Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

2-§. Dunyoqarashning tarixiy shakllari 
Dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy 
natijasi bo‘lib, jamiyat rivojlanishining ma’naviy mezoni sifatida 
namoyon bo‘lgan. Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida kishilarning 
tabiatga, o‘zlarining ijtimoiy hayotiga bo‘lgan munosabati turli rivoyat 
va afsonalarda o‘z ifodasini topgan. Ular shu tariqa mifologik 
dunyoqarashni shakllantirgan.
Mifologik (yunon. miphos – doston, qissa, afsona va logos – 
ta’limot) dunyoqarash odatda o‘z ifodasini o‘sha qadimgi davr kishilari 
tomonidan yaratilgan, to‘qilgan naqllarda, rivoyat va afsonalarda 
topgandir. Bu rivoyat va afsonalar ijtimoiy taraqqiyotning dastlabki 
davrning turli bosqichlarida paydo bo‘lib, ularda tasvirlangan obrazlar, 
asosan xudolar va afsonaviy qahramonlar bo‘lishgan. Qadimgi kishilar 
bu rivoyat va afsonalarda tabiat va jamiyatning turli hodisa va 
voqealarini umumlashtirib, xayoliy shakllarda tasvirlaganlar. Ular bu 
orqali afsonaviy qahramonlarning yovuz kuchlar bilan qarshi kurashlari 
va ularning bu kuchlar ustidan g‘alabalarini aks ettirganlar. 
Mifologik dunyoqarash – ijtimoiy taraqqiyotning boshlang‘ich 
bosqichiga xos bo‘lgan insonning olam haqidagi tasavvurlarini 
obrazlarda, naql, rivoyat va afsonalar orqali ifodalanishidir.
Har bir xalqda o‘zining uzoq tarixiy o‘tmishiga xos rivoyatlar va 
afsonalar mavjud. Ularda bu xalqlarning ijtimoiy hayoti, turmush va fikr 
tarzlari, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy munosabatlari xayoliy tarzda 
xudolar, ilohiy kuchlar va afsonaviy qahramonlar obrazlarida 
g‘ayritabiiy, yovuz kuchlarga qarshi kurash olib boradilar. Oqibatda, bu 
kurashlarda doimo adolat va haqiqat tantana qiladi. Bunday rivoyat va 
afsonalar dastlabki paytlarda xalq og‘zaki ijodi namunalarida, 
keyinchalik yozuvning paydo bo‘lishi bilan taraqqiy topgan xalqlarda 
o‘ziga xos adabiy asarlarda o‘z ifodasini topadi. Bunga misol sifatida biz 
qadimgi yunon eposlari – «Iliada» va «Odisseya»ni, hind eposi 
«Ramayana»ni, karelo-fin eposi «Kalevla»ni, qirg‘iz xalqi eposi 
«Manas»ni, o‘zbek xalq eposi «Alpomish» va shu kabilarni keltirishimiz 
mumkin. Bu eposlarda o‘sha xalqlarning o‘tmishdagi ijtimoiy-iqtisodiy 
va ma’naviy hayoti, ularning madaniyati, urf-odatlari, an’analari, 
axloqiy, diniy, estetik, axloqiy, huquqiy, siyosiy qarashlari va 
tasavvurlari o‘z ifodasini topgandir. 
Yovuzlik va ezgulik o‘rtasidagi kurashda yaxshilikning mudom 
tantana qilishi mifologik dunyoqarashning gumanistik mazmunidan 

---

 23
dalolat beradi. Xususan, o‘zbek xalqi sivilizatsiyasi jarayonida yaratilgan 
rivoyat, afsona va bosh.a janrlardagi og‘zaki ijod namunalari millatimiz 
tarixda qanday ma’naviy qiyofaga ega bo‘lganini hanuz ko‘rsatib turadi. 
Ular bugungi kunda jahon ahlini hayratga solmoqda. Masalan, qadimiy 
merosimiz namunasi – «Avesto»da yaxshilik ramzi – Axuramazda va 
yomonlik timsoli – Axriman o‘rtasidagi kurash tarixi misolida oxir-
oqibatda ezgulik baribir g‘alaba qozonadi, ya’ni yorug‘lik zulmat ustidan 
g‘alaba qiladi, degan g‘oya asosiy o‘rinni egallaydi va hayotbaxsh 
g‘oyalar ilgari suriladi. 
Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon kishilarining o‘zlariga 
munosib hayot sharoitlarini yaratish ehtiyojlaridan kelib chiqqan. 
Ezgulik va haqiqat uchun kurash g‘oyalarining ifodasi bo‘lgan afsona va 
rivoyatlarda millatning muayyan ruhiy holati, kelajakka ishonchi, 
vatanga muhabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy vositalar, 
afsonaviy qahramonlar timsolida ifoda etilgan. 
Mifologik dunyoqarash qadimgi dunyo kishilarining o‘zlaricha 
o‘sha davrga xos dunyoni tushunish, idrok qilish va uni izohlashi sifatida 
turli vazifalarni bajargan. 
Birinchidan, bu dunyoqarash ma’lum xalqning, ma’lum ijtimoiy 
jamoa umumiy qarashlarining shakllanishi bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchidan, 
bu dunyoqarash o‘zida jamiyatning ma’lum ma’naviy, madaniy 
qadriyatlarini (axloqiy, estetik, diniy, badiiy, ilmiy, falsafiy va boshqalar) 
mujassamlashtirgan edi. Uchinchidan, bu dunyoqarashda tabiat va 
jamiyatning, olam va odamning, bir butun borliqning umumiy birligi, 
ichki va tashqi aloqadorligi, inson ichki ma’naviy dunyosining 
manzarasi, garchi hali chuqur bo‘lmasa ham, o‘zining dastlabki ifodasini 
topadi. To‘rtinchidan, bu dunyoqarashda o‘tmish bilan hozirning hamda 
kelajakning bog‘lanishi, ular o‘rtasidagi uzviy aloqa qayd qilingan 
bo‘ladi. Mifologik dunyoqarashning yana bir jihati shundaki, unda 
intellektual moment konkret emotsional, poetik, holatlari ifodalanishi 
tufayli insonni qurshab turgan dunyodagi narsa va hodisalar insoniy 
sifatlar, insoniy xususiyatlar jihatdan baholanadi va tushuniladi.
Dunyoqarashning mifologik mohiyati bugungi fan-texnika taraq-
qiyoti, insonning aqliy salohiyati bag‘oyat yuksalib ketgan davrda juda 
jo‘n va ibtidoiy bo‘lib ko‘rinadi. Ammo afsona va rivoyatlar o‘zining 
kuchli jozibasi, insonparvarlik g‘oyalari bilan hozirgi kunda ham 
kishilarni ezgu fazilatlar ruhida tarbiyalashning ta’sirchan va samarali 
omili bo‘lib qolmoqda. 

---

 24
Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy qarashlar o‘ziga xos 
ahamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo‘lgan e’tiqodi bilan bog‘liq 
bo‘lib, vujudga kelishiga ko‘ra, boshqa dunyoqarash shakllari kabi, 
muayyan asoslarga ega. 
Mifologik dunyoqarash afsonaviy kuchlarni e’tirof etish bilan 
bog‘liq bo‘lsa, diniy dunyoqarash ilohiy qudratlarga e’tiqod qo‘yish 
bilan bog‘liq. Shuning uchun ham bu dunyoqarash shaklini inson 
qalbidagi quyidagi holatlar belgilaydi: 
– emotsional-ruhiy. odatlar; 
– iymon-e’tiqod; 
– iymon-e’tiqodning xatti-harakatlarda ifoda etilishi. 
Bular ayni paytda diniy dunyoqarashning asosiy tamoyillarini ham 
tashkil qiladi. 
Diniy dunyoqarash har bir davrda muayyan ijtimoiy vazifalarni 
bajarib kelgan. «Din, shu jumladan islom dini ham, ming yillar davomida 
barqaror mavjud bo‘lib kelganining o‘ziyoq u inson tabiatida chuqur 
ildiz otganidan, uning o‘ziga xos bo‘lgan bir. ancha vazifalarni ado 
etishidan dalolat beradi. Eng avvalo, jamiyat, guruh, alohida shaxs 
ma’naviy hayotining muayyan sohasi bo‘lgan din, umuminsoniy axloq 
me’yorlarini o‘ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, hamma uchun 
majburiy xulq-atvor qoidalariga aylantirgan»
1
.