Zoologiya uzb 2017. indd

Kemiruvchilar turkumi.
Kemiruvchilarning yirtqich (qoziq) tishlari 
bo‘lmaydi. Kurak tishlari esa yirik va o‘tkir bo‘ladi. Qattiq oziqni 
o‘tkir kurak tishlari bilan uzib olib, oziq tishlari yordamida ezib 
maydalaydi. Ularning kurak tishlari doimo yedirilib turadi, lekin 
o‘tmas 
lashmaydi. Chunki kurak tishlarining orqa tomonida emali 
bo‘lmaydi. Yuqori va pastki kurak tishlar bir-biriga ishqalanishi 
tufayli charxlanib o‘tkirlashadi. Kurak tishlar hayvonning hayoti 
davomida o‘sib turadi.
Kemiruvchilar – keng tarqalgan, xilma-xil, juda serpusht hayvon-
lar (106-rasm). Ko‘pchilik turlari bir yilda bir necha marta bola-
laydi. Shuning uchun ayrim yillari ularning soni juda tez ko‘payib 
ketib, katta ziyon yetkazadi. Turarjoylar yaqinida sichqonlar va ka-
lamushlar, cho‘llarda yumronqoziqlar ko‘p uchraydi. Yumronqoziqlar 
koloniya bo‘lib, inlarda yashaydi. Tog‘ etaklarida va cho‘llarda yirik 
kemiruvchilardan biri – jayra yashaydi. Uning tanasi uzun ninalar 
bilan qoplangan.
Ko‘pchilik kemiruvchilar – zararkunanda hayvonlardir. Sich 
qonlar 
va kalamushlar omborxonalarda saqlanayotgan don va oziq-ovqat 
mahsulotlari va sanoat mollarini kemirib, katta zi 
yon keltiradi. Ka-
lamushlar o‘lat kasalligini ham tarqatishi mum kin.
Kemiruvchilardan foydalilari ham bor. Ondatra, nutriya, 
sug‘ur, yumronqoziq va tyinlar mo‘yna uchun ovlanadi. Ondatra 
va nutriya qimmatli mo‘yna beradi. Ularning vatani Amerika hi-
sob 
lanadi. Respublikamizda ham bu hayvonlar ko‘paytiriladigan 
mo‘ynachilik xo‘jaliklari tashkil etilgan. Tog‘larda ko‘k sug‘ur 

---

182
8.5. Sutemizuvchilar sinfi
uchraydi. Uning terisi boshqa sug‘urlarnikiga nisbatan yuqori 
baholanadi; yog‘idan xalq tabobatida dori-darmon o‘rnida foyda-
laniladi. Hozir soni juda kamayib ketganligi tufayli ko‘k sug‘ur 
«Qizil kitob»ga kiritilgan.
1. Qo‘lqanotlilar qanoti qanday tuzilgan?
2. Ko‘rshapalaklar havoda qanday mo‘ljal oladi?
3. Kemiruvchilarning tishlari qanday tuzilgan?
4. Kemiruvchilar qanday hayot kechiradi?
5. Kemiruvchilar odam faoliyatida qanday ahamiyatga ega?
6. Qaysi kemiruvchilar qo‘lda boqiladi?
1. Qo‘lqanotlilar o‘ljasini havoda:
a) oldingi oyoqlarining erkin barmog‘i bilan tutadi;
b) keyingi oyoq panjalari bilan tutadi;
d) og‘zi yordamida tutadi.
2. Kemiruvchilarning kurak tishlari:
a) o‘sib va yemirilib turadi;
b) doimo almashinib turadi;
d) asta-sekin o‘tmaslashib boradi.