‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi
Turkistonda jadidcbilik harakati va ta’Um-tarbiya
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Turkistonda jadidcbilik harakati va ta’Um-tarbiya
XIX asming boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musuimon rahoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo‘la boshlaydi. Shimday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. Jadidizm (arabcha “jadid” so‘zidan olingan bo‘lib “yangi” degan ma’noni bildiradi). o‘sha davrlardan boshlab birnga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal-o‘rta asrchilik, diniy fanatizm ruhida bo‘lgan kishilami esa qadimistlar, deb atay boshladilar. XIX asr boshlarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g‘oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr al-Kursaviy turgan edi. Qadimistlar 409 esa ulami kofirlik va xudosizlikda aybladilar. Buxoro amiri Haydar esa Kursaviyni zindonga tashlatib, o‘lim jazosiga hukm qiladi. Ammo uning tarafdorlari uni zindondan qochiradilar. Kursaviy Qozonda o‘z faoliyatini davom ettirib, 1813 yilda vafot etadi. XIX asming 50-60 yillarida diniy islohotchilik harakati yanada kengaya boshlaydi. Endi bu harakat boshida buxorolik mudarris va tarixchi olim Maqoniy (1818-1889), g‘ijduvonlik domla Fozil, Mo‘minjorv Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarrislar turar edilar. Ular madrasa va maktablami isloh qilishni emas, balki ortiqcha darslami olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadiiar. Islohotchilar rahnamosi Maijoniy o‘zining dasturida quyidagi olti asosiy masaialami qo‘yadi: Qur’ondagi har qandav diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o‘zlari erkin fikr yuritsinlar. Birovning birovga ko‘r-ko‘rona ergashishi qat’iy man qilinsin. Madrasalarda o‘qitiladigan hoshiya va sbarh kabi quruq mazmimga ega bo‘lgan va madrasa o‘quvchilari uchirn foydasiz bo‘lgan hamda ulaming 8-10 daqiqa vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin. Madrasalarda Qur’oni karim, Hadisi Sharif, ulaming tarjima- lari va islom tarixi kabi darslar o‘tilsin. Aiifraetika, tarix, jo ‘ g‘rofiya, tabobat, xandasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fan]ami o‘qishga qarshilik ko‘rsatilmasin. XIX asr oxiri - XX asming boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko‘p joylarida jadidchilik harakati kuchayib ketdi. Bu harakat mavjud jamiyataing ijtimoiy-madaniy asoslarini qayta qurishga qaratilgani sababli eski tuzum, eski turmush, eski maktab tarafdor- larining kuchli qarshiligiga duch keldi. Bu qarshi kuch vakillari qadim yo qadimchilar deb atalgan bo‘lsa, yangi hayot shabadalarini olib kelishga uringan kishilar esa jadid yoki jadidchilar degan nom oldilar. Nafaqat Markaziy Osiyo, balki Rossiyada yashovchi xalqlar ham o‘z taqdirlarini o‘zgartiribgina, feodal tuzumning negizlarim parchalabgina yangi hayotga qadam qo‘yishlari mumkin edi. Jadidchilik jamiyati to'ntarish yo‘li bilan emas, islohotlar yo‘li bilan rivojlantirishni o‘zining asosiy vazifasi deb belgiladi. U 410 o‘zining bu vazifasini ado etishda, faqat bir sinfga - proletariatgagina tayanmadi. Umuman jadidchilik insoniyatni sinflarga bo‘lib tashlash tarafdori emas. Jadidlar hatto qadimchilar bilan ham ittifoq tuzib, xalq va kelajak manfaati yo‘lida baqamti ishlash, bugungi ifoda bilan aytganimizda turli siyosiy qarashlarga ega bo‘lgan xalq qatlamlarining tinch-totuv yashashi va ishlashi g‘oyasini ko‘tarib chiqdilar. Behbudiy ana shu “muttahid” front tuzish g'oyasini bayon qilar ekan, “ulamo yoki ziyoli va taraqqiyparvarlarimiz boy va avomimiz birlashib, din va millat va vatanning rivoji uchun xizmat etsak”, - deb yozgan. Jadidlaming bunday muttahid frontni tuzishga intilganlarining boisi turli sharoit bilan belgilangandi. Avom ham, boylar ham, ulamo ham, ziyolilar ham chor hukumati qaramog‘ida boigan mustamlakaning biri oz, ikkinchisi ko‘p siquvda bo‘lgan kishilar edilar. Markaziy Osiyo bozorlarida ras savdo va sanoat buijuaziyasi hukmron bo‘lib, mahalliy butjuaziya vakiliari sina boshlagan edilar. Boshqacha aytganda, mustamlakachilik azobini mahalliy boylar va savdogarlar ham seza boshladilar. Ana shunday tarixiy sharoitda, jadidlaming fikr-mulohazalariga ko‘ra, oddiy Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|