‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi
Mahmudxo‘ja Behbudiy (1874-1919)
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4. Mahmudxo‘ja Behbudiy (1874-1919)
Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan biri, jahonga mashhur bo‘lgan o‘zbekning yagona jo ‘g‘rofiyashunosi, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, ulug‘ pedagog va axloqshunos, yuksak didli jumalist, Mahmudxo‘ja Behbudiy 1874 yil 10 martda Samarqandning Baxshitepa qishiog‘ida ruhoniy oilasida tavallud topdi. Mahmudxo‘ja 6-7 yoshlarida o‘qib xat-savod chiqargach, otasi uni qori qilish maqsadida Qur’onni yodlata boshladi. Mahmudxo‘ja Qur’onni yod olgach, qorilik bilan qanoatlanmay 15 yoshlaridan tog‘asi mufti muila Odil huzurida dars olishga kirishdi. Bu yerda u “Qofiya”, “Shahri mullo”, mantiqdan “Shamsiya”, “Muxtasar al vakoya”, “Hoshiya” va hisob ilmini ham o‘rganadi. Mahmudxo‘ja 412 o‘quvchilar orasida ibratlisi hisoblangan, o‘tkir zehnli va o‘qishga havasi balandlardan edi. Mahmudxo‘ja Behbudiy otasi vafot etgamdan so‘ng o ‘qishni tark etib, kasbkorlik qilishga majbur bo‘ladi. Samarqand muzofati “Chashmi ob”da endigina qozi bo‘Igan tog‘asi Muhammad Siddiq huzurida mirzolik xizmatida ishladi. Bu yerda ikki yil xizmat cho- g‘ida, qozixona ishlari bilan keng tanishdi. Ish yuritish, huquqqa xos hamda muftilikka tegishli barcha yumushlardan xabardor bo‘ldi. U ikki yildan so‘ng “Qobul” bo‘lisiga o‘tib mirzolik qiladi va tez orada muftillikka ko‘tariladi. 1916 yilgacha shu yerda ishlaydi. Behbudiy Makkaga borish uchun jiddiy tayyorgarlik ko‘radi, arab tilini o‘rganadi, islom nazariyalari bilan tanishadi. Hajni yetuklik imtihoni deb biladi va nihoyat 27 yoshida Makkada boiib, Hoji va mufti unvonlari bilan qaytadi. Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida, maktab-maorifida chinakam to‘ntarish yasagan, turkiy qavmlaming chinakam iftixori bo‘lgan Ismoilbek G‘aspirali tomonidan ishlab chiqilgan “usuli jadid”ida nomi tarixda katta o‘rin tutgani singari, Behbudiyning nomi ham Turkiston maktab-maorifida keng o‘rin egallaydi. U birinchi bo‘lib o‘lkada bu yangicha usuldagi maktablami tashkil etishni targ‘ibotchilaridan hamda amaliyotchilaridan hisoblanadi. Bu sohada Behbudiy Ismoilbek G‘aspiralidan ko‘p yangi tomon- larni o‘rgandi. “Tarjimon” gazetasi Behbudiy uchun vaziyatni anglashda zaruriy vosita bo‘ldi. Gazetaning dastlabki sonlarida: “Bir bechora faqimi ko‘rsak, achinamiz. oiayotgan bechorani ko‘rsak, yuragimiz iztirobdan orinadi. Hatto biror hayvonning qiynalishi rahmimizni keltiradi. Lekin bir emas, minglab kishilar- ning, butun bir xalqning jaholatdan mislsiz qiynalayotganini ko'rmaymiz...”, deb yozilgan satrlar bor. Keyin “Taijimon” sahifalarida yangi maktablar tashkil etish, ilg‘or va yangi fikrlami berish keng o‘rin egalladi. Bu esa Ismoilbek G'aspiralining birinchi tomonidan millatlar qarindoshligini himoya etsa, ikkinchi tomondan umumdemokratik xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham Behbudiy o‘ziga Gaspiralining tutgan yo‘lini tanlaydi va undan maslahatlar oladi hamda maslakdosh bo‘ldilar. 413 Behbudiy “usuli jadid” maktabining zarurligi, uning qonun- qoidalari, maktabda o‘tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi, maktabning qay tarzda tuzilish, unga qanday asbob-uskunalar kerakligi, muallimlarning vazifalari, ulaming ta’minot masaialari va boshqa ko‘p jihatlarini Gaspiralidan va uning asarlari hamda maqolalaridan o‘rgandi. Shular asosida Turkistonda “usuli jadid” maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. Nafaqat tashkil etish, u shu maktablami kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko‘rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o‘z hovlisida maktab ochdi. Mashhur pedagog Abdulqodir Shukuriyning yangi usuldagi maktabini o‘z hovlisiga ko‘chirib keldi. 1918 yilda Samarqandda “Musuimon ishchi va dehqon sho‘rosi” tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanadi. Shunda u yangi maktablar tarmog‘ini yanada kengaytiradi. 0 ‘quv rejalari tuzish, yangi darsliklar yaratish, o‘qituvchilar tayyorlay- digan kurslar ochish kabi ishlarni rivojlantirib yuboradi. Mah- mudxo‘ja Behbudiy “usuli jadid” maktablari uchun bir qancha darsliklar yozadi. “Muxtarasi tarixi islom” (“Islomning qisqacha tarixi”), “Madxali jo ‘g‘rofiya umroniy” (“Aholi jo ‘g‘rofiyasiga kirish”), “Muxtarasi jo ‘g‘rofi rusiy”(“Rossiyaning qisqacha jo ‘g‘- rofiyasi”), “Amaliyotchi islom” va hokazo kitoblari darslik sifatida o‘qitilgandi. “Usuli jadid” maktablarida hamma o‘qish huquqiga ega bo‘lgan. Chor amaldorlari bu paytda Turkistondagi yangi usuldagi maktablami biron ayb topib darhol bekittirib qo‘yar edi. Chunki, podsho hukumati “begona xalq”ning qisman bo‘Isa ham ilm- ma’rifatli bo‘lishini, dunyoviy bilimlami o'rganishini istamasdi. Yangi usul maktablarini faqat podsho hukumati emas, balki mahalliy ruhoniylar, eski maktabning domlalari ham yoqtirmas edilar. Ular yangi usul maktablari “islom diniga rahna soladi”, “bu maktablaming muallimlari “kofir”, deb tashviqot yuritar edilar. Bunday qarash va to‘siqlarga qaramasdan Behbudiy va uning maslakdoshiari “usuli jadid” maktablarida Turkiston farzandlarini o‘qitish ishlarini jadal suratda oiib borardilar. Maxmudxo‘ja Behbudiyning “usuli jadid” maktabidagi o‘qitish ishlari quyidagi 414 tartibda olib borilar edi: “Maktab ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqich - ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil muddati to‘rt yil. Birinchi yilida: forscha va arabcba yozuv hamda o ‘qishni o‘rganilgan. Suralar yod olingan. Hisob darsi o‘rgatilgan. Umuman bir yil davomida yozma o‘qimoqni to‘liq o‘rganganlar. Ikkinchi yilida: xaffiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she’rlar, qasidalar o ‘qitilgan. Uch Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|