‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

a
va 
b
tarkibiy elementlariga nisbatan detallashtirishga olib boriladi. 
Omillami detallashtirish kelgusida ham davom ettirilishi mumkin. Ush­
bu holatda tobelanishning turli darajalariga ega omillar ta’siri o'rga- 
niladi.
O'rganilayotgan hodisalar holat belgisiga k o 'ra statik va dinamik 
omilli tahlil farqlanadi. Statik tahlil muayyan sanaga natijaviy ko'rsat- 
kichlarga omillaming ta’sirini o'rganishda qo'llaniladi. Boshqa ko'rinish 
sabab-oqibat aloqalarini dinamikada tadqiq qilish metodikasini o'zida 
aks ettiradi.
Va nihoat, vaqt belgisi bo'yicha omilli tahlil retrospektiv bo'lishi 
mumkin, u o'tgan davr va istiqbol uchun xo'jalik faoliyati natijalaridagi 
o'zgarishlar sababini o'rganib, istiqbolda natijaviy ko'rsatkichlar daraja­
siga omillar ta’sirini tadqiq qiladi.
Omilli tahlilning asosiy bosqichlari:
1. O'rganilayotgan natijaviy ko'rsatkichlaming tahlili uchun omil­
lam i saralash.
2. Tasniflash va tizimlashtirish bilan omillaming tuzilishini tizimli 
yondashuv asosida o'rganish.
3. Omilli va natijaviy ko'rsatkichlar o'rtasida o'zaro aloqalami mo- 
dellashtirish.
4. Omillar ta’sirini hisoblash va o'zgarishidagi natijaviy ko'rsatkich 
kattaliklari har birining ahamiyatini baholash.
5. Iqtisodiy jarayonlami boshqarish uchun omilli modeldan amaliy 
foydalanish.

---

3.5. Tahlil usullarini guruhlarga ajratish
Iqtisodiy tahlil qilish jarayonida turli usullar va metodikalar q o i- 
laniladi. Bu usul va metodikalardan foydalanish jarayonida tahlil me­
todining asosiy jihatlarining kompleksligi va tizimi ashganligi yaqqol 
ko‘rinadi. X o‘jalik jarayonlari umumiy birligi, o‘zigaxos tuzilish vatar- 
kibga egaligi ham da murakkab tavsifdagi o‘zaro bogiiqligi tahlil usul­
lari va metodikalarini qo‘llashda asosiy e’tiborda turadi.
Tahlilning usul va metodikalarini q o ilashda korxonaning xo‘jalik 
va boshqa turdagi faoliyatini bir butun tizim ekanligi, uning umumiy 
yakuniy natijasi mavjudligi nazarda tutilgan holda faoliyatning turli 
tomonlari va elementlari ham alohida, ham birgalikda o‘rganilib, ular­
ning o‘zaro bog'liqligi, biri ikkinchisining ta’siridan kelib chiqishi, y a’ni 
ketma-ketligi aniqlanib, barcha omillar asosiy hamda asosiy boim agan 
guruhlarga b o iin ib , ular o ‘zaro uyg‘unlashtirilgan hamda tizimga solin- 
gan holda yakuniy natijaga omillaming birgalikdagi bevosita va bilvo­
sita ta’siri hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlilning usul va metodikalarini shartli ravishda an’anaviy 
va matematik guruhlarga ajratish mumkin. Iqtisodiy tahlil paydo bo‘1- 
gandan buyon qoilanilib amaliy tajribada keng foydalanib kelinayotgan 
usul va metodikalar birinchi guruhni tashkil etadi. Ularga misol qilib 
taqqoslash, guruhlash, mutlaq, nisbiy va o'rtacha ko‘rsatkichlami hisob­
lash, indeks, balans hamda zanjirli bogianish va shu kabilami ko‘rsatib 
o‘tish mumkin.
Matematik usullaming yuzaga kelishi esa iqtisodiy axborotlami qayta 
ishlovchi kompyuterlar hamda axborot texnologiyalarining rivojlanishi 
bilan bogiiq. Ushbu usullar iqtisodiy axborotlami hisoblash va qayta 
ishlash jarayonini tezlashtirib, ulami qisqa muddatda boshqaruv xodim- 
lariga uzatish hamda murakkab masalalarni tez va aniq hal qilishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Korrelyatsiya, regressiya, integral, nazariy o‘yin, 
matematik dasturlash va shu kabilar matematik usullarga misol boiadi.