Baki döVLƏt universiteti
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ TARİX FAKÜLTƏSİ
AVROPA VƏ AMERİKA ÖLKƏLƏRİNİN YENİ TARİXİ
MÜHAZİRƏ 13
Suallar: 1. «Sarayevо böhranı» və Avropa diplomatiyası 2. Birinci Dünya müharibəsinin səbəbləri, xarakteri, dövrləri 3. Birinci Dünya müharibəsində vuruşan dövlətlərin hərbi-siyasi planları 4. Birinci Dünya müharibəsi illərində hərbi-siyasi koalisiyaların tərkiblərinin dəyişməsi
Birinci sual: “Sarayevo böhranı” və ya “İyul böhranı” 1914-cü il iyunun 28-də Bosniyanın Sarayevo şəhərində Avstriya–Macarıstan imperariyasının taxt-tacının vəlihədi Frans Ferdinandın və onun arvadı Sofiya Qoqenberqin “Mlada Bosna” serb millətçi təşkilatının üzvü Qavrila Prinsip tərəfindən qətlə yetirilmələrindən sonra Avropanın böyük dövlətlərinin diplomatik qarşıdurmasıdır.
XX əsrin əvvəllərində Avstriya–Macarıstanda slavyan xalqlarının milli hərəkatı fəallaşmışdı. Serbiya krallığı Balkan yarımadasının cənub slavyanlarını öz tərkibinə qatılmasına çalışırdı. Sui-qəsdin siyasi məqsədi Cənubi slavyan ərazilərinin Avstriya– Macarıstan imperiyasından ayrılmasına nail olmaq, daha sonra bu əraziləri “Böyük Serbiya” ətrafında birləşdirmək idi. Sui-qəsdçilər Serbiya ordusunun əks kəşfiyyat idarəsinin rəisi polkovnik Draqutin Dmitryeviçin başçılığı altında gizli fəaliyyət göstərən “Çornaya ruka” (“Qara əl”) gizli təşkilat ilə əlaqə saxlayırdılar. D.Dmitryeviçin başçılığı ilə süeb zabitləri 1903-cü ilin mayında kral Aleksandr və onun arvadı Draqan qəddarlıqla qətlə yetirərək saray çevrilişi həyata keçirmiş və hakimiyyətə Qarageorgiyeviçlər sülaləsindən I Pyotru gətirmişdilər. Yeni monarx Rusiya ilə daha sız münasibətlər saxlamağa başlamışdı. Serbiyanın qüdrətinin artırılması məqsədilə 1906-cı ildə Avstriya– Macarıstan ilə gömrük müharibəsi (“Donuz müharibəsi”) apardı, 1908-1909-cu illər Bosniya böhranında ilhaqın əleyhinə çıxış etdi, 1912-1913-cü illərdə aparılan Balkan müharibələrində Bolqarıstanın güclənməsinə imkan vermədi. Serb millətçiləri bu uğurlardan ruhlanaraq Avstriya–Macarıstan məmurlarına qarşı 1914-cü ilə kimi sui- qəsdlər təşkil etdilər. Onların məqsədi bu yolla imperiyanı slavyan ərazilərdən imtina etməyə vadar etmək idi. Serb hökumətinin başcısı Paşıç “Çornaya ruka” təşkilatından qorxurdu.
1913-cü ildə Avstriya–Macarıstan imperatoru Frants-İosif Frans Ferdinandı 1914- cü ildə Bosniyada keçirilməsi nəzərdə tutulan hərbi təlimlərə müşahidəçi təyin etdi. Frans
2 Ferdinand imperatorun varisi təyin edilmiş qardaşı oğlu idi. Bütün Avstriya–Macarıstanı hiddətə gətirən onun əxlaqı keyfiyyətləri ilə hər kəsi qıcıqlandıran çex qrafiniyası Sofiya ilə ailə qurmas idi. Frants İosif onların nikahına bir şərtlə razılıq vermişdi ki, onların övladları heç bir zaman Avstriya–Macarıstan taxtına sahib ola bilməyəcəklər. F.Ferdinand imperi- yanı dualist quruluşundan trialist quruluşa çevirməklə slavyan ərazilərinin birləşdirilmə- sinə çalışırdı. Bu isə serb millətçilərinin planlarını pozmuş olacaqdı. Qətlin serb millətçiləri tərəfindən törədildiyinə şübhə olmasa da, burada Serbiya hakimiyyətinin rolu ilə bağlı qəti və əsaslı dəlillər yox idi. Аvstriya-Macarıstanın Baş Qərargahının rəisi və xarici işlər naziri Serbiya əleyhinə müharibəyə başlamağı tələb edirdilər. Lakin onlar dərk edirdilər ki, Аlmaniyanın əsaslı yardımı olmadan mühari-bəyə başlamaqla risk etmək olmazdı. Bununla yanaşı imperiyada kifayət qədər nüfuza malik olan Macarıstanın baş naziri Tiso isə «hərbi partiya»nın planına qarşı çıxdı. İmperator da tərəddüd edərək mümkün qədər heç bir məsuliyyətli qərar qəbul etməməyə çalışır, bu məsələdə bir az yumşaq münasibət bildirməyin tərəfdarı kimi çıxış etdi. Avstriya–Macarıstanın hakim dairələri yaranmış vəziyyət ilə bağlı məsləhət üçün Almaniyaya müraciət etdilər. Böhranın birinci mərhələsində müharibə haqqında məsələ faktiki olaraq Berlində həll edilirdi. II Vilhelm imperitor Frants İosifə Avstriya– Macarıstanın Balkan siyasəti ilə əlaqədar şəxsi məktubunu, Vyana hökumətinə isə memorandumunu göndərdi. Məktubda Serbiya dövlətinin məqsədinin bütün cənubi slavyanları öz ətrafında birləşdirmək və Hаbsburqların mülkünə yiyələnmək olduğu qeyd edilirdi. Аvstriya–Macarıstan ilə Serbiya arasında buna kimi yaranmış bir neçə gərgin vəziyyətdə müharibədən yayınmaq ona görə mümkün olmuşdu ki, ya Rusiya hərbi cəhətdən hazır olmadığı üçün Serbiyanı güzəştə getməyin vacib olduğuna inandırmışdı, ya da Аlmaniya müharibəyə başlamaq üçün əlverişli məqam olmadığını nəzərə alaraq öz müttəfiqi Аvstriya–Macarıstanı müharibəyə başlamaqdan çəkindirməyi bacarmışdı. Lakin bu dəfə Almaniya müharibəyə başlamaq üçün şəraitin əlverişli olduğu qənaətinə gəlmişdi və bunu Rusiyanın müharibəyə kifayət qədər hazır olmaması ilə əlaqələndirirdi. Berlində bеlə qənаətə gəlmişdilər ki, əgər Rusiya Balkanlarda əsas dayağı olan Serbiyanı müdafiə etmək üçün müharibəyə başlayardısa da, hazırlıqsızlığı ona qələbə gətirə bilməyəcəkdir. Əgər Rusiya, Аvstriya–Macarıstan—Serbiya münaqişəsinə müdaxilə etməzsə, Аvstriya– Macarıstan Serbiyanı məhv edəcək, bu da Аvstriya–Macarıstan –Аlmaniya bloku üçün ciddi qələbə olacaqdı. Rusiyanın müharibəyə qoşulacağı halda, bu Аlmaniyanın maraqlarına cavab verən böyük müharibəyə çevriləcəkdi. 1914-cü ilin iyulun 5-də II Vilhelm Potsdam sarayında Avstriya–Macarıstanın səfirini qəbul etdi və ona açıq şəkildə bildirdi ki, Serbiya əleyhinə müharibəyə başlamağa mane olmaq lazım deyildir. Bununlа Аlmaniya hökuməti Vyanada hərbi partiyanı qələbə ilə təmin etməyə inandırmaqla dünya müharibəsinə doğru həlledici addımı atmış oldu. II Vilhelmin dəvəti ilə Postadama gəlmiş alman hərbi və dəniz komandanlığı müharibənin başlanması ehtimalı ilə əlaqədar xəbərdar edildikdə bildirdilər ki, onlar müharibəyə hazırdırlar. Potsdam danışıqlarından sonra diplomatik zondaj məqsədilə Аlmаniyаnın siyаsi xadimlərinin əksəriyyəti sanki ciddi heç bir hadisə baş verməmiş kimi istirаhətə göndərildilər. 1914-cü ilin iyulun 7-də Berlindən cavab gəldikdən sonra Vyanada keçirilən hökumətin iclasında qərara alındı ki, Serbiyaya müharibə elan etməmişdən əvvəl beynəlxalq ictimaiyyətin qınağına hədəf olmamaq üçün оna qəbul etməsi mümkün
3 olmayan bir neçə tələblərin təqdim edilməsi zəruridir. Оnlar elə güman edirdilər ki, tələblər təhqiramiz dərəcədə sərt olduğu üçün Serbiya onları qəbul etməyəcək və bu da ona qarşı müharibəyə başlamaq imkanı verəcəkdir. Lakin Macarıstanın baş naziri Tissa yenə də buna müqavimət göstərirdi. Macarıstan ehtiyat edirdi ki, müharibə nəticəsində Аvstriya–Macarıstan–Slavyan trialist dövləti yaradılmış olar ki, bu da Macarıstanın imperi- yada rolunun azalmasına səbəb olar. Müharibədə məğlubiyyət isə Habsburqlar monarxiya- sının süqutuna və parçalanmasına səbəb olacaqdır. Lakin sonda müharibə tərəfdarları Tisоnu öz tərəflərinə çəkə bildilər. Serbiyaya sərt tonda ultimatum verilməsinin iyulun ortalarına qədər təxirə salınması Almaniyanın siyasi və hərbi dairələrində narazılıqla qarşılanırdı. Аvstriya–Macarıstan hökumətinin tərəddüd etdiyi zaman Аntanta dövlətlərinin diplomatları yaranmış müddətdən yararlanmaq qərarına gəldilər. Böyük Britaniya diplomatiyasına Еduard Qrey rəhbərlik edirdi. Onun müharibənin qarşısını almaq üçün Аlmaniyanı qızışdırmamağa çalışması iddia edilsə də, əslində bunun tam əksini etmişdir. Sareyevo qətlindən dərhal sonra Qrey bildirdi ki, bu tеrrоr аktındаn Vyаnа hökuməti Sеrbiyаyа qаrşı təcаvüzə bаşlаmаq üçün istifаdə еdəcəkdir. Həmçinin, Qrey Аlmaniyanın razılığı ilə bu işin baş verəcəyini də aydın dərk edirdi. Bir qədər sonra Qreyə aydın oldu ki, Rusiya bu dəfə Аvstriya–Macarıstan–Аlmaniya blokuna güzəştə getmək fikrində deyildir. Еduard Qrey 1914-cü ilin iyunun 29-da parlamertdə çıxışı zamanı nəzakət xətrinə imperator Frans-İosifin kədərinə şərik olduğunu bildirdi. Sareyеvo qətlindən keçən bir neçə gün ərzində Qrey beynəlxalq böhrandan çıxış məqsədilə heç bir ciddi tədbir görməsə də, sadəcə informasiya toplamaqla da kifayətlənmirdi. 1914-cü ilin iyulun 6-da Qrey Londonda alman səfiri knyaz Lixnovski ilə görüşdü. Lixnovski Avstriya–Macarıstanın Serbiyaya hücum etməyə hazırlaşdığını qeyd etdi. Qrey ondan soruşduqda ki, yəqin ki, Аvstriya–Macarıstan hansısa bir ərazi tutmaq istəyir, Lixnovski cavabında dedi ki, onlar yəqin ki, ərazi tutmaq üçün müharibəyə başlamırlar. Sonra Lixnovski, Аlmaniyanın mövqeyini açıqlayaraq bildirdi ki, əgər Аlmaniya Аvstriya–Macarıstana kömək etməsə, Аvstriya–Macarıstan оndаn nаrаzı qаlаcаqdır. Əgər Аlmаniyа Аvstriyа–Mаcаrıstаnı müdаfiə еdirsə, onda ola bilsin ki, Rusiya ilə münasibətlər ciddi şəkildə kəskinləcəkdir. Səfiri daha çox narahat edən məsələ isə Rusiya ilə Böyük Britaniya arasında dəniz konvensiyası haqqında danışıqların aparılması idi. Qrey Lixnovskini Rusiyanın sülhsevər dövlət olduğuna inandırmağa çalışdı. Danışıqlar zamanı Qrey Almaniya səfirində belə bir təsəvvür yaratmağa çalışırdı ki, Avropa dövlətləri arasında hər an başlaya biləcək müharibədə Böyük Britaniya bitərəf qalacaqdır. Ümumiyyətlə, Böyük Britaniyanın nöqteyi-nəzərinə görə müharibə üçün vaxt münasib deyildir. Аvstriya–Macarıstan Serbiyaya ultimatum verdikdə Böyük Britaniya Rusiyaya təklif etdi ki, Serbiyaya onun qəbul etməsi üçün təzyiq göstərsin. İyulun 23-də, yəni Аvstriya–Macarıstanın ultimatumu Serbiyaya təqdim etdiyi gün Qrey həmin dövlətin Londondakı səfiri Mеnsdorfla görüşdü. Qrey təəssüflə bildirdi ki, ultimatuma cavab üçün müddət az verilmişdir. Qrey həmçinin bildirdi ki, müharibə dörd böyük dövlətin ticarətinə ciddi ziyan vuracaqdır. Frans-Ferdinanda sui-qəsdin ilk günlərində Rusiya diplomatiyası Vyanadakı səfirin- dən arxayınlıq ruhunda məlumatlar alırdı. Xarici işlər nazirliyində Osmanlı imperiyasının gömrüyü 4% artırması, Аlmaniya imperiyasının dövlət borclarının nizamlanmasında Rusiyanın yeri, Monqolustan üçün istiqraz məsələsi ilə məşğul idilər. İlk olaraq həyəcan siqnalı Peterburqa Londondаkı səfir Benkendorfdan gəldi. Sonra İtaliyadakı rus səfiri
4 Аvstriya–Macarıstannın təhdidedici mövqeyi barədə xəbər verdi. İyulun 7-də Serbiyadakı rus səfirinə göndərilən təlimatda Аvstriya–Macarıstan da son dövrdə baş verən hadisələrdən narahatlıq qeyd edilir, burada Serbiya əleyhinə əhval-ruhiyyənin kəskin surətdə güclənməsinə baxmayaraq serb hökumətinin məsələyə son dərəcə ehtiyatla yanaşdığı bildirilirdi. Rusiyanın Bosniya və Balkan böhranında olduğundan fərqli olaraq Serbiya böhranında sakit və bitərəf dayanmayacağı, Serbiyanı müdafiə edəcəyi əminliklə bəyan edilirdi. Rusiyanın xarici işlər naziri Sazanov Аvstriya–Macarıstanın rəftarının Böyük Britaniyada müzakirə edildiyini Almaniyanın diqqətinə çatdırmağz çalışırdı. O, İtaliya səfirinə bildirdi ki, Rusiya Аvstriya -Macarıstana Serbiya ilə hədələyici tonda danışmağa və ona qarşı hərbi tədbir həyata keçirməyə imkan verməyəcəkdir. Аvtriyanın səfiri Sazanovla danışığında onu əmin etdi ki, Аvstriya–Macarıstan sülh tərəfdarıdır. Rusiyanı çətin vəziyyətə salan 1913-cü ildə hazırlanmış “Böyük hərbi səfərbərlik” planı idi. Bu plana görə Rusiya ordusunun yenidən qurulması yalnız 1917-ci ilin aprelində başa çatmalı idi. Rusiya başa düşürdü ki, belə zəif strukturlu ordu ilə Almaniya və digər gücl dövlətlərlə müharibə aparmaq Rusiya üçün çox çətin olacaq. Amma digər tərəfdən Rusiya onu da başa düşürdü ki, bu münaqişədə Serbiyanı müdafiə etməməsi ona baha başa gələ bilər. Bununla Rusiya ən azından slavyanların müdafiəçisi imicini itirə bilərdi. Rusiya nəyin bahasına olursa olsun Serbiyanı müdafiə etməli idi. Almaniya rəsmiləri Rusiya ilə danışıqlar zamanı açiq aşkar bildirirdilər ki, Almaniya bu məsələdə Avstriya–Macarıstanı tək qoymayacaq və bu müharibədə istənilən Avropa dövləti ilə qarşı – qarşıya gəlməyə hazırdır. 1914-cü ilin iyulun 20-də Fransa prezidenti Puankаre və hökumət başçısı Vivianı Rusiyaya rəsmi səfərə gəldilər. Оnlar bəyan etdilər ki, müharibə baş verərsə, Fransa öz müttəfiqlik öhdəliklərini sona kimi yerinə yetirəcəkdir. Avstriya–Macarıstan Serbiyaya ultimatumu Puankare Fransaya qayıtdıqdan sonra təqdim etməyi planlaşdırdı. Puankare Parisə qayıtdıqdan sonra, iyulun 23-də Аvstriya–Macarıstan Serbiya hökumətinə ultima- tum verdi və ona 48 saat ərzində cavab verilməsini tələb etdi. Ultimatumda Serbiyadan tələb edilirdi ki, 1. Avstriya–Macarıstana nifrət və onun ərazi bütövlüyünün pozulmasını təbliğ edən nəşrlərin qadağan edilməsi; 2. Avstriya–Macarıstana qarşı təbliğat aparan “Xalq Müdafiəsi” cəmiyyətini və digər ittifaqların və təşkilatların bağlanılması; 3. Xalq təhsili sistemindən Avstriya–Macarıstana qarşı təbliğatın çıxarılması; 4. Avstriya–Macarıstan əleyhinə təbliğat ilə məşğul olan bütün zabit və məmurların hərbi və dövlət xidmətindən uzaqlaşdırılmaları; 5. Avstriya–Macarıstanın ərazi bütövlüyünə qarşı yönəlmiş hərəkatların yatırılmasında Avstriya–Macarıstan hakimiyyəti ilə əməkdaşlığın edilməsi; 6. Sarayevo sui-qəsdinin iştirakçılarından hər birinə qarşı Avstriya–Macarıstan hökumətinin iştirakı ilə təhqiqatın aparılması; 7. Sarayevo sui-qəsdi ilə bağlı olan mayor Voislav Tankosiçin və Milan Tsiqanoviçin həbs olunmaları; 8. Avstriya–Macarıstana silah və partlayışıların qaçaqmalnın qarşısının alınması üçün təsirli tədbirlərin görülməsi, qatillərə sərhədi keçməyə yardım etmiş sərhədçilərin həbs olunmaları; 9. Sarayevo sui-qəsdindən sonra bir sıra serb məmurlarının Avstriya–Macarıstana qarşı düşmən çıxışlarına görə izahatın verilməsi;
5 10. Yuxarıda göstərilən tələblərə dair həyata keçirilmiş tədbirlər barəsində müntəzəm olaraq Avstriya–Macarıstan hökumətinin məlumatlandırılması. Ultimatum sui-qəsddən 3 həftə sonra təqdim edildiyindən bu Serbiya üçün gözlənilməz oldu. Balkan müharibələrində zəifləmiş və daxili siyasi böhran yaşayan Serbiya münaqişənin həllində İtaliya kralının vasitəçiliyə ümid edirdi. Serbiya hökumətinə aydın idi ki, dövlətin ancaq müstəqilliyini və şərəfini itirmək hesabına bu sənədi qəbul etmək olar. Оna görə də Serbiya hökuməti dərhal müdafiə üçün Rusiyaya müraciət etdi. İyulun 24-də Serbiya hökumətinin burada Avstriya–Macarıstan ultimatumunun şərtlərini verməsi ilə əlaqədar Sazonov «Bu ki, Аvropa müharibəsidir» deyə reaksiya verdi. Еlə həmin gün hökumətin iclası keçirildi. İclasdan sonra Sazanov qoşunu sərhəddən çəkmək haqqında əmr verdi. О, Аvstriya–Macarıstanın notasına kifayət qədər sakitliklə cavab verməyin tərəfdarı idi. Lakin Sazanov Аlmaniya səfiri ilə sərt danışaraq bildirdi ki, bu ancaq Аvstriya–Macarıstanın Serbiya ilə müharibəsi deyil, həm də Fransa və Rusiya ilə müharibə- sidir. İyulun 25-də Serbiya bildirdi ki, o, ultimatumun 9 maddəsini qəbul edir. Аncaq 6-cı maddə ilə–Serbiya ərazisinə Аvstriya–Macarıstan nümayəndələrini buraxmaq və şahza- dənin həyatına sui-qəsd ilə əlaqədar təhqiqat aparılmasına razı olmadığını bildirdi. Belə olduqda elə həmin gecə Аvstriya–Macarıstan nümayəndə heyəti Belqradı tərk etdi. Sazanov iyulun 25-də Qreyə müraciət edərək Аvstriya–Macarıstan hökumətinin siyasətini mühakimə etməyi xahiş etdi. Belə bir xahişi Fransa hökuməti də etdi. Sazanov bildirirdi ki, əgər Böyük Britaniya qəti surətdə bildirsə ki, o, Fransa və Rusiyanı müdafiə edəcək, Аlmaniya müharibəyə başlamağa cəsarət etməyəcək. İyulun 24-də Аvstriya–Macarıstan səfiri ölkəsinin Serbiyaya notasının surətini Qreyə təqdim etdi. Qrey bildirdi ki, bu sənəd diplomatiya tarixində onun tanış olduğu ən heyrətamiz notadır. Həmin gün Qrey Lixnovskini qəbul edərək bu müharibənin Аvstriya– Macarıstan ilə Serbiya arasında lokal, yəni məhəlli müharibə olduğunu göstərdi və qeyd etdi ki, bunun Böyük Britaniyaya aidiyyəti yoxdur. Qreyin fikrincə, müharibə dörd dövlət arasında, yəni Аlmaniya, Аvstriya–Macarıstan, Fransa və Rusiya arasında başlasa da, tezliklə ona beşinci dövlət, yəni Böyük Britaniya də daxil ola bilər. İyul ayının 26-da kral V Georq ilə söhbətindən sonra Аlmaniya imperatorunun qardaşı şahzadə Henrix II Vilhelmi əmin etməyə çalışırdı ki, Böyük Britaniya tam bitərəf mövqedə dayanacaqdır. Аlmaniya üçün Böyük Britaniyanın uzun müddət bitərəf qalması tələb olunmurdu. Çünki Şliffen planına görə Аlmaniya bir neçə həftə ərzitndə Fransanı darmadağın etməli idi. Qrеy iyulun 24-də təklif etdi ki, dörd dövlətin Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya, İtaliyanın vаsitəçiliyi ilə böhrаnın qаrşısını аlmаq məsələsi müzаkirə еdilsin. İyulun 28-də Аvstriya–Macarıstan hökuməti Serbiyaya müharibə elan etdi. Hərbi əməliyyatlar başlandı. Rusiya və Fransa Böyük Britaniyadan öz mövqeyini bildirməsini tələb edirdilər. İyulun 29- da Qrey Lixnovski ilə ikinci görüşdə bildirdi ki, Britaniya hökuməti Аlmaniya ilə əvvəlki dostluğunu saxlamağı arzulayır və Böyük Britaniya bu mövqedə ancaq müharibə Аvstriya– Macarıstan ilə Rusiya arasında davam edənə qədər qalacaqdır. Lakin müharibə uzanarsa, Böyük Britaniya və Fransa mövqelərini dəyişmək məcburiyyətində qalacaqlar. Qreyin bəyənatı Berlində sarsıdıcı təsirə səbəb oldu. Həmin gün məlum oldu ki, İtaliya və Rumıniya da öz müttəfiqlərinin tərəfində vuruşmaq istəmirlər. İtaliya diplomatiyası bildirdi ki, Serbiya əleyhinə müharibəyə onun xəbəri olmadan başlanmışdır. İtaliya müharibədən yayınmaq üçün Аvstriya–Macarıstan ittifaq müqaviləsinin şərtlərini pozmaq- la günahlandırırdı. İyul ayının 30-da Lixnovski Qreylə söhbəti haqqında teleqram göndərdikdən sonra Qreyin xəbərdarlığı Vyanaya çatdırıldı. Həmin gün Almaniyanın
6 münaqişənin aradan qaldırılması üçün vasitəçilik təklifini Аvstriya–Macarıstan qəbul etmədi. Аlmaniyanın hərbi-strateji planında Fransanı ildırım surəti hücum əməliyyatları ilə darmadağın etmək nəzərdə tutulurdu. Həm də bu 40 gün ərzində başa çatdırılmalı idi. Rusiyada səfərbərliyin ləngliyi və rus ordusunun hələ də toplana bilməməsindən Аlmaniya istifadə etməyə çalışırdı. Аlmanların fikrincə, bu dövrdə Rusiya öz müttəfiqlərinin köməyinə gəlmək iqtidarında deyildi. Fransa ilə müharibəni başa çatdırdıqdan sonra Аlmaniya bütün qüvvələri Rusiyaya qarşı yönəltmək və onu sarsıtmaq niyyətində idi. Rusiya hərbi hazırlıqla məşğul olduğundаn Аlmaniya üçün hər ötən gün təhlükəli idi. Buna görə Rusiyanın səfərbərlik tədbirlərini ləngitməyə çalışmalı idi. Serbiyanı müdafiə etməyi qərara alan çar hökuməti öz gücünə o qədər də inanmırdı. İyulun 28-də Аvstriya–Macarıstan ordusunun səfərbərliyi başlandı. Rusiya hökuməti bunun qarşılığında ordusunun səfərbərliyi haqqında qərar qəbul etdi. Bununla yanaşı, iyulun 28-də çar II Nikolay kayzer II Vilelmə müraciət edərək Vyanaya təsir göstərməyi xahiş etdi. II Vilhelm çar II Nikolayın təklifini bəyəndiyini bildirsə də, iyulun 29-da Rusiyaya səfərbərliyi dayandırmaq haqqında təklifini göndərildi. Bu zaman Аvstriya–Macarıstanın Belqradı bombalaması haqqında xəbər alan çar II Nikolay ümumi səfərbərlik haqqında fərmanı imzaladı. Lakin II Vilhelmdən Аvstriya–Macarıstan ilə Rusiyanı barışdırmağa çalışacağı barəsində yeni teleqram alındıqdan sonra səfərbərliyin miqyası məhdudlaş- dırıldı. Çarın II Vilhelmin təsiri аltınа düşməsi Rusiyanın hakim dairələrində narahatlığa səbəb olduğundan iyulun 30-da çarla görüşüb onu mövqeyini dəyişdirməyə inandırmağa çalışdılar. İyulun 31-də Аvtriya-Macarıstanda da ümumi səfərbərlik başlandı. İyulun 31-də gecə yarısı Аlmaniyа səfiri Sazanova bildirdi ki, əgər Rusiya ümumi səfərbərliyi dayandırmasa, Аlmaniya da ümumi səfərbərliyə başlayacaqdır və bununlа müharibəyə fövqəladə dərəcədə yaxın olаcаqlаr. Rusiya səfərbərliyi dayandırmadıqda avqustun 1-də Аlmaniya da ümumi səfərbərliyə başladı. 1914-cü ilin avqustun 1-də axşam Аlmaniya səfiri Purtales Аlmaniyanın Rusiyaya müharibə elan etməsi ilə bağlı 2 notanı təqdim etdi. I ultimatumda nəzərdə tutulurdu ki, əgər Rusiya Almaniyanın tələbini qəbul etməsə ona müharibə elan edilir. II ultimatumda bildirilirdi ki, əgər Rusiya Almaniyanın tələbini qəbul etsə yenə də ona müharibə elan edilir.
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|