AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi z. M. BÜnyadov adına ŞƏRQŞÜnasliq institutu

 
 
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
Z.M.BÜNYADOV adına ŞƏRQŞÜNASLIQ 
İNSTİTUTU 
 
 
 
Səməd  Sərdariniya 
 
 
 
İrəvan müsəlman 
sakinli vilayət 
olmuşdur 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – 2014 

 
 
 
Fars dilindən tərcümə edən: İbrahim Quliyev 
 
Elmi redaktorlar: Əkrəm Rəhimli (Bije) 
                             Səməd Bayramzadə  
                      
 
Redaktorlar: Məsiağa Məhəmmədi  
                      Şahnisə Rüstəmova 
 
 
 
Səməd  Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli 
vilayət olmuşdur”. Bakı, “Zərdabi” nəşriyyatı, 
2014, 202səh. 
 
Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sakinli vilayət 
olmuşdur” kitabı  Cənubi Azərbaycanın görkəmli tarixçi alimi  
mərhum Səməd Sərdariniyanın əsərlərindəndir. Kitabda İrəvanın 
ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəlinə qədər keçdiyi tarixi dövr-
lər, elm və mədəniyyəti, türk mənşəli tarixi abidələri geniş aspekt-
də  şərh edilir. İrəvan tarixən Azərbaycan müsəlman türklərinə 
mənsub olan bir bölgə kimi zəngin faktlar və  sənədlər  əsasında 
oxucunun diqqətinə təqdim edilir. Kitab geniş oxucu kütləsi, elm 
adamları, müəllim və tələbələr üçün gərəkli məlumat kitabıdır. 
 
İSBN 978-9952-8010-1-9 
 
 
© AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına  
Şərqşünaslıq İnstitutu, 2014 

 
 
3
İrəvan müsəlman-türk sakinli vilayət 
olmuşdur 
 
Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sa-
kinli vilayət olmuşdur” kitabı Güney Azərbaycanın ta-
nınmış tarixçisi, mərhum doktor Səməd Sərdariniyanın 
çoxsaylı  əsərlərindən biridir. Müasir Güney Azərbay-
can tarixşünaslığında az müəllif tapılar ki, onun  kimi 
yorulmaq bilmədən faktları, mənbələri və arxiv sənəd-
lərini tədqiq edərək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq sa-
həsində  zəngin irs qoyub getmiş olsun. “Azərbaycan 
mədəni dünyada”, “Təbriz əvvəlinci şəhərdir”, “Təbri-
zin Mərkəzi qeybi”, “Əli Müsyo”, “Təbriz Univer-
siteti”, “Azərbaycan mətbuat tarixi”, “Təbriz teatrı”, 
“Bağır xan Salari-Milli”, “Molla Nəsrəddin Təbrizdə”, 
“Arazın hər iki sahilində soyqırım”, “Azərbaycan 
məşhurları” (3 cilddə) əsərləri müəllifin elmi axtarışla-
rının və yaradıcılığının bir hissəsidir. Onun  şəxsi 
arxivində daha yeddi kitab, onlarca sanballı elmi 
məqalə oxuculara təqdim olunacağı günü gözləyir.  
Görkəmli ensiklopedik alim Cavad Heyətin başçı-
lıq etdiyi “Varlıq” dərgisinin nadir sayı ola bilər ki, 
orada S.Sərdariniyanın yazısına rast gəlinməsin. Tədqi-
qatçı Esmira Şükürovanın yazdığı kimi, Sərdariniya bir 
institutun gördüyü iş  qədər elmi irs qoyub getmişdir. 
Bu məhsuldar, zəhmətkeş alimin Güney Azərbaycan 
tarixşünaslığındakı xidmətlərindən danışarkən belə bir 
əhəti vurğulamaq lazımdır ki, onun qələmindən çıxan 
bütün yazılar ancaq doğma vətənin - Azərbaycanın 
tarixinə  və  mədəniyyətinə  həsr edilmişdir. Haqqında 
söhbət açacağımız “İrəvan müsəlman sakinli vilayət 
olmuşdur” kitabı böyük alimin apardığı tədqiqatlardan 
bir yarpaqdır.  

 
 
4
Məlum olduğu kimi, tarixən azərbaycanlılar qon-
şularına mehriban və xoş münasibəti ilə seçilmişlər. 
Özünün əzəli, əbədi və qədim ərazisində yaxşılığa ya-
manlıqla cavab verən ermənilərə də sığınacaq vermək, 
onlara yaxşı münasibət bəsləmək xalqımızın huma-
nizmi ilə bağlı olmuşdur. 
Ermənilər Yaxın və Orta Şərqdə, xüsusən Azər-
baycan və Türkiyə  ərazisində özlərinə “məzlum bir 
xalq” kimi sığınacaq tapmışlar. Sonra isə başqalarının 
ərazisində dövlət yaratmaq istəyən ermənilər XVIII 
əsrdən üzü bəri Rusiyanın timsalında özünə arxa tapıb 
Azərbaycan torpaqlarının işğalına başlamışlar. Rusiya 
imperatoru I Pyotrun (1682-1725) Azərbaycanı, Türki-
yəni,  İranı  işğal edib Fars körfəzinin isti sularına 
çıxmaq haqda arzusuna söykənən ermənilər 1722-ci 
ildə bu ərazilərdə özünə “Böyük Ermənistan dövləti” 
yaratmaq xülyası ilə I Pyotrun qəbulunda olmuş, “Şərq 
yürüşündə” ermənilərin canla-başla rus ordusunun və 
kəşfiyyatının xidmətində olacağına sədaqətlə söz ver-
mişlər. Həmin tarixdən bu günə qədər ermənilər qonşu 
müsəlman torpaqlarını  işğal etməklə, özgəsinin  ərazi-
sində yaşayıb ona arxadan zərbə vurmaqla, xəyanət və 
satqınlıqla Rusiyaya verdikləri vədə sadiq qalmışlar.  
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı xəyanətlə dolu 
xidmətləri rus çarizmi tərəfindən  əvəzsiz qalmamış, 
Türkmənçay müqaviləsindən sonra xalqımıza məxsus 
İrəvan əyaləti və onun ətrafı etnik təmizləmə aparılaraq 
ermənilərə verilmişdir. Bu haqda Güney Azərbaycanın 
tanınmış tarixçi-alimi mərhum Səməd Sərdariniyanın 
“İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabında 
tarixi sənədlər əsasında bir çox faktlar verilmişdir.  Adı 
çəkilən kitabda İrəvan xanlığının və onun ətraf əyalət-
lərinin tarixən azərbaycanlılara məxsus olması  təkzib-

 
 
5
olunmaz faktlar əsasında iyirmi yeddi başlıq altında 
şərh olunur. 
 Vaxtilə  Səfəvi hökmdarı  Şah İsmayıl Səfəvi ana 
vətənin bu yerlərini gəzib Göyçə gölü ətrafında bir ne-
çə gün istirahət etmiş və ölkənin paytaxtını Təbrizdən 
bura köçürmək haqda fikir söyləmişdir. 
Doktor S.Sərdariniyanın kitabında Türkmənçay 
müqaviləsi ilə Şimali Azərbaycanın çarizmin əsarətinə 
düşməsindən sonra ermənilərə bu bölgədə yaradılmış 
şərait, verilmiş imtiyazlar açıqlanır. Kitabda gedən 
məlumatlarda göstərilir ki, çar Rusiyası İrəvan və onun 
ətrafındakı əyalət və yaşayış məntəqələrinin statistikası 
və demoqrafik vəziyyəti haqda məlumatları tərtib edib 
mərkəzə çatdırmaq məqsədilə İvan Şopen adlı məmuru 
bir heyətlə İrəvana göndərir. Müəllif Şopenin başçılığı 
ilə tərtib edilmiş statistikada Türkmənçay müqaviləsin-
dən sonrakı vəziyyəti belə şərh etmişdir: “Ermənilərin 
arzusu ilə ruslar İrəvan mahalını  və onun ətrafındakı 
dörd xanlığı, 41 bəyliyi və sultanlığı ləğv edib türkləri 
oradan köçməyə məcbur etmişlər. Torpaq və əmlaklar 
gəlmə ermənilər arasında bölünmüşdür” (səh.90). 
İrəvanda yaşayan  əhalinin 143 000 nəfərdən 117 849 
nəfəri azərbaycanlıdan, cəmi 25 151 nəfəri gəlmə 
ermənilərdən ibarət olmuşdur. 1828-1832-ci illərdə 
İrəvandakı azərbaycanlıların sayı 100 000 nəfər azaldı-
ğı halda, ermənilərin sayı  gəlmələrin hesabına 82 377 
nəfər artmışdır (səh.91).  Müəllif kitabında Qahirədə 
çıxan “Hikmət” qəzetindən belə bir məlumatı nəql edir 
ki, 1904-cü ildə Qafqazda 3 208 875 nəfər müsəlman 
yaşamış  və bunların da 352 351 nəfəri  İrəvanda məs-
kunlaşmış azərbaycanlı olmuşdur (səh.118). O dövrdə 
rus məmurlarının yazılı  məlumatlarına  əsasən, XIX 
əsrin 30-cu illərində İrəvan sakinlərinin 80 %-dən çoxu 

 
 
6
müsəlman türklərdən ibarət olmuşdur. Halbuki sonrakı 
illərdə müsəlmanlara qarşı rus-erməni zorakılığı  nə-
ticəsində onların sayı azalmış  və bu zorakılıq onları 
İrəvandan digər bölgəyə köçməyə  məcbur etmişdir. 
Müəllif yazır ki, tarixən yerli xalq hesab olunan Qara-
papaqlar tayfası onlara qarşı  tətbiq olunan zorakılığa 
tab gətirməyib Güney Azərbaycanın Urmiya əyaləti 
ətrafına köçmüşlər.  
6 böyük məscidi, 50 savadlı ali müsəlman ruha-
nisi olan və 1807 azərbaycanlı  ailəsinin yaşadığı İrə-
van  şəhəri XIX əsrin sonunda erməni  şəhərinə çevril-
mişdir. Halbuki bu şəhərin iqtisadi, mədəni, elmi inki-
şafında həmin şəhərin sahibi olan azərbaycanlıların bö-
yük xidməti olmuşdur. İrəvanda 1883-cü ildə dünyəvi 
istiqamətli ilk məktəbi təşkil edən, Güney Azərbaycan 
“maarifinin atası”, “Ana dili” adlı ilk türkcə  dərsliyin 
müəllifi Mirzə  Həsən Rüşdiyyənin, ilk pedaqoji gim-
naziyanı təşkil edən Mirzə Kazım, Firidun bəy Köçərli, 
Mirzə Cabbar Bağçaban, Sərraf Rəşidi, Hacı Mirzə 
Ağasi, Hacı Şeyx Həsən, Məhəmməd Nadim, İbrahim 
Münşizadə, Mirzə Abdullah İrəvani, Mir Bağır İrəvani, 
Hacı Mirzəli İrəvani, Hacı Mirzə Əbdülkərim və başqa 
onlarca din, elm, mədəniyyət xadimlərinin adları  İrə-
vanın XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindəki tarixin-
də iftixarla qeyd olunmuşdur. Azərbaycan mədəniyyə-
tinin tanınmış simalarından olan Firidun bəy Köçərli 
öz xatirələrində M.K.Əsgərzadənin pedaqoji fəaliyyə-
tinə yüksək qiymət verərkən yazmışdır ki, “...Mirzə 
Kazımın təşkil etdiyi məktəb cümlə  İrəvan  əhlinin 
rəğbətini kəsb etmişdi”. 
XX  əsrin  əvvəllərində  İrəvanda və bütün Qərbi 
Azərbaycanda anti-müsəlman, anti-türk təbliğatının 
şiddətlənməsi, erməni zorakılığı  və özbaşınalığının 

 
 
7
artması yerli əhalinin  İrəvandan kütləvi  şəkildə didər-
gin düşməsi ilə  nəticələnmişdir. XIX əsrin sonunda 
Daşnaksütyun partiyasının yaranması  və erməni qatil-
lərinin bu partiya sıralarında cəmləşməsi “dənizdən-
dənizə böyük Ermənistan” haqda xülyanı formalaşdırdı 
və onu müsəlmanlara qarşı mübarizədə ideoloji hədəfə 
çevirdi. Daşnaksütyun partiyasının yaranması ilə Qərbi 
Azərbaycan torpaqları, o cümlədən  İrəvan və onun 
ətrafındakı bölgələr erməni əsarətinə düşdü. 
Doktor Səməd Sərdariniyanın kitabını  vərəqlə-
dikcə son yüz ildən artıq bir müddətdə erməni cəlladla-
rının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri çoxsaylı  qətl-
lərin, talan və zorakılıqların geniş panoraması göz 
önündə canlanır. Müəllifin kitabındakı çoxsaylı tarixi 
faktlar bu gün İrəvanı özünə paytaxt etmiş ermənilərin 
tarixi keçmişi bilərəkdən təhrif edib saxtalaşdırma-
larına tutarlı elmi cavabdır. 
Doktor S.Sərdariniyanın kitabı 1999-cu ildə 
(1379) İranda fars dilində nəşr edilmişdir. İranda qon-
darma “erməni soyqırımına” aid onlarla yazı dərc olun-
duğu halda, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törət-
dikləri cinayətlərlə  əlaqədar çıxan  əsərləri barmaqla 
saymaq olar. Bu baxımdan, ictimaiyyətimizin diqqə-
tinə  təqdim edilən bu kitab xüsusi əhəmiyyətə malik-
dir. Təbii ki, bizim oxucumuz əsərin hansı  şəraitdə 
qələmə alındığını və hansı auditoriyaya ünvanlandığını 
nəzərə almalıdır. Eyni zamanda, qeyd etməliyik ki, 
əsərdə  işlənən bəzi ifadələr və terminlərdə kiçik 
dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. 
 
Əkrəm Rəhimli (Bije) 

 
 
8
Müqəddimə 
 
Hal-hazırda Ermənistan Respublikasının paytaxtı 
və əhalisi ermənilərdən ibarət olan bir şəhər kimi tanı-
nan  İrəvan  əsrlər boyu təkcə Azərbaycanın vilayətlə-
rindən biri və müsəlman sakinli şəhər kimi deyil, həm 
də yadellilər qarşısında möhkəm qala hesab olunurdu. 
Belə ki, İran-Rusiya müharibələri zamanı  şəhər  əhalisi 
çar qoşunlarına qarşı müqavimət gostərərək onların qar-
şısını almışdı.  İrəvan müsəlmanlarının bu kimi rəşadət 
və  şücaətinə baxmayaraq, başqa səbəblərdən, o cüm-
lədən ermənilərin xəyanəti nəticəsində  İran-rus mü-
haribələri  İranın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Arazın o 
biri tayındakı 17 vilayət rusların işğalına məruz qaldı. 
Həmin tarixdən bu müsəlman sakinli vilayətin ermə-
niləşdirilməsi siyasətinə başlanıldı. Ruslar İrəvan  əha-
lisinin ermənilərin xeyrinə və onların məqsədlərinə uy-
ğun olaraq erməniləşdirilməsi üçün hazırlığa başladılar. 
Qafqazın işğalı üçün ermənilərin ruslarla gizli 
planı və əməkdaşlığı böyük Pyotr dövründən başlamış, 
onun  xələflərinin hakimiyyəti, o cümlədən II Yekate-
rina dövründə  də davam etmişdir. Nəhayət,  İran-
Rusiya müharibələri zamanı çarizm öz məqsədlərinə 
nail olmuşdur. Ermənilərlə rusların  əməkdaşlığı sayə-
sində Arazın o tayındakı  (şimalındakı - tərcüməçi) 
torpaqlarımız həmişəlik  Rusiyanın təsir dairəsinə 
salınmış oldu. 
Fransız Jan Mari Karzu "Ermənistan 1915" adlı 
kitabında  ermənilərlə tam həmfikirlilik nümayiş etdir-
sə  də, kitabın 39-cu səhifəsində belə yazır: "İran və 
Türkiyə erməniləri  İran-Rusiya müharibələrinin gedi-
şində könüllü hərbi qruplar təşkil etməklə, Rusiyaya 
zəruri xidmətlər və köməkliklər göstərərək bu ölkənin 
qələbəsini asanlaşdırdılar. Çünki onlar bu məntəqənin 

 
 
9
müsəlman dövlətindən ayrılmasını bütün erməni mil-
lətinin azadlıq və istiqlalı yolunda ilk addım hesab 
edirdilər".  
Lakin bu müharibələrdə ruslara müqavimət 
göstərən Qafqaz müsəlmanları onların qəzəb və kininə 
tuş gəldilər. Əbdüləzim Rezai iki müharibə arasındakı 
şəraitə  işarə edərək yazır: "Gülüstan müqaviləsində 
İranla Rusiya arasındakı  sərhəd düzgün müəyyənləş-
dirilmədiyi üçün müharibə ikinci dəfə alovlandı. Bir 
tərəfdən  rus orduları Göyçəni işğal edərək, onu 
qaytarmaq tələbindən boyun qaçırırdılar, digər tərəfdən 
isə üləmalar cihada fitva verərək, Rusiya ilə mühari-
bəni yenidən başlamaq üçün dövlətə  təzyiq edirdilər. 
Abbas Mirzə, istəyinin  əksinə olaraq, İran ordusunun 
komandanı  təyin olundu. İlkin mərhələdə ruslar qəfil 
yaxalandılar. İran döyüşçüləri əldən getmiş bölgələrdə 
yaşayan müsəlmanların köməkliyi ilə xeyli irəli ge-
dərək rusları Talışdan, Muğandan çıxardılar, Lənkəran 
limanını yenidən fəth etdilər. Bakı,  Şəki,  Şirvan 
camaatı da rus qarnizonlarına qarşı üsyana qalxdılar və 
həmin vilayətlər də ikinci dəfə İranın əlinə keçdi".
1
  
Ruslar Arazın o tayındakı vilayətləri tutduqdan 
sonra heç vaxt bu bölgənin yerli sakinlərinə etimad 
göstərmədilər. Onların ermənilərə qol-qanad verməsi 
nəticəsində bu millətin nümayəndələri Rusiyanın 
iqtisadi, mədəni, siyasi, hərbi sahələrdəki tədbirlərində 
iştirak edərək nüfuz qazandılar. Lakin bütün bu hima-
yədarlıqlara və  məskunlaşmanın ermənilərin xeyrinə 
dəyişdirilməsinə baxmayaraq, 1918-ci ilə  qədər ermə-
nilər Qafqazın heç bir məntəqəsində  əhalinin  əksəriy-
yətini təşkil etmirdilər. Hətta erməni yazıçısı Anahid 
Ter Minasyanın dediyi kimi, bir çox əyalətlərdə, 
                                                 
1
Tarix-e dəhhezarsale-ye İran. IV cild, səh.92  

 
 
10
ümumiyyətlə, erməni yox idi. Adı çəkilən yazıçı əlavə 
edir: "Tiflis Konqresinin əsas nigarançılıqlarından biri 
Qafqazda erməni milli ərazisinin olmaması idi. Yerli 
idarəetmə ilə bağlı muxtariyyət əldə etmək üçün rusla-
ra xahişnamə ilə  bərabər, “zemstvolar” təsis etmək 
üçün pərakəndə erməni camaatının yaşadığı çox məh-
dud sayda əyalət vahidlərinin planı da təqdim edildi".
1
  
Özünün icad etdiyi “Böyük Ermənistan”ı  hər bir 
işdə  əsas götürən Daşnak partiyası milli ərazinin 
olmaması problemini vəhşi və cinayətkar üsullarla həll 
etdi. "İrəvan vilayətindəki 211 azəri (“azərbaycanlı” 
mənasında – tərcüməçi)  kəndi xarabalığa çevrildi və 
100 minlərlə insan qətliam olundu. Təxminən 300 min 
İrəvan azərisi məhv edildi...".
2
  
Müsəlmanların soyqırımı  və etnik təmizlənməsi 
sonralar da amansızlıqla davam etdirildi. Hal-hazırda 
bu şəhərdə bir nəfər də müsəlman azəri yoxdur.  
Təqdim olunan bu kitabda İrəvan tarixinin ilkin 
fomalaşma mərhələsindən başlayaraq daşnakların əli ilə 
müsəlmanların kütləvi qətlinə  qədərki dövr araşdırılır. 
Əsərdə göstərilir ki, Çuxursəd vilayəti və onun mərkəzi 
olan  İrəvan tarixən müsəlman  ərazisi olmuşdur.  İrəvan 
Azərbaycan  əyalətinin dörd vilayətindən biri olan 
Çuxursəd vilayətinin mərkəzi idi. Bu vilayətin 
məşəqqətlər görmüş müsəlmanlarının cəsədləri üzərində 
təkcə Ermənistan Respublikası yaradılmamış, üstəlik, 
erməni ekstremistləri Dağlıq Qarabağa qarşı  ərazi id-
diası qaldıraraq, təcavüzkar rus ordusunun köməkliyi ilə 
Azərbaycan torpağına hücum edib Azərbaycan 
Respublikasının 20 faizdən çox ərazisini işğal etmişdir. 
                                                 
1
 Anahid Ter Minasyan. Qəfqaz dər tarixe moaser, səh.63 
2
 Mənije Turabzade və başqaları. Mahiyyət-e təhəvvolat dər 
Asiya-ye Mərkəzi və Qəfqaz, səh.71 

 
 
11
 
Coğrafi mövqe 
 
Qərbdən Şərqə qədər bütün yer üzü, 
Bir insan bədəni kimidir, fərqi yoxdur. 
Bədən ruha möhtac olduğu üçün 
Bu bədənin də ruhu İrəvandır. 
                                           (Qüdsi) 
 
(Qeyd:  Bu  əsərin farscadan bütöv tərcüməsi 
kitabın sonunda verilmişdir) 
 
Müxtəlif dövrlərdə  İrəvan Çuxursəd vilayətinin 
(Azərbaycanın vilayətlərindən biri) mərkəzi,  İrəvan 
xanlığı,  İrəvan vilayəti olmuş  və  nəhayət, Ermənistan 
Respublikasının paytaxtına çevrilmişdir. Bu şəhər 40 
dərəcə 15 dəqiqə şimal enliyində, 44 dərəcə 35 dəqiqə 
şərq uzunluğunda, Ağrı dağının (Ararat) 55 kilometr-
liyində, Alagözün cənub-şərqində, Göyçə gölündən 65 
km cənub-qərbdə  və Araz çayının qollarından olan 
Zəngiçayın sol sahilində yerləşir.  İrəvan  şəhəri 
İrəvançay adlanan çayın kənarındadır. 
1
  
İrəvan Ağrı  dərəsinin  şimal tərəfində 850-1300 
metr hündürlükdə yerləşir.
2
 Şəhərdən iki çay (Qırxbu-
laq və Zəngiçay) axır.
3
  İrəvanın ünlü şairlərindən olan 
Hacı Mirzə Ağasinin atası Mirzə Müslüm Qüdsi İrəvan 
çayları haqqında bir şeirində deyir:  
 
                                                 
1
 “Həmşəhri” qəzeti, sayı 107, 20.3.1374 
2
 Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan, Bakı, “Sabah”, 
1994, səh.184 
3
 Jan  Yunir.  Delavəran-e qomnam-e İran dər cənghaye  İran və 
Rusiye, səh.515 

 
 
12
Araz o çaylarsız Araz deyildir 
Dəryada batanı xilas etmək olmur. 
Ona görə onun (Arazın) suyunun dadı xoşdur ki,  
Onun üzü bu sulara tərəfdir. 
 
Heç kəs ona meyl salmazdı, 
Əgər İrəvandakı sular ona axmasaydı. 
Qırxbulağın Kövsər suyuna bənzəyən zülalı 
Hər bir çəməndən və bağdan axır. 
Hər kim ondan bir piyalə içsə, 
Meyin keyfiyyətini unudar. 
Əgər ki, bir xəstə dodağını onunla islatsa, 
Bir daha o başqa bir xəstəlik görməz. 
Zəngi ona görə kiçik xəndək olub ki,  
Onun üstündə yüzlərlə qəsrlər və saraylar var. 
Ürək açan qəsrlərin bu çayı  
Nəzarətdə saxlaması onun səfasına sübutdur. 
Zəngiyə Selsəbil (behişt suyu) demək olar. 
Surətin aynası kimi üzü gizlətməsə də, 
Bunun əksinə olaraq onun adını kafur qoydular. 
Onun mənbəyindən ta son sərhədinə qədər 
Bir damcısı da zaya getməz. 
Hamısı dürr olar bu axar suyun, 
Apreldə yağan yağışın damcıları tək. 
Sularındakı saysız-hesabsız balıqlar 
Dalğa yaratmaqla onun sularını parça-parça edər. 
Suyunun üstü başdan-başa ördək-qaz 
Üzərlər, ördəkdən, şahbazdan uzaq. 
 
İrəvanın gözəl havası var, lakin qış uzun çəkdiyin-
dən bərk soyuqlar olur. Əksər halda səur ayında 
(ordibehişt - bizim təqvimlə aprel) qar yağır... Tiflisin 
on fərsəngliyində  şirin su dəryaçası var. Həmin 
dəryaçanın  ətrafında, təxminən iyirmi fərsəngdə (bir 

 
 
13
fərsəng 
12 min addıma, təqribən 6-8 km.-ə bərabərdir - 
redaktor)
,  şimal tərəfdə  İrəvan yerləşir. Adı  çəkilən 
dəryaçada bir zər (104 sm.-ə  bərabər uzunluq ölçüsü) 
böyüklükdə forel balığı görünmüşdür.
1
 
 
Havası cənnət havasına bənzər,  
Fərəh verən kimi ruhuna qanad verər. 
Əbədiyyət ağacına bənzəyən gözəlliyindən  
Qocalıqdan sonra da cavanlıq gələr. 
Bu eyş-işrət təsirli dinclik yerində  
Heç vaxt xəstəlik olmaz.  
                                               Qüdsi 
 
Şərq tərəfdən  İrəvanın 12 fərsəngində  Ağrı dağı 
yerləşir. Camaatın fikrincə, Nuhun gəmisi orada yerə 
oturub. Dağ kifayət qədər yüksək olduğundan hava açıq 
və buludsuz olanda 2-10 fərsəng məsafə aydın görünür. 
Ağrı dağının hündürlüyü 17.266 ingilis futuna 
bərabərdir (3,5 ingilis futu, təxminən 1 İran "zər"i de-
məkdir). Ermənilər bu dağı Masis adlandırırlar. Etiqada 
görə, guya onların  əcdadalarından olan Aram oğlu 
Masis bu dağı öz adına uyğun olaraq adlandırmışdır. 
Ancaq fransızlar onu Ararat, ərəblər Cudi adlandırırlar. 
Şardənin səyahəti zamanı  İran  əhalisi onu müqəddəs 
sayaraq deyirmiş ki, Nuhun gəmisi bu dağda 
dayanmaqla onu Yer kürəsinin başqa nöqtələrindən 
daha izzətli edib.
2
  
İrəvan böyük İpək yolunun üstündə idi. Bu yol 
Çinin Tvan Hanq vilayətindən Kansu vilayətinə doğru 
uzanırdı. Oradan Şərqi Türküstana daxil olur, Beşbalıq, 
                                                 
1
 Bax:  Etimadüs-səltənə. Mirat-ül Bildan. Doktor Hüseyn 
Nəvainin redaktəsi  ilə, I cild, səh.182 
2
 Bax: Yenə orada, səh.185 

 
 
14
Almalıq, Otrardan keçərək Səmərqənd və Buxaraya 
çatırdı. Buxarada yolun əsas hissəsi  Mərv və 
Gürgandan keçərək, Reyə  gəlir, Reydən Qəzvinə, 
Zəncana, Təbrizə,  İrəvana doğru,  İrəvandan isə ya 
Trabzona, ya da Şamdakı limanlara qədər uzanırdı. 
Köməkçi yol isə Səmərqənddən Xarəzmə, Xarəzmdən 
Həştərxana, oradan isə Don sahillərinə  və Azov 
dənizinin limanlarına gəlib çatırdı.
1
  
Mərv hakiminin vəziri Məhəmməd Kazım Mərvi 
yazır: "Bu bölgədə hündürlükdə və möhkəmlikdə tayı-
bərabəri olmayan iki qala vardır: Rum keçidində 
İrəvan qalası, Türküstan keçidində Mərv qalası. 
Bu sözləri ilə ifrata varan şair onların hər ikisini 
tərənnüm edib, İrəvan qalasının yüksəkliyini birinci 
yerdə qeyd edir:      
Poladdan tökülmüş dağ kimi hasarı olan  
Bu qalaya baxanda göz sulanır. 
Onun dövrəsində səf-səf düzülmüş bürclər 
Göy üzündəki ulduzlar kimi görünür. 
Onun göyü əzən elə dişi var ki, (divarlardakı 
çıxıntılar nəzərdə tutulur) 
Bundan günəş, ay və planetlər qorxuya düşüb. 
Onun hər uca və yüksək guşəsindən 
Günəşin və ayın qübbəsi görünür. 
Belə qalalara heç kəs tay göstərə bilməz 
Bunlardan biri Mərv, o birisi İrəvan qalasıdır".
2
  
 
                                                 
1
 Bax: Abbas İqbal Aştiyani. Tarix-e Moğol, səh.569 
2
 Məhəmməd Kazım Mərvi. Aləmara-ye Nadiri. Doktor 
Məhəmməd Əmin Reyahinin düzəlişi ilə, II cild, səh.210 və 613 

 
 
15