‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

58

---

4.2. Boshqaruv uslublari va klassifikatsiyasi
Boshqaruv uslubi — bu boshqaruv jarayonida yuzaga 
keladigan muammolarni hal qilish usullari, yoMlari majmuidir. Ish 
uslubi — bu boshqaruv funksiyalarini samarali bajarish maqsadida 
biror-bir organning yoki rahbarning bo‘ysunuvchilarga aniq va 
nisbatan barqaror ta’sir ko‘rsatish usuli va yo‘llari majmuidir. 
Menejment uslubi — rahbar shaxsiy sifatlarining to ‘plami, 
rahbarning o ‘z faoliyatida ishlatadigan uslubi va yo‘llari, rahbarning 
o ‘ziga bo‘ysunuvchilami amalda bilishidir. Boshqarish uslubi —
ijtimoiy tabaqa, bu boshqaruvdagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy 
ishlab chiqarish, ijtimoiy-texnologik munosabatlami ishlab chiqarish 
jarayonida amalga oshirish shaklining namoyon b o ‘lishidir. Bu 
jihatdan uslub natijasi ijtimoiy-texnologik ahamiyatga ega, chunki 
rahbar qo‘llagan uslubning tavsifi sezilarli darajada boshqaruv 
apparatining samarali ishiga bogMiq.
Menejer firma oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda jarayonli 
yondashuvdan tashqari turli yondashuvlami qoMlaydi. Tizimli 
yondashuvda rahbarlar tashkilotni o ‘zgaruvchan tashqi muhit 
sharoitida turli maqsadlarga erishishga qaratilgan o ‘zaro bogMiq 
elementlar to ‘plami — odamlar, struktura, texnologiya — sifatida 
qaraydilar. Vaziyatli yondashuv, turli boshqarish uslublarining 
loyiqligi konkret holatlarda aniqlanadi, deb taxmin qiladi. Haqiqiy 
holatda eng samarali uslub boMib, shart-sharoitlarga maksimal 
ravishda mos keladigan uslub namoyon boMadi.
Boshqaruv jarayonida k o ‘pgina turli xil usullar, yondashuvlar 
va uslublar qoMlaniladi. Ular menejment funksiyalarini, qaror 
qabul qilish uchun zarur boMgan bosqichlar, protseduralar va 
operatsiyalarni bajarishni tartibga solish, maqsadga y o ‘naltirish va 
samarali tashkil qilish imkoniyatlarini beradi. Ularning hammasini 
menejment uslublari deyish mumkin. 
Menejment uslublari
deganda, 
maqsadlami qo‘yish va ularga erishishda qoMlaniladigan boshqaruv 
faoliyatini amalga oshirish qoidalari tushuniladi. Boshqaruv 
uslublari tizimi asosini umumilmiy metodologiya tashkil etadi. 
Bu metodologiya tizimli, kompleks yondashuvni muammolarni
59

---

yechishga qaratadi, shuningdek, modellashtirish, tajriba o ‘tkazish, 
konkret tarixiy yondashuv, iqtisodiy-matematik va sotsiologik 
oMchovlar va boshqa uslublarni qoMlashni ham ko‘zda tutadi.
Tizimli yondashuv
menejmentda boshqaruv muammolarini 
tartibga solish uslubi sifatida qoMlaniladi. Uning vositasida 
muammolarni turkumlash amalga oshiriladi, yechimlar maqsadi 
aniqlanadi, variantlar tanlanadi, muammolar elementlari o ‘zaro 
bog‘liqligi, hamda ularning yechimiga ta’sir etuvchi omillar va 
sharoitlar belgilanadi.
Kompleks yondashuv
tizimlilikni aniqlashtirishning spetsifik 
shakli hisoblanadi, chunki uning asosini boshqaruv muammolarini 
ular bilan aloqada va o ‘zaro bog‘liqlikda, ushbu muammolarni 
o ‘rganayotgan ko‘pgina fanlarni o‘rganish uslublarini qoMlash bilan 
k o ‘rib chiqish tashkil etadi.
Modellashtirish
— tizimning ko‘rinish shakli hisoblanadi 
va xususiyatlarini, o‘zaro aloqalarini, funksional va strukturaviy 
parametrlarini aks ettiruvchi modellarni qoMIashga asoslanadi.
Boshqaruv muammolarini yechishda o ‘yinlar nazariyasi, 
navbatlar nazariyasi, zaxiralarni boshqarish, chiziqli dasturlashtirish, 
imitatsion va iqtisodiy tahlil modellari keng qoMlaniladi. Ular 
menejmentning yana bir muhim dastagi boMmish 
iqtisodiy-
m atem atik uslublarni
qoMlagan holda boshqarishning ko‘p sonli 
masalalarini yechish imkonini beradi.
Tajriba o ‘tkazish uslubida tajriba asosida tashkilotning 
maqsadlari va vazifalarini yechish uchun foydalanish zarur boMgan 
ilmiy asoslangan yangiliklarni aniqlash amalga oshiriladi.
Eksperiment
- bu gipotezalami, yangiliklarni va korxona 
boshqaruv tizimidagi o ‘zgarishiarni tekshirish yordamida tayyor- 
langan mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan uslub asosida 
o ‘tkaziladigan ilmiy tajriba hisoblanadi.
Tajriba o‘tkazish tamoyillari: maqsadga y o ‘naltirilganlik; 
tajribaning «tozaligi»; 
aniqlik; tajriba zonalarini 
belgilash; 
y o ‘naIishning ilmiy asoslanganligi.
Tajribani uch natija orqali boshqarish mumkin: I . Tekshiri-
60

---

layotgan yangilikning qabul qilinishi yoki salbiy baholanishi 
to ‘g ‘risidagi m a’muriy qaror. 2. Boshqarishning yangi nazariy va 
uslubiy tomonlarini izohlash, ilmiy va amaliy asoslab berish. 
3. 
Ilmiy menejment uslublari tizimini rivojlantirish, ularning ilmiy 
asoslanganligini oshirish.
Sotsiologik tadqiqotlar uslubi.
Sotsiologik tadqiqotlar tash­
kilot personali ehtiyojlari va qiziqishlari, odamlar va guruhlar o ‘rta- 
sidagi o ‘zaro munosabatlar xarakteri, kadrlar tuzilishi natijasida 
shakllangan madaniyat turi va tashkilotning boshqa rivojlanish 
omillari to‘g ‘risida axborotlarni to ‘plash va qayta ishlash yo‘li bilan 
o ‘tkaziladi. Bunga intervyu, anketa o‘tkazish, kuzatish, hujjatlarni 
o ‘rganish kabilar kiradi. Yondashuvlar, uslub va usullar aniq yoki 
maxsus uslublar deb nomlanadi. Aniq uslublar klassifikatsiyasi: 
funksional kichik tizimlami boshqarish uslublari; menejment 
funksiyalarini bajarish uslublari; boshqaruv qarorlarini qabul qilish 
uslublari.
Birinchi yo‘nalish tashkilot strukturasi bilan bog‘liq. Ikkinchi 
yo‘nalish menejment funksiyalari bilan bogMiq. Uchinchi yo‘nalish 
boshqarish jarayonini muammolarni yechish jarayonlari to ‘plami 
sifatida tasavvur qilishga asoslanadi. Shunga mos ravishda barcha 
uslublar quyidagi guruhlarga boMinadi: muammolarni q o ‘yish uslu­
blari, muammolarni yechish uslublari, qabul qilingan qarorlarning 
bajarilishini tashkil etish.