Z. Z. Miryusupov, J. X. Djumanov

protokolga tegishli ma’lumotlar 
bloki
- 
Protocol Data Unit (PDU)
degan umumiy nom qo„llaniladi. 
Ma‟lum bir sathga tegishli ma‟lumotlar blokini ifodalash uchun 
ko„pincha maxsus nomlar qo„llaniladi, bular quyidagilardir: 
kadr 
(frame), paket (packet), deytagramma (datagram) va segment (segment).
5.2-rasm. Ikkita kompyuterning o„zaro ishlash jarayoni. 

---

108 
5.3-rasm. Har-xil sathlarga tegishli xabarlarning ko„rinishlari. 
OSI modelida ikki xil turdagi protokollar bor: 
1.Avval aloqa chizig„ini hosil qilib ishlaydigan protokollar. Telefon 
orqali aloqa qilib gaplashishga o„xshab ishlaydigan protokollar. 
2.Aloqa chizig„ini avvaldan hosil qilmay turib ishlaydigan protokollar 
yoki deytagrammali protokollar. Bu esa pochta orqali xabar yuborishga 
o„xshab ishlaydigan protokollar. 
OSI modelining sathlari va ularning bajaradigan vazifalarini 
alohida-alohida ko„rib chiqamiz:
 
Fizik sath (Physical layer) 
– bu sathda fizik aloqa kanallari orqali 
bitlarni uzatish amalga oshiriladi. Fizik aloqa kanallaridan biri bo„lib – 
koaksial kabel, o„ralma juftlik kabeli, optik tolali kabel yoki raqamli 
territorial kanal kabi axborot uzatish muhitlaridan biri xizmat qilishi 
mumkin. Bu sathda axborot uzatish muhitining va diskret axborotni 
uzatuvchi elektr signallarining ko„rsatgichlari aniqlab olinadi. Masalan: 
axborot 
uzatayotgan 
signalning 
kuchlanishi 
yoki 
tok 
kuchi, 
impulslarning frontlarini qiyalik darajalari
, 
uzatilayotgan axborotni 
kodlash xili va signallarni uzatish tezligi kabi ko„rsatgichlar.
Fizik sathning vazifalari tarmoqqa ulangan barcha qurilmalarda – 
kompyuterlarda, 
konsentratorlarda, 
kommutatorlarda 
va 
marshrutizatorlarda amalga oshiriladi. Kompyuterlarda bu sath vazifalari 
- tarmoq adapteri yoki ketma-ket port tomonidan amalga oshiriladi. Shu 
sathda ulagichlarning xillari va ulardagi ulanish nuqtalarining qaysi biri 
nima uchun ishlatilishi kelishib olinadi. 
Misol 
tariqasida 
fizik 
sath 
protokoli 
sifatida 
Ethernet 
texnologiyasining 10Base-T standartini keltiramiz: bu standartda 100 

---

109 
Om to„lqin qarshilikka ega bo„lgan 3 kategoriyali ekranlanmagan 
o„ralma juftlik kabeli va RG-45 uzgich-ulagichi ishlatilgan, fizik 
segmentning maksimal uzunligi 100m, kabelda ma‟lumotlarni ifodalash 
uchun manchester kodidan foydalanilgan, hamda elektr signallarning va 
muhitning ba‟zi bir boshqa ko„rsatgichlari ham keltiriladi. 
Kanal sathi (Data Link layer)
 – 
bu sathda uzatish muhitiga ulanish 
mumkin yoki mumkin emasligini tekshirish, hamda uzatilayotgan 
ma‟lumotlardagi xatoliklarni aniqlash va ularni to„g„irlash mexanizmini
amalga oshirish kabi vazifalar bajariladi. 
Buning uchun kanal sathida bitlar ketma-ketligi 
kadrlar (frames)
deb ataladigan to„plamlarga guruhlanadi (5.4-rasm). Kanal sathi har bir 
kadrni to„g„ri uzatilishini ta‟minlab beradi. Buning uchun, hamda kadrni 
kadrdan ajratib turish uchun, kanal sathi har bir kadrni boshlanishidan 
avval va ohirida maxsus bitlar ketma-ketligini joylashtiradi.
5.4-rasm. Ethernet texnologiyasi kadrining tuzilishi. 

Ushbu rasmdagi qisqartmalar quyidagilarni anglatadi:

DA (Destination Address)
 
– ma‟lumot yuborilgan kompyuterning 
MAC-adresini ko„rsatuvchi qismi (
uzunligi 6 bayt
); 
SA
(Source Address)
– ma‟lumot yuborgan kompyuterning MAC-
adresini ko„rsatuvchi qismi (
uzunligi 
6
 bayt
);
L (Length)
– uzatilayotgan ma‟lumotning uzunligini ko„rsatuvchi 
qismi (
uzunligi 2-bayt
);
Ma‟lumotlar – uzatilayotgan ma‟lumotlarni ko„rsatuvchi qismi 
(
uzunligi 1500 bayt yoki 1,5 Kbayt
);
FCS (Frame Check Sequence) 
- nazorat qilish summasini 
ko„rsatuvchi qismi (
uzunligi 4 bayt
). 
Har bir kadrning baytlari ma‟lum bir yo„l bilan ishlanib nazorat 
qilish summasi hisoblanadi va u ham kadr tarkibiga qo„shilgan bo„ladi. 
Kadr tarmoq orqali o„z manziliga etib kelganida, uni qabul qilib olgan 
kompyuter ham nazorat qilish summasini qayta hisoblaydi va kadrda 
birga yuborilgan nazorat qilish summasi bilan solishtiradi. Agar ular bir 
xil bo„lsa, kadr to„g„ri etib kelgan hisoblanadi va qabul qilinadi. 

---

110 
Lokal kompyuter tarmoqlarida kanal sathi protokollaridan -
kompyuterlar, 
ko„priklar, 
kommutatorlar 
va 
marshrutizatorlar 
foydalanadilar. Kanal sathi protokollariga misol qilib – Ethernet (Token 
Ring, FDDI, l00VG-AnyLAN) protokollarini keltirish mumkin. 
Ma‟lumotlarni sifatli uzatishni ta‟minlash vazifalari kanal sathi bilan 
birga, undan yuqoriroqda turgan tarmoq va transport sathlari vazifalariga 
ham kiradi. 
Tarmoq sathi (Network layer)
– 
bir nechta tarmoqlarni 
birlashtiruvchi yagona transport sistemasini hosil qilish uchun hizmat 
qiladi. Bu tarmoqlar har-xil ko„rinishdagi topologiyalarga ega bo„lishlari 
va kompyuterlar o„rtasida xabarlar uzatishning har-xil tamoillaridan 
foydalanib ishlashlari mumkin. Tarmoqlarni o„zaro birlashtirish uchun 
marshrutizatorlar
ishlatiladi (5.5-rasm). Tarmoqlar ichida, ya‟ni tarmoq 
osti tarmoqlarda ma‟lumotlarni uzatish o„sha tormoqning kanal sathi 
yordamida amalga oshiriladi. Tarmoqlararo ma‟lumotlarni uzatish esa – 
tarmoq sathi ta‟minlaydi. Bu ma‟lumotlar uzatish marshrutlarini to„g„ri 
tanlash vazifasini bajarish bilan amalga oshiriladi.
Tarmoq sathi har-xil texnologiyali tarmoqlarni bir-biri bilan 
kelishib ishlashini ta‟minlaydi. Tarmoq sathi xabarlari 
paketlar
deb 
ataladi. Tarmoq sathiga tegishli ikki xil protokol mavjud: 
1.Tarmoq protokollari 
(routed protocols)
– paketlarni tarmoq 
orqali harakatlanishini ta‟minlab beradigan protokollar. 
2.Marshrutlash protokollari 
(routing protocols) 
– bu protokollar 
yordamida marshrutizatorlar tarmoqlararo bog„lanishlar haqida axborot 
yig„ishni amalga oshiradilar. 
5.5-rasm
.
Tarmoqlardan iborat tarmoq. 

---

111 
Tarmoq sathi protokollariga misol qilib TCP/IP stekining IP-
tarmoqlararo birgalikda ishlash protokolini va Novell stekining IPX-
tarmoqlararo peketlar almashinish protokolini keltirish mumkin.
Transport sathi (Transport layer)
– 
bu sath ilovalarga yoki 
stekning yuqori sathlariga ma‟lumotlarni kerakli darajada ishonchlilik 
bilan uzatishni ta‟minlab beradi. Transport sathi tomonidan xizmat 
ko„rsatishning besh xil sinfi mavjud: 
1.Tezkorlik. 
2.Uzilgan aloqani tiklash imkoniyati. 
3.Bir-nechta har-xil amaliy protokollarni umumiy transport protokoli 
orqali bog„lab, ularni ishlashini ta‟minlab berish vositalari. Bu xuddi 
temir yo„l transportida har-xil yuklar ortilgan vagonlarni bir poezdga 
birlashtirib manzilga etkazib berishga o„xshaydi. 
4.Ma‟lumotlarni uzatishda yuzaga keladigan xatoliklarni tuzatishni 
ta‟minlash. 
5.Ma‟lumotlarni uzatishda yuzaga keladigan holatlar – ma‟lumotlarni 
yo„l davomida o„chib ketishi, yo„qolib qolishi va bir xil paketlarni bir 
necha marta uzatilishi kabi xatoliklarni tuzatishni ta‟minlash. 
Transport sathi va undan yuqorida joylashgan sathlar protokollari 
kompyuterlarning (stansiyalar, serverlar va bog„lamlarning) dasturiy 
vositalari, ya‟ni tarmoq operatsion tizimi tarkibidagi dasturlar tomonidan 
amalga oshiriladi. Trasport satxi protokollariga misol qilib TCP/IP 
stekining TCP va UDP, hamda Novell stekining SPX protokolini 
keltirish mumkin. 
Seanslar sathi (Sesions layer)
– 
bu sath dialogni boshqarishni 
ta‟minlaydi, tomonlardan qaysi biri hozirda faol ekanligini aniqlab 
borish vazifasini bajaradi va ishlash jarayonini bir-biriga moslashtirish 
(sinxronlash) vositalarini taqdim etadi. 
Taqdimlash 
sathi 
(Presentation 
layer)