Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

antonim frazeoloji vahidlər: keyfi göyə qalxmax 
(əksər şivə.) “könlü açılmaq”- keyfi pozulmax (əksər şivə.) “nəşə-
si qaçmaq, pərt olmaq” və s. 
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətləri
Dialektoloji lüğətlərdə ədəbi dildə işlənməyən və ya ədəbi dil-
dəki mənasından fərqli mənalar ifadə edən sözlər, onların fonetik 
variantları öz əksini tapmışdır. Lüğətdəki sözlər dialektlərin ədə-
bi dildən və şivələrin bir- birindən fərqini aşkara çıxarır. Eyni za-
manda sözlərin arealı, həqiqi və məcazi mənası, leksik- semantik 
xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Azərbaycan dilinin dialektoloji 
lüğətləri xarakterinə və sözlərin arealına görə dörd qrupa bölünür: 
a) əksər şivələrin sözlərini əhatə edən lüğətlər; 2) bir və ya bir 
qrup şivənin sözlərindən ibarət lüğətlər; c) dialektoloji omonim-
lər və frazeologizmlər lüğəti; ç) sahə dialektoloji lüğətləri 
Dialekt frazeologiyası 
Frazeoloji ifadələr uzun yüzilliklərin məhsulu olub, qədim ta-
rixə malikdir. Belə birləşmələrin bir qismi ədəbi dildə işləklik qa-
zanmış, əksər hissəsi dialekt səviyyəsində qalmışdır. Dialektlərdə 
frazeologizmlər müxtəlif şəkildə yayılmışdır. Bəzi frazeologizm-
lər əksər dialektlərdə işləndiyi halda, bir qismi məhdud ərazidə 
fəaliyyət göstərir; məs.: Abırdan düşmək “rüsvay olmaq”, baş aç-
maq “anlamaq”, gözü götürməmək “paxıllıq etmək”, ilan kimi dil 
çixartmaq “ yalvarmaq”, qəmiş qoymaq “ bir işin düzəlməsinə 
mane olmaq”, təpəsinnən tüsdü çıxmax “son dərəcə hirslənmək” 
və s. (əksər şivə.), əlvallah qoparmaq ”qalmaqal salmaq” (Gəd.), 
əvni- yə çıxmaq ”nahara çıxmaq” (F.), fısdırığı gəlmey “ kefi kök 
olmaq” (B.), göz tüş- məx` ”yetişməyə başlamaq” (Ağc.) və s.
Bəzi frazeoloji vahidlərin ikinci kom- ponenti ayrı- ayrı şivələr-
də sinonimlərlə əvəzlənsə də məna dəyişməz qalır; məs.: abrını 
almaq ( ətəyinə bükmək, vermək, aparmaq), başını dolandırmaq 
( girrəmək, hərrəmək), çimir almax (eləməx`, vurmax) və s. Şi-
vələr arasındakı fonetik fərqlər frazeologizmlərin komponentlə-
rində də özünü göstərir; məs.: başını tavlamax (Nax.)/ toylamax 
(Qaz.)/ to:lamax (əksər şivə.), təpəsində qoz sındırmax (əksər 
şivə.)/ sındırer (Qaz.), göyə soyurmax (qərb)/savırmax (cənub) 
“ bədxərclik etmək”, acınnan (əksər şivə.)/ alınnan (qərb) köpük 
qusmax “ son dərəcə ehtiyac içərisində yaşamaq”, ələyi ələnib 
xəlbiri göydə oynamax (fırranmax- əksər şivələr)/ ələyi ələnib 
qəlbiri tıqqıldamax (Meğ.), öy (qərb)/ əv (cənub) yıxmax “ birinə 
pislik etmək” və s.
Şivələrdə çoxmənalı, omonim, sinonim və antonim frazeolo-
ji vahidlər də geniş yayılmışdır. Çoxmənalı frazeoloji vahidlər: 
gözü almaq- 1) bəyənmək, xoşuna gəlmək; 2) özünə inanmaq; 
basaratı bağlanmax- 1) dil- ağzı bağlanmaq, 2) taleyi, bəxti gətir-
məmək; ortaya düşmək-1) bir işi görməyə səy göstərmək, 2) va-
sitəçilik etmək; oyun çıxartmaq- 1) gülməli hərəkətlər etmək, 2) 
bir işlə qeyri- ciddi məşğul olmaq; əfərdaşı kəsilmək- 1) gücdən 

---

296
297
bölgələrindən toplanmışdır. Baş sözlər tələffüz formalarında ve-
rilmiş, işləndiyi şivələr ixtisarla qeyd edilmişdir. Sözlərin seman-
tik qrupları xüsusı işarə ilə göstərilmişdir. Hər sözün arealı müəy-
yənləşdirilmiş, mənaları Azərbaycan və rus dillərində verilmişdir.
“Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti” 1999- 2003-cü illər-
də Ankarada Türk Dil Qurumu tərəfindən çap olunmuşdur. Lüğət 
2 cilddən ibarət olub, 20 min sözü əhatə edir. Lüğətdə Azərbaycan 
ədəbi dilində işlənməyən, şivələrdə işlənən, fonetik tərkibcə ədə-
bi dildəki ilə eyni, mənaca ya tam fərqli, ya da əlavə mənası olan 
sözlər öz əksini tapmışdır. Çoxmənalı və omonim sözlərin işlə-
diyi şivələr xüsusi qeyd olunmuş, əksər sözlərin mənaları cüm-
lələrlə izah edilmişdir. Məsələn, lüğətdə “xır” sözünün müxtəlif 
şivələrdə 8 məna (çəltik ləki, tamam, çınqıl, paxıl, vint, bostan 
ləki, xırda) ifadə etməsi konkret nümunələrə əsaslanır.
2007-ci ildə dialektoloji lüğət təkmilləşmiş şəkildə Bakıda 
çap olunmuşdur. Lüğət 28 min sözdən ibarətdir. Sözlərin məna-
sı yalnız Azərbaycan dilindədir. Lüğətdə dilimizin Azərbaycan 
Respublikası (66 şivə), Gürcüstan (7 şivə), Dağıstan (2 şivə), Er-
mənistan (14 şivə) və İran (5 şivə) ərazilərindəki əksər şivələrin 
materialları öz əksini tapmışdır. Burada ədəbi dildə işlənməyən, 
mənaca tam fərqli və ya əlavə mənası olan sözlər, çoxmənalı söz-
lər, omonimlər, sinonimlər, frazeoloji ifadələr əhatə olunur. Ədəbi 
dildən fonetik cəhətdən fərqlənən sözlər də baş söz kimi verilir: 
Aluc (Quba) -alça və s. Bu lüğət əvvəl çap olunmuş lüğətlərdən 
söz ehtiyatının zən- ginliyi ilə fərqlənir; çin sözünün 6 mənası 
göstərilir (düz, qoyunun dizi ilə topuğu arasındakı sümük, sıra, 
xalça üçün əyrilmiş ip, oraq, kərə). Dialektoloji lüğətin 1964-cü 
il nəşrində həmin sözün bir mənası, 1999-cu il Ankara nəşrində 4 
mənası qeyd olunmuşdur. ”Bir”sözünün vasitəsilə yaranmış 30-a 
yaxın birləşmə verilmişdir: bir burum, bir çala, bir çilo ”dəfə” bir 
çini ”on qəpik”, bir dilimə ”birbaşa”, bir qırnıx ”bir az” və s. Lü-
ğətdə şivələrin qədim türk leksik qatı da toplanmışdır. Ədəbi dildə 
arxaikləşən, şivələrdə işləkliyini saxlayan qədim türk sözləri söz 
yaradıcılığında da fəal iştirak edir. Məsələn, güz ”payız” sözün-
a)əksər şivələrin sözlərini əhatə edən lüğətlər. Azərbaycanda 
dialektoloji lüğətin tərtibinə keçən yüzilliyin əvvəllərindən baş-
lanmışdır. 1921- ci ildə müəllim Qafur Rəşadın “Təfsirli xalq lü-
ğəti” nəşr olunmuşdur. 1930- cu illərdə qarabağlı həkim Saleh 
Axundov Quzanlının “Azərtürkcə yeni dolu sözlük” lüğəti əlyaz-
ması şəklində Lüğətlər İnstitutuna təqdim edilmuşdur. Lüğətin 
müqəddiməsində yazılır ki, “tərtibçi Azərbaycan dilinin Qarabağ 
şivəli 18 min ədəd kəlmələrini xalqın sinif- sinif dillərindən top-
layıb, yeni əlifba sırası ilə düzüb...”(47,s.275). Görkəmli türko- 
loq N.İ.Aşmarinin rəhbərliyi ilə toplanmış materiallar əsasında 
”Azərbaycan türk xalq şivələri lüğəti”nin 1-ci cildi( A hərfi) 1930-
cu ildə, 2-ci cildi (B hərfi)1931-ci ildə çap olubmuşdur. Bu lüğət 
N.Aşmarin, Ə.Haqverdiyev, A.Zifeld, V.Xuluflu, B.Çobanzadə 
və İ.Həsənov tərəfindən çapa hazırlanmışdır. Tərtibçilər mümkün 
olduğu qədər bütün şivələri əhatə etməyə çalışırdılar. Lüğətdəki 
nümunələr Azər- baycan, Gürcüstan, Dağıstan və İran ərazilərin-
dəki şivələri əhatə edir. Sözlər latın və ərəb əlifbasında verilmiş, 
ayrı-ayrı şivələrdəki tələffüz şəkilləri də göstərilmişdir. Sözlərin 
mənaları Azərbaycan, rus və alman dillərində, cümlə nümunələr 
latın əlifbası ilə Azərbaycan dılındədir. Yeri gəldikcə, izahlarda 
atalar sözləri və məsələlər, bayatı, tapmaca, xalq mahnıları, el şa-
irlərinin yaradıcılığından və ”Molla Nəsrəd- din” jurnalının ma-
teriallarından da istifadə olunmuşdur. Lüğətdə sözlərin tematik 
qrupları cəmlənmişdir; rənginə, cinsinə və yerişinə görə 90 at adı 
(kəmər, qurdboz, pərəqulaq, yezidi, dəmirboz, donuz boyun, doy-
şan bud, sokkur, topuq vuran, xal- dar), alçanın 10 adı (donbıl, 
fındıq, kəzvin, lal, lavaşana, paraxodu, peyvənd, turş), almanın 
17 adı (anton, bal, bizoyburnu, can-dəri, cibir, cırhacı, çakkal, 
kalvin, kar- pız, qızıləhmədi, molla, muşq, qəpəqil ), bəzi sözlərin 
məcazi mənaları ( arpa-buğda ”oğlan-qız”, anrı-bəri ”xırdavat” 
ayaq ”yoxsul” və s.) üç dildə nümunələrlə izah olunmuşdur.
“Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”nin 1964-cü ildə nəşr 
olunmuş nüsxəsi 6.300 sözü əhatə edir. Lüğətdəki sözlər respub-
likamızdan əlavə,İran, Dağıstan, Gürcüstan və Qərbi Azərbaycan 

---

298
299
əlcək- bax: dəs- tək; girdə- bax:bazı və s. Çoxmənalı və omonim 
sözlərin mənaları rəqəmlərlə fərqləndirilir: yazdax- 1. Yazda do-
ğulan quzu; 1. Yaz otu; 3. Yaz əkini və s. Hər bir sözün aid olduğu 
sahə mötərizədə göstərilir: aytəpəl- alnında aya bənzər təpəli olan 
(inək);beytin- əkin üçün yararsız (yer); palax- anadan xəstə do-
ğulan, başı, qulağı yekə (quzu) və s. Ayrılıqda işlənməyən sözlər 
birləşmənin tərkibində verillmişdir: balıx dəmiri-araba oxunun 
altına keçirilən dəmir; qəzilli camış-kiçik boylu camış və s.
dən güzdex` ”payız otu”, güzdəx` ”payızda qoyun, quzu saxlanan 
yer, yaz otu, payız yunu, payızda yetişən xiyar”, güzdüx` ”payızlıq 
taxıl”, güzəm ”payızda qırxılan yun” güzü ”payızlıq şum” və s. 
sözlər əmələ gəlmişdir.
b