir. Axı, tənqidçi, demək olar ki, heç vaxt belə bir zərurət, alternativ qarşısında qalmır. Bəzən elə olur ki, tənqidçi yenicə oxuduğu bədii əsərdə indiyəcən heç üzərində düşünmədiyi yeni bir problemlə qarşılaşır və həmin problemi öyrənərək, mənimsəyərək öz baxışlarını irəli sürür. Tənqidi fikrə, tənqidi özünüifadəyə olan daxili estetik tələbat bədii özünüifadənin mümkün olmadığı yerdə meydana çıxmır. Onun təzahür səbəblərini belə bir alternativdə axtarmaq təşəbbüsünün özü yanlışdır və tənqidi bədii idrak hadisəsi saymağın ifrat nəticələrindəndir... Çünki tənqidi fikir bədii özünüifadə zərurətindən deyil, sosial-estetik fenomen olan tənqidi idrakın qnoseoloci özülündəki özünüifadə (subyektiv əsas) və ictimai fikri ifadə (obyektiv əsas) zərurətindən törəyir. Bədii hadisə bu mürəkkəb psixoloci "struktura" təsir edir, "qıcıqlandırır" və tənqidi idrakın fəaliyyətə başlamasına təkan verir. Bu elə bir reflektiv prosesdir ki, biz onun cürbəcür təzahür formalarını varlığın predmet və hadisələrinə münasibət göstərmək istəyən müxtəlif idrak fəaliyyəti növlərində də (fəlsəfi, sosioloci, estetik, elmi və s.) görə bilərik... "...Tənqid - elmdir" deyən konsepsiya ilə yalnız o mənada mübahisə etmək olar ki, o, tənqiddəki elmi mahiyyətin seçilənliyini əsaslandırmır, onu digər ictimai elmlərlə, hətta dəqiq elmlərlə eyni cərgədə qoyur. Halbuki tənqiddə elmi xassə yalnız bir həlledici
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 51
məqamda təzahür edir - bədii hadisə dəyərləndirilərkən obyektiv tənqidi təhlil və baxışın həyatiləşməsində. Tənqidin nəzəri və metodoloci strukturunda isə (bu, tənqidi-idraki fəaliyyətin özəyini təşkil edir) elmi-tədqiqi analiz metodu öz yerini, mövqeyini müxtəlif səviyyələrdə təzahür edən emosional, polemik, interpretativ tənqidi təhlilə güzəştə gedir. Dərketmə formasındakı digər fərqlərlə yanaşı, həm də belə fərqli metodoloci istiqamətlərinə görə də tənqidi ədəbiyyatşünaslığın tərkib hissəsi saymaq mümkün deyil... Çoxlarının üzərində təkid etdiyi, ifrat birtərəfliliklərdən xilas olmuş ən populyar konsepsiya - tənqiddə bədiiliyin və elmiliyin vəhdətini təsdiq edən konsepsiyadır ki, bu barədə yazımızın əvvəlində qısaca məlumat vermişdik. Lakin bu konsepsiya ilə də xüsusən iki cəhətinə görə razılaşmaq olmaz. Əvvələn, burada tənqidin bədiiliyi və elmiliyi vəhdət halında dərk olunsa da, yenə də o, spesifik idrak hadisəsi kimi yox, müvafiq şəklində gah ədəbiyyatın, gah da publisistikanın növü kimi təqdim edilir. İkincisi, "tənqid - bədiiliyin və elmiliyin sintezidir" tezisinin özündə nə isə bir mexaniki qovuşdurma, sxematizm vardır. Bu, dünyanın mənimsənilməsinin iki fərqli üsulunun, yəni gerçəkliyin obyektiv qanunlarını öyrənən elmin və varlığın obrazlı dərki olan incəsənətin hüdudları barədəki antitezanın tənqiddə birləşdirmə, calaq formasında təkrarı kimi görünür. Məsələ burasındadır ki, tənqiddə elmilik özünü bilavasitə elmdə olduğu kimi, bədiilik isə bilavasitə incəsənətdə olduğu kimi təzahür etdirmir. Tənqiddə elmi mahiyyət də spesifikdir, başqa cürdür, bədiilik də. Xüsusilə tənqidin sol tərəfinə artırılan "bədii istilahı və onun daşı-dığı mahiyyət tənqiddə tamamilə özünəməxsusdur, onun məhz incəsənətdəki obrazlılığa qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Çünki "bədii" tənqid incəsənətin bədiiliyindən törəmə deyil, onun hətta başqa şəkildə təzahürü də deyil. O, həmçinin, elmin və incəsənətin mexaniki birləşdirilməsi, qeyri-təbii hibridi, "xəlitəsi" də deyil. Halbuki onun mahiyyətini bəzən məhz elə bu şəkildə izah edirlər. - M.Boyko yazır ki, "...tənqid-elmdir" demək, burada nöqtə qoymaq olmaz. Tənqid - kompleksli hadisədir; o, mürəkkəb üzvi xəlitəyə daxil olan elementlər çoxluğundan ibarətdir". V.Kubilyus isə tənqidin "qapılarını" "müxtəlif elementlərin sintezi, canrların diffuziyası üçün açıq" hesab eləyir. Qəribədir, görəsən müəlliflər nəyin xatirinə "tənqid xurcununa" bu qədər "elementləri" doldururlar? Bu süni sintetizm kimə lazımdır?.. Axı, tənqid mahiyyətcə belə yığnaq xarakterli deyildir; bədiilik, elmilik və s... cəhətlər, müxtəlif elementlər birləşərək, sintez təşkil edərək "tənqid" deyilən bir şeyi quraşdırıb mövcudlaşdırmırlar. Əksinə, tənqiddə təzahür edən nə varsa (ən müxtəlif formalar, canrlar, təhlil yönləri, idraki təmayüllər...), bütün bunları elə onun öz daxili mahiyyətindən doğan xüsusiyyətlər kimi başa düşmək lazımdır, daha onları hardansa, hansı elm sahəsindənsə gəlmə xüsusiyyətlər, elementlər hesab etmək gərək deyil. Bir də, görəsən, niyə bizə elə gəlir ki, müəyyən bir idrak hadisəsi ya mütləq elm olmalıdır, ya mütləq incəsənət olmalıdır, ya da mütləq onların sintezi. Əslində, belə qəti fərqləndirmə üsulu sonsuz dərəcədə mürəkkəb olan ümumidrak hadisəsinə metafizik - imperativ yanaşmadır. Budda kanonları, "Bibliya", "Quran" yalnız dini kitabələrdirmi? Volterin nəsri, Dostoyevskinin "İdiot"undakı İppolitin və Mışkinin, "Karamazov qardaşları"nda Abid Zosimin, İvanın
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu Yüklə 3,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|