İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

1 
 
                                                       Giriş 
    İnsan  cəmiyyətinin  inkişafı  təbiətlə  qarşılıqlı  təmasda  olmadan  mümkün  deyil. 
İnsanların  təlabatını  ödəmək  və  onun  inkişafını  təmin  etmək  üşün  Yerin  bərpa 
olunan və bərpa olunmayan sərvətlərindən intensiv şəkildə istifadə olunur.İnsan öz 
həyatı  üçün  vacib  olan  hər  şeyi  (enerji,qida  və  s.)  təbiətdən  alır.Təbiət  insanın 
estetik təlabatının təminat mənbəyidir.  
    Elmi-texniki  tərəqqinin sürətli  vüsət  alması  ilə insanın təbiətə  təsiri  daha  güclü 
xarakter  alır.  XX  əsrdə  bu  təsir  təbii  amillərin  təsiri  ilə  müqaisə  edilə  biləcək 
dərəcəyə  çatmışdır  ki,  bu  da  insan  cəmiyyəti  ilə  təbiət  arasındakı  qüvvələr 
nisbətində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyinə səbəb olmuşdur. 
    Elmi-texniki  tərəqqi  sayəsində  insan  cəmiyyəti  təbiətə  təsirin  daha  güclü 
vasitələrinə  yiyələnmişdir.Bu  nailiyyətlər  insana  mikro-və  makroaləmə  nüfuz 
etməyə,biosferdə  baş  verən  təbii  proseslərə  təsir  göstərməyə,Yerətrafı  kosmik 
fəzaya müdaxilə etməyə və s. imkan verir. 
    Təbiətdə  baş  verən  antropogen  dəyişikliklər  əksər  hallarda  pozitiv  xarakter 
daşıyır.Lakin,təbii  proseslərə  müdaxilə  edən  insan  bir  sıra  hallarda  təbiət 
qanunauyğunluqlarını  pozur  və  özü  üçün  arzuolunmaz  fəsadlara  səbəb 
olur.Sivilizasiyanın  mövcudluğunun  əsaslarını  təhlükə  altına  alan  təzadlardan  ən 
başlıcası  ətraf  mühitin  çirklənməsi  və  təbii  ehtiyatların  tükənməsidir.Ona  görə 
də,insan  cəmiyyəti  qarşısında  ekoloji  böhranın  aradan  qaldırılması,təbiətin 
qorunması  və  təbii  sərvətlərdən  səmərəli  istifadənin  həyata  keçirilməsi  vəzifəsi 
durur. 
    Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,elmi-texniki  tərəqqi  insanın  təbiətdən  asılılığının  bir 
formasını azaltmaqla bərabər,bir çox hallarda bu saılılığın daha çətin və təhlükəli 
formalarına səbəb olur. 
    Hazırda ekoloji problemlər yalnız sənayeyə deyil,eyni zamanda iqtisadiyyat, 
siyasət,mənəviyyat,hüquq,estetika,təbabər  və  s.  sahələrə  də  nüfuz  etdiyi  üçün  bu 
problemlərin həlli kompleks şəkildə aparılmalıdır.Bu problemlərin həlli yalnız elm 
və  texnikanın  müxtəlif  sahələrində  çalışan  mütəxəssislərin  birgə  fəaliyyəti 
sayəsində mümkündür. 
    Ekoloji  problemlərin  müvəffəqiyyətli  həllinə  qadir  olan  mütəxəssislərin 
hazirlanması isə “Ekologiya” və “Ətraf mühitin mühafizəsi”və s.bu kimi kursların 
tədrisinə əsaslanmalıdır. 
 
 
 
 
 
 

2 
 
            Ekologiya elminin inkişaf tarixinin qısa şərhi        
    Ekologiya  bir  elm  kimi  XIX  əsrin ikinci  yarısında,canlı orqanizmlər və onların 
həyat  tərzi  haqqında  biliklər  toplandıqdan  sonra  formalaşmağa  başlamışdır.Artıq 
başa düşülmüşdür ki,yalnız orqanizmlərin quruluşu və inkişafı deyil,eyni zamanda 
onların  məskunlaşdığı  mühitlə  qarşılıqlı  münasibətləri  də  ciddi  elmi  tədqiqata 
ehtiyacı olan müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir.                                                                                                                                                  
“Ekologiya”terminini ilk dəfə alman zooloqu E.Hekkel  işlətmişdir. O,özünün“Or-
qanizmlərin  ümumi  morfologiyası”adlı  fundamental  əsərində(Berlin,  1866)  yeni 
elminmahiyyətini izah etməyə və onun tərifini verməyə cəhd etmişdir. 
    
 Ekologiya  sözü  yunan  mənşəli  olmaqla“oykos”-  ev,mənzil,“loqos”-elm,təlim 
deməkdir.    
E.Hekkel  ekologiyanı  geniş  mənada  mövcudluğumuzun  bütün  şəraitinin  də  daxil 
olduğu  ətraf  mühitlə  orqanizmlərin  münasibətlərindən  bəhs  edən  bir  elm  hesab 
etmişdir. 
            
 
    E.Hekkelə  görə  ekologiyanın  vəzifəsi  Ç.Darvinin  şərti  olaraq  “mövcudluq 
uğurunda  mübarizə”  adlandırdığı  mürəkkəb  qarşılıqlı  münasibətləri  tədqiq 
etməkdən ivarətdir. 
    Bir çox elmlər kimi ekologiya da uzun bir inkişaf  tarixinə malikdir və bu inkişaf 
davam etməkdədir.  
    Bitki  və  heyvanların  həyat  tərzi,xarici  şəraitdən  asılılığı,səpələnməsi  haqqında 
biliklərin  toplanması  çox  qədimdən  başlanmışdır.Bu  məlumatların  ümumiləş-
dirilməsi  cəhdinə  antik  dövr  filosoflarının  əsərlərində  belə,  rast  gəlinir.Aristotel  
500-dən  artıq  heyvan  növünün  həyat  tərzini  şərh  etmişdir.Aristotelin  tələbəsi 
“botanikanın  atası”Teofras  Ereziyski  (b.e.ə.371-280  il)  torpaq  və  iqlimdən  asılı 
olaraq bitkilərin müxtə-lifliyini şərh etmişdir. 
 Orta  əsrlərdə  dinin  hökmranlığı  nəticəsində  təbiətin  öyrənilməsinə  maraq 
zəifləmişdir.Sonrakı 
dövrlərdə  bir  sıra  coğrafi  kəşflər,yeni  ölkələrin 
müstəmləkələşdirilməsi  bitki  və  heyvanların  sistemləşdirilməsinə  güclü  təkan 
vermişdir. 
    Ekologiyanın inkişaf tarixində üç mərhələni ayırmaq olar.
 
 
Birinci 
mərhələ-ekologiyanın 
meydana  gəlməsi  və  bir  elm  kimi 
formalaşması(XIX əsrin 60-cı illərinə qədər).    Bu mərhələdə canlı orqanizmlərlə 
onların  məskunlaşdığı  mühitin  qarşılıqlı  əlaqələri  haqqında  məlumatlar    toplan- 
mış və ilk elmi ümumiləşdirmələr aparılmışdır. )                                                                                                                                                                                                                                                                                             
 
    XVII-XVIII  əsrlərdə  bir  sıra  alimlərin  biologiyaya  aid  əsərlərində  ekoloji 
məlumatlar  təsvir  olunmağa  başlamışdır.Bu  dövrdə  A.Reomyur(1734)  və 
L.Tramble  (1744)  kimi  alimlərin  əsərlərində  ayrı-ayrı  canlılara  həsr  olunmuş 
rkoloji məlumatlara rast gəlinir.Ətraf mühitin heyvanların bədən quruluşuna təsiri 
problemi  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  fransız  təbiətşunası  J.Büfonun  (1707-1788)  
 

3 
 
əsərlərində  öz  əksini  tapmışdır.Rus  alimləri    İ.İ.Lepexinin,A.F.Middendorfun,                           
S.P.Kraşennikovun,isveç  alimi  K.Linneyin  ,alman  alimi  Q.Yegerin  və  s. 
tədqiqatlarında  ekoloji  yanaşma  tərzinin  elementləri  müşahidə  olunmağa 
başlamışdır. 
    Məhz,bu  mərhələdə  birinci  təkamül  təlimlnin  müəllifi  J.B.Lamark  (1744-1829) 
ilk  dəfə  insanın  təbiətə  təsirinin  neqativ  nəticələri  barədə  xəbərdarlıq 
etmişdir.O,qeyd  edirdi  ki,insan  yaşadığı  mühiti  tamamilə  yararsız  hala  saldıqdan 
sonra özü-özünü məhv etməyə məhkumdur.Bundan başqa,J.B.Lamark hesab edirdi 
ki,xarici mühitin təsiri canlıların təkamülünün əsas səbəbidir. 
    İkinci mərhələ-ekologiyanın sərbəst bir elm kimi formalaşdığı dövr (XIX əsrin 
60-cı illərindən XX əsrin 50-ci illərinə qədər).”Ekologiya”termini həyata vəsiqəni 
əsaslı  şəkildə  XIX  əsrin  sonlarında  qazanmışdır.Bu  dövrün  başlanğıcı  K.F.Rulye 
(1814-1858),N.A.Severtsov 
(1827-1885),V.V.Dokuçayev 
(1846-1903) 
kimi 
alimlərin əsərlərinin işıq üzü görməsi ilə əlamətdardır.Bu alimlərin əsərlərində ilk 
dəfə  ekologiyanın  bir  sıra prinsip  və  anlayışları  əsaslandırılmışdır ki,bunlar da  öz 
əhəmiyyətini  bu  günədək  saxlamaqdadır.Təsadüfi  deyil  ki,amerikan  ekoloqu 
Y.Odum V.V.Dokuçayevi ekologiyanın banilərindən biri hesab etmişdir. 
    XIX  əsrin  ikinci  yarısında  ekologiyanın  mahiyyəti  əsasən  bitki  və  heyvanların 
həyat  tərzini  və  onların  iqlim  şəraitinə  (temperatur,rütubət,işıqlanma  rejimi  və  s.) 
uyğunlaşmalarının  tədqiqindən  ibarət  olmuşdur.1877-ci  ildə  D.Allen  coğrafi 
iqlimin 
dəyişməsi 
ilə 
bədən 
mütənasibliyinin 
dətişməsinin 
bir  sıra 
qanunauyğunluqlarını tapmışdır.Bu tədqiqatlarla paralel olaraq alman hidrobioloqu 
K.Mebius  (1877)  orqanizmlərin  və  müəyyən  mühit  şəraitinin  qanunauyğun 
məcmusu kimi biosenoz anlayışını elmə daxil etmişdir. 
    Üzvi  aləmin  əsas  təkamül  amillərini  açıqlamaqla,Ç.Darvin  (1809-1882) 
ekologiyanın elmi əsaslarının inkişafına əvəzolunmaz töhvələr vermişdir.Darvinin 
“mövcudluq  uğrunda  mübarizə”  adlandırdıqlarını  təkamül  nöqteyi-nəzərindən 
canlı  mövcudatların xarici  abiotik  mühitlə  və öz aralarında  olan qarşılıqlı təsirlər 
kimi  izah  etmək  olar.1859-cu  ildə  Ç.Darvin  öz  əsərində  göstərmişdir  ki,növün 
mühitlə  olan  əlaqələrinin  təzadlı  formaları  təkamülün  hərəkətverici  qüvvəsi 
olmaqla,təbii  seçməyə  gətirib  çıxarır.O,qeyd  etmişdir  ki,canlıların  mühitin  qeyri-
üzvi komponentləri ilə olan qarşılıqlı münasibətləri müstəqil bir tədqiqat sahəsidir.         
Alman  təkamülçü  alimi  E.Hekkel  birinci  olaraq  dərk  etdi  ki,bu  biologiyanın  çox 
vacib  ,  sərbəst  bir  sahəsidir  və  onu  ekologiya  (1866)  adlandırdı.Sərbəst  elm  kimi 
ekologiyanın formalaşması XX əsrin əvvəllərində yekunlaşdı. 
    XX  əsrin  əvvəllərində  bir  sıra  ekologiya  “məktəbləri”  formalaşmış  və  bunların 
da hər birində ekologiya elminin bir sahəsi inkişaf etdirilmiçdir.1919-cu ildə Brüs-
seldə  keçirilən  III  Botanika  konqresində  bitki  ekologiyası  fərdlər  ekologiyasına 
(autekologiya) və birlik ekologiyasına (sinekologiya) ayrılmışdır. Sonralar bu ay- 

4 
 
rılma ümumi ekologiyaya da şamil edilmişdir. 
    1913....1920-ci  illərdən  başlayaraq  ekologiya  cəmiyyətləri,jurnalları  yaradılma-
ğa və ekologiya elmi universitetlərdə tədris olunmağa başlamışdır.XX əsrin 30-cu 
illərində  hərtərəfli  tədqiqatlar  nəticəsində  biosenozun  quruluşu  və  sərhədləri  haq-
qında, bu sistemlərin dayanıqlığı və özününizamlama imkanları haqqında nəzəriy-
yələr  möhkəmlənmişdir.Bu  dövrdə  ekologiya  elminin  yeni  sahəsii-populyasiya 
ekologiyası  formalaşmışdır.Bu  sahədə  Ç.Adams,V.Şelford,  B.A.Keller,  K.A.Ti-
miryazev,D.N.Koşkarov, Ç.Elton kimi alimlərin böyük rolu olmuşdur. 
    1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli ekosistem anlayışını irəli sürmüş,1942-ci ildə 
V.N.Sukaçev  biogeosenoz  anlayışını  əsaslandırmışdır.Bu  dövrdə  amerikan  alimi 
R.Lindman  ekosistemlərin  enerji  balansının  hesablanması  üsullarını  izah  etmiş-
dir.Ekologiya elminin inkişafında ən böyük sıçrayışlardan biri isə biosfer haqqında 
elmi təlimin yaranması olmuşdur.Bu nəzəriyyənin banisi,XX əsrin dahi alimlərin-
dən  biri  olan  V.İ.Vernadskinin  fikirləri  öz  dövrünün  elmi  inkişafını  xeyli  qabaq-
lamışdır.V.İ.Vernadski  tərəfindən  biosfer  sabitliyi  və  fəaliyyəti,maddə  və  enerji 
balansı ekoloji qanunlara əsaslanan qlobal ekosistem kimi izah olunmuşdur. 
    Artıq,XX  əsrin  ikinci  yarısında  ətraf  mühitin  çirklənməsinin  sürətlənməsi  və 
insanın  təbiətə  təsirinin  güclənməsi  ilə  bağlı  olaraq  ekologiya  xüsusi  əhəmiyyət 
kəsb etməyə başladı. 
    Üçüncü mərhələ - XX əsrin 50-ci illərindən başlamış və bu günə qədər davam 
etməkdədir.Bu dövrdə ekologiya təbiətin və insanı əhatə edən ətraf mühitin müha-
fizəsi haqqında elmləri də özündə birləşdirən kompleks bir elmə çevrilir. 
”Ekologiya ciddi bioloji bir elmdən coğrafiya,geologiya,kimya,fizika,sosiologiya, 
mədəniyyət,iqtisadiyyat və s.bölmələri özündə birləşdirən biliklər sisteminə çevri-
lir”(Reymers,1994).                                                                                            
    Bütün  bu  qeyd  olunan  elmi  nailiyyətlər  1964-cü  ildə  Beynəlxalq  Bioloji  proq-
ram  üzrə  işləyən  dünya  alimlərinə  planetimizin  maksimal  bioloji  potensialını 
hesablamağa şərait yaratmışdır. 
    Bu  mərhələdə  ekologiyanın  inkişafına  “Roma  klubu”  (RK)  güclü  təkan 
vermişdir.                                                                                                                                                                                   
             Ekologiya elminin inkişafında Roma Klubunun rolu 
 
    1968-ci  ilin  yazında  italiyalı  iqtisadçı,biznesmen  ictimai  xadim  ,”Fiat” 
firmasının  direktorlar  şurasının  üzvü  və  “Olivetti”  şirkətinin  vitse-prezidenti 
Aurelio Peççei (Aurelio Peccei)* avropanın 30 nəfər ən görkəmli alimlərinə və iş 
adamlarına  müasir dövrün kəskin problemlərini  müzakirə  etmək  üçün dəvətnamə 
göndərdi.Həmin  ilin  6-7aprel  tarixində  Romada,qədim  de  Linçei  Milli  
akademiyasında dəvətlilərin görüşü keçirildi.Bu görüşdə toplaşanlar müasir dövrün 
Aurelio Peççei(1908-1984)
 

5 
 
ən  aktual  problemlərini  müzakirə  etdilər.Beynəlxalq  təşkilatın  yaradılması 
ideyasını  dəstəkləyən  iştirakçılar  “Roma  klubu”-nda  birləşdilər.Təşkilat  siyasi 
partiyalarla,  siniflərlə  və  ideologiyalarla  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  qeyri-hökumət 
qurumu  statusunu  qəbul  etdi.Qeyd  olundu  ki,  “Roma  Klubu”  beynəlxalq  ictimai 
təşkilat  olub,  dünyanın  elm,  siyasət,maliyyə  və  mədəniyyət  elitasının 
nümayəndələrini özündə birləşdirir.  Klubunun üzvlərinin  sayı 100 nəfər olmaqla 
,məhduddur.Heç bir rəsmi dövlət vəzifəsi tutmayan və heç bir ölkənin maraqlarını 
təmsil etməyən nüfuzlu insanlar RK-nun üzvü ola bilər.                                            
     Yarandığı ilk illərdə RK-u məruzələri ilə dünya ictimaiyyətinin diqqətini qlobal 
ekoloji  problrmlərə  yönəltməyi  əsas  vəzifə  kimi  öz  qarşısına  qoymuşdu.Klubun 
məruzəyə  olan  sifarişi  yalnız  onun  mövzusunu  müəyyənləşdirir  və  elmi-
tədqiqatların 
maliyyələşdirilməsinə  zəmanət  verir,lakin,bu  zaman  işin 
gedişinə,onun  nəticələrinə  və  yekun  rəyinə  heç  bir  təsir  göstərmir.Məruzənin 
müəllifləri  (bu  müəllif  klubun  üzvü  olsa  belə)  tam  sərbəst  və  müstəqildir.  Bir 
qayda olaraq,hazır məruzəni təhvil alan Klub ,onu illik konfransında müzakirə və 
təsdiq edir.Əksər hallarda bu müzakirələrdə geniş kütlənin-ictimaiyyət,elm,siyasət 
və  mətbuat  nümayəndələri  də  iştirak  edir.Bundan  sonra  isə  Klub  bu  tədqiqatların 
nəticələrinin  yayılması  ,  məruzənin  nəşri  və  dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  onun 
müzakirəsi ilə məşğul olur.    
Bu  təşkilat  biosferin  inkişaf  perspekivlərinin  tədqiqi  ,insan  və  təbiətin 
münasibətlərinin  harmonikləşdirilməsi  ideyalarının  təbliğində  əhəmiyyətli  işlər 
görmüşdür. 
    Roma  Klubu  bir  çox  sahələrdə,əsasən  də  sosial-iqtisadi  sahədə  iri  miqyaslı 
tədqiqatlar  təşkil  edir.RK-nun  nəzəri  tədqiqatlar  sahəsində  fəaliyyəti  birmənalı 
deyil.Buraya,konkret  elmi  işlərin  geniş  spektri  daxildir  ki,bu  işlər  də  qlobal 
modelləşdirmə  və  müasir  dünyada  insanın  mövcudluğu  haqqında  ümumfəlcəfi 
mülahizələr,həyati dəyərlər və insanlığın inkişaf perspektivləri və s. haqqinda elmi 
tədqiqatların  yeni  istiqamətlərinin  yaranmasına  təkan  verir.Qlobal  modelləşdir-
mə,Dünyanın  ilk  kompüter  modelinin  qurulması,qərb  sivilizasiyasının  neqativ 
ənənələrinin tənqidi,bütün problemlərin həllində iqtisadi artımın ən səmərəli vasitə 
olması  haqqında  texnokratik  mifin  dağıdılması,insan  və  dünyanın  humanistləş-
dirilməsi yollarının axtarılması,silahlanma marafonunun mühakiməsi,millətlərarası 
nifaqın dayandırılması üçün dünya ictimaiyyıtinin səylərinin birləşdirilməsi, insan-
ların  rifahının  yüksəldilməsi  və  ətraf  mühitin  yaxşılaşdırılması  və  s.  Sahələrdə 
aparılan və mütərəqqi alimlərin, siyasətçilərin,dövlət xadimlərinin diqqətini özünə 
cəlb  edən  elmi-tədqiqat  işləri  Roma  Klubunun  fəaliyyətinin  pozitiv  tərəflərini 
təşkil edir. 
     RK  nümayəndələrinin  nəzəri  tədqiqatlarının  nəticələri  müxtəlif  ölkələrdə  isti-
fadə  olunmaqdadır.Klubub  praktik  tövsiyələri  ayrı-ayrı  ölkələrin,sənaye  sahələ-

6 
 
rinin  və  şirkətlərin  sosial-iqtisadi  inkişafının  proqnozlaşdırılmasında  nəzərə 
alınmaqdadır. 
    Roma  klubunun  təklifi  ilə  1970-ci  ilin  əvvəlində  C.Forrester  EHM-da  özünün 
işləyib  hazırladığı    modelləşdirmə  metodikasını  dünya  problematikasına  tətbiq 
etdi.Tədqiqatların  nəticələri  1971-ci  ildə”Dünyanın  dinamikası”  adlı  kitabda  dərc 
olundu.Bu  kitabda  qeyd  olunurdu  ki,fiziki  cəhətdən  məhdud  ilan  Yer  planetində 
insanlığın  sonrakı  inkişafı  XXI  əsrin  20-ci  illərində  ekoloji  fəlakətlərə  gətirib 
cıxaracaq. 1970-ci ildə ABŞ-nın
   
Massaçuset Texnologiya İnstitutundan heç kimə 
tanış  olmayan  assistent  Dennis  Medouz  Roma  klubuna  “Artımın  həddi”  adlı 
məruzəsini təqdim etdi.Məhz,o vaxtdan da Medouzun adi müasir dövrün görkəmli 
ekoloqları ilə bir sırada çəkilir.                                                                                                                  
     O vaxtdan uzun müddət keçməsinə baxmayaraq “Artımın həddi” kitabı bu gün 
də  bir  çox  ölkələrdə  ekoloq-iqtisadçıların  masaüstü  kitabına  çevrilmişdir.    
Medouz  oz  işləri  ilə  sanki,dunyanın  “maşımla”  dərk  olunmasını  təbliğ  edir. 
O,EHM-rı  ilə  cəmiyyətin  qlobal  düşüncəsinə  təsir  etməyə  cəhd  edərək  rəqəmləri 
sözdən  “yüksəkdə  tutur”.Məhz,  ona  görə  də  qeyri-standart  düşüncə  tərzinə  malik 
bu qəribə amerikalı Roma klubuna gəlmişdi.  
     Əfsuslar  olsun  ki,  keçmiş  SSRİ-də  uzun  müddət  Roma  klubu  və  xüsusilə  də 
onun məruzələri  haqqında cəmiyyətin çox az məlumatı oimuş və ya heç olmamış-
dır. Bu məruzələr barədə ya susmuşlar,ya da bu məlumatları ilkin mənbəyə istinad 
etmədən  vermişlər.Medouzun  “Artımın  həddi”  isə  tənqid  hədəfinə  çevrilir  və 
yararsız  hesab  edilirdi.Çünki,      “hansısa    Medouz  çox  əsaslandırılmış  şəkildə 
göstərmişdi  ki,inkişafın  müəyyən  bir  mərhələsində  iqtisadi  artım  ekoloji  şərairin 
pisləşməsinə cəbəb olacaq və nəticədə doğuşların sayı aza-lacaq,xəstəliklər artacaq 
və s”.Bu isə iqtisadiyyatın ekstensiv inkişaf yolunu tutmuş o dövr siyasətçilərinin 
xoşuna gəlmirdi.  
    Əlbəttə,iqtisadi artım vacibdir,lakin bu artım müəyyən həddə qədər mümkündür. 
Məhz,ixtisasca  riyaziyyatçı  olan  ekoloq  Medouz  da  bunu  əsaslandırırdı.O,qeyd 
edirdi ki,müəyyən həddən sonra artıq bu artım deyil,deqradasiyadır. 
    1938-ci ildə İ.V.Stalinin “dialektik və tarixi materializmə dair”məqaləsində irəli 
sürülmüş  müddüalar  Sovet  alimlərinin  şüuruna  möhkəm  hopmuşdu.Bu  məqalədə 
insan təsiri altında coğrafi mühitin,yəni təbiətin dəyişməsi inkar edilirdi.Ona görə 
də Sovet alimləri “Artimın həddi”-ni belə kəskin hücumlar edirdilər. 
    Yalnız  1988-ci  ildə  SSRİ  “İnsanlığın  ümumbəşəri  mədəniyyət  və  təbiət  irsinin 
qorunması  haqqında  Konvensiyaya”  qoşuldu.Düz  16  il  SSRİ  bu  sənədi  və  ətraf 
mühitin  qorunması  üzrə  beynəlxalq  hərəkatları  tanımadı.Artıq  dünyada  çox  şey 
dəyişmişdi.Bu  dövr  ərzində  professor  Medouzun  qrupu  dünyanın  quruluşunun 
modelini işləyib hazırladı və dinamik tarazlıq anlayışına aydınlıq gətirdi. 
Cey Forrester (14.07.1918)
 
 

7 
 
    Əgər,Medouzun  modelinə  diqqət  yetirsək  görərik  ki,təəccüblü  olsa  da  dinamik 
tarazlıq sadə və aydın bir anlayışdır. 
    Medouzun  modelinə  görə,bizim  dünyanı  beş  dəyişənin-əhali,məhsul  istehsalı,           
bərpa  olunmayan  təbii  resursların  istehlakı,sənayeləşmə  və  ətraf  mühitin 
çirklənməsinin  daxil  olduğu  riyazi  sistem  kimi  təsvir  etmək    olar.Məsələn,                
aydınlaşdırmaq  olar ki,əhalinin sayının  artımı  sənayeləşməyə  gətirib çıxarırmı  və 
ya  əksinə,sənayeləşmə  əhalinin  sayının  artmasına  səbəb  olurmu?  Medouzun 
modelində minlərlə belə sualları tədqiq etmək olar. 
     Medouzun  fikrinə  görə,məhz  bu  beş  dəyişənin  balansı  elə  dinamik  tarazlıq 
deməkdir.Medouz yazırdı ki,arzu olunan balans isə yalnız beşinci dəyişənin,yəni 
ətraf mühitin çirklənməsinin nəzərə alınması zamanı mümkündür. 
      Medouz əhali artımının və təbii resursların  məlum ehtiyatlarının tükənməsinin 
müşahidə  olunan  tendensiyalarının  ekstropolyasiyasına  əsasən  bir  neçə  model 
qurmuşdu.  
    Mövcud  ənənələrin  sadə  ekstropolyasiyası  şəklində  qurulmuş  standart  model 
(Şəkil 1.1)bəşəriyyətin  inkişafını proqnozlaşdırmağa “imkan” verir. 
Bu  modelə  əsasən  XXI  əsrin  20-ci  illərində  bəşəriyyəti  əhalinin  əhəmiyyətli 
hissəsinin aclıqdan ölməsinə səbəb olacaq böhranlar sistemi gözləyir. 
 
    Qlobal  planlaşdırmanı  və  “şüurlu”idarəetməni  nəzərə  alan  model(Şəkil1.2)  isə 
aşağıdakı mənzərəni əks etdirir 
  
Professor Medouzun işləri ilə tanış olarkən hiss olunur ki,müəllif özü bu modeli 
son  həqiqət  kimi  təqdim  etmir.O,hesab  edir  ki,  “model  mükəmməl 
deyil,sadələşdirilib və tam deyil”.Medouz yalnız həqiqəti dərk etmək üçün bir alət 
təklif edir.Bu alətdən istifadə edib-etməmək isə hər bir kəsin öz hüququdur. 
Qədim Troyanı mühasirədə saxlayan axeylilərə taxta at “tələni”fikirləşmək üçün 
 
                           Şək.1.1.   Əhalinin artımı,təbii sərvətlərin azalması və ətraf                      
                                                
mühitin çirklənməsinin dəyişmə tendensiyası
                                                                                                                                                     
                                                                                                                                                                        
                                                                                 
 
 
                                
1-əhali;
 2-qida ehtiyatları;
    3-sənaye istehsala-
                                              
 
 
                               
tının
 
həcmi;
 
4.  xammal ehtiyatları;
5-çirklənmə 

8 
 
 
 
                             Şək.1.2. Əhalinin artımı,təbii sərvətlərin azalması və ətraf 
                                            mühitin çirklənməsinin dəyişmə tendensiyası 
 
                         
1-əhali;
 2-qida ehtiyatları;
    3-sənaye istehsala-
                                              
 
 
                               
tının
 
həcmi;
 
4.  xammal ehtiyatları;
5-çirklənmə 
on il vaxt lazım gəldi.Medouz isə öz modeli ilə Roma klubuna daxil olmaq üçün 
iki ildən də az vaxt sərf  etdi.                                                 
    D.Medouzun  “Artımın  həddi”  layihəsi  Forresterin  tədqiqatlarını  tamamladı. 
Forrester-Medouz modelinə Roma klubunun birinci hesabatı statusu verildi 
      1974-cü  ildə  Roma  klubunun  üçüncü  məruzəsi  işıq  üzü  gördü.Bu  məruzəyə 
RK-nun üzvləri M.Messaroviç və E.Pestel rəhbərlik edirdi.”İnsanlıq iki yol  
ayrıcında” adlanan bu məruzə “üzivi artım”konsepsiyasının əsasını qoydu.Bu 
konsepsiyaya  görə,dünyanın  hər  bir  regionu  canlı  orqanizmin  heceyrəsi  kimi  öz 
xüsusi  funksiyasını  yerinə  yetirməlidir.”Üzvi  artım”konsepsiyası  RK  tərəfindən 
yekdilliklə  qəbul  olundu  və  bu  günə  qədər  də  onların  müdafiə  etdikləri  əsas 
ideyalardan biri olaraq qalmaqdadır. 
Medouz-Forrester  və  Messaroviç-Pestel  modelləri  ”sənayecə  zəif  inkişaf  etmiş 
ölkələrin  hesabına  resurs  istehlakının  məhdudlaşdırılması”  ideyasının  əsasını 
qoydu.Bu alimlər tərəfindən təklif olunan  metodika Dünyada baş verən prosesləri 
proqnozlaşdırmaq  və  bu  proseslərə  fəal  surətdə  təsir  göstərmək  üçün  ABD 
hökuməti  tərəfindən  istənildi.          RK  üzvlərinin  növbəti  məruzəsi  Y.Tinbergen 
tərəfindən  hazırlanmış  və  dünya  sisteminə  həsr  olunmuş    “Beynəlxalq    qaydalara             
(nizama)  yenidən  baxılması”  (1976)  oldu.  Bu  məruzə  əvvəlkilərdən  əhəmiyyətli 
dərəcədə 
fərqlənirdi.Tinbergen 
öz 
məruzəsində 
dünya  iqtisadiyyatının 
sturukturunun yenidən qurulması layihəsini təqdim edirdi.O,dünya sisteminin daha