‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

427

---

o‘rinda Qur’oni karimdan quyidagi parchani keltiradi: “Inson har 
n im a
topmasin, o‘zining intilishidan topadi, intilraas ekansiz, hech 
narsaga erisha olmaysiz”.
Fitrat bilim va iqtidor inson uchun eng zarur ekanligini, u mana 
shu bilimi va aqli bilan dunyodagi barcha mahluqlardan ham ustun 
turishini, shuning uchun inson doimo bilim olishga v a o ‘z bilimini 
yanada oshirib borishga intilishi kerak.
Fitrat deydi: Parvardigorimiz insonlarga “Sizlami olamning 
eng oliy mahluqi qilib yaratdim”, - der ekan, shuni yaxshi bilish 
kerakki, biz ko‘z va qoshlarimiz evaziga e’tiborli mahluqqa aylan- 
ganimizcha yo‘q, balki e’tiborligimiz va ustunligimiz bilimimiz va 
iqtidorimizdan foydalanmasak, nainki, e’tiborli balki eng yomon va 
past mahluqlardan ham pastroq va yomonroq bo‘lib qolishimiz 
aniqdir.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. 
Jadidchilik harakatining kelib chiqish omillari nimalardan 
iborat?
2 . Jadidchilik qanday g'oyalami ilgari surgan?
3. Turkistonning rivojlanishida jadidchilik harakati qanday 
ahamiyat kasb etadi?
4. Mahmudxo‘ja Behbudiy ta’lim tizimini rivojlantirishga 
qanday hissa qo‘shdi?
5. Avbdulla Avloniy va Abdurauf Fitrat Turkiston o‘lkasining 
ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy rivojlanishiga qanday hissa 
qo'shdilar?

---

XVIII BOB. CHET EL VA ROSSIYADAGIILG OR
PEDOGOGIK G OYALAR. G‘ARBIY YEVROPADA
MAKTAB, MAORIF HAMDA PEDAGOGIK FTKRLAR
TARAQQIYOTI
1. Yan Amos Komenskiy (1592-1670)
Buyuk chex pedagogi Ya.A.Komenskiy 1592 yil 28 mart 
“Ugorskiy Brod” degan joyda Moraviyada tegirmonchi oilasida 
dunyoga keladi. Uning oilasi nihoniy “Chex qardoshlari” 
jamoasiga tegishli bo‘lib, bu jamoa Chexiyaning ozodligi uchun 
kurashuvchi vatanparvarlarni o‘z atrofiga to‘plagan edi.
Komenskiy ota-onasidan ajralib, ancha vaqt o‘qiy olmaydi, 16 
yoshida “Chex qardoshlari” jamoasining yordami bilan lotin mak- 
tabiga o‘qishga kiradi, bu yerda u tarbiya tizimining yomonligini, 
o‘quv metodlarining yaramasligini ko‘radi va tushunadi. “Men 
o‘sha vaqtdayot tarbiya masalasida mamlakatimni orqada 
ekaniigini ko'rdim. Men o‘sha davrdayoq fan va tarbiya hamniaga 
tegishli bo£lishi kerakligini o‘yladim” - degan edi Komenskiy. 
Maktabni tugatgach Xorborni universitetiga (Germaniyada) 
o‘qishga kiradi, uni tugatgach Geydelberg universitetida ma’ruza 
kursini tinglaydi, bu universitetda o‘sha davrda ilg'or professorlar 
ishlardi. Komenskiy Avstriya, Gollandiyada bo‘lib iqtisodiy, 
siyosiy va madaniy turmushni о ‘rganadi. Shuningdek, o‘ zining ilmi 
va dunyoqarashini kengaytiradi.
“Chex qardoshlari” ko‘chib kelib o'mashgan Polshadagi 
Leshno shahrida Komenskiy qardoshlik maktabiga rahbarlik qiladi, 
u yerda gimnaziya tashkil etadi. U o‘ zining qariyb 80 yillik umri 
davomida pedagogika, ta’lim-tarbiya. falsafa, ilohiyotga oid 250 
dan ortiq asarlar, darsliklar yaratdi. Bulardan yiriklari: “Tillar va 
hamma fanlaming ochiq eshigi” (1631), “Buyuk didaktika” (1632), 
“Onalar maktabi” (1632), “Pansofiya maktabi” (1651), “Yaxshi 
tashkil etilgan maktab qonunlari” (1953), “Hislar vositasi bilan
429

---

idrok qilinadigan narsalarning suratlari” (1658) nomli asar va 
darsliklar. Shxmingdek, logika, fizika, lotin tili, grek tili kabi 
kitoblar yozadi. Darsliklari hayotlik davridayoq ko‘p tillarga 
taijima qilinib, Komenskiyning nomini butun dunyoga tanitadi. 
Komenskiy “Kishilik jamiyati ishlarini yaxshilash haqida hammaga 
taalluqli maslahat” nomli 7 jildli katta asar yozdi (U hayot ekanligi 
vaqtida hammasi bo‘lib 2 jildi bosilib chiqdi, qolgan jildlari esa 
faqat 1935 yilda topildi va Chexoslovakiyada chop qilindi). Bu 
asarida “Hammani va hamma narsada har tomonlama tuzatish”ning 
insonparvarlik va demokratik dasturini belgilab chiqdi va kishilik 
jamiyatini isloh qilish rejasini ilgari surdi.
“Buyuk didaktika” asarida