M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

M a h m u d   K a ş ğ a r i n i n  
çəkdiyi  və  «Divanü  lüğat-it-türk»ə 
əlavə  etdiyi  dünya  xəritəsinin oıoh 
əlifbası  ilə  verilən  v a ria n tı.
Bu  xəritədə  Balasağun  şəhəri 
mərkəz  olaraq  qəbul  edilraişdir.
Dənizbr  yaşıl,  çaylar  mavi, 
dağlar qırmızı, şəhərlər sarı, səhralar 
sarı-qırmızı rənglə göstərilmişdir.

<^xAəä»)ti ^ ^ iv a /n il 
(^ü /it/o
Ə - c u
<^^^c»>t6ayccm 
^i& ^u ı^/iA m ın t/rv 
^^%fytvdaM,
(^Ur/t> 
^^iln/^aM nt/fi  &^äo4jf
(^ ü /t^  
'^ilİM İ/rv 
(^U/je/o  (3/^Cad»nİY^9Ü/nirv 
^ow4/^ıu>uAa 'v»  (^^Si/m İAİ 
S C a ti- 
(S ^ i/eym o/n   ^ ^ ^ m ir^ lin
ğ /ä /u a /o   (^/<^m a/^/a/»ıci  (^^//it/n c/a  o 4 ^   ^ /M tm a ^ /u ^ . 
(^^£c»it6a/^ca/n 
^ä /K /cü 
W na ^ a im   (S^innəİc/a^c  ^/aca

Türkologiyanın və Türklüyün şah əsəri 
«DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK» 
AtaHoldinqin 
sponsorluğu ilə nəşr edilmişdir.
Sonsuz təşəkkürbr!

Mahmud Kaşğari
Divanü lüğat-it-türk
jLtk-
J
AZƏRBAYCAN MİLİLİ ELMLƏR A K A D EM İY A SI 
FOLKLQR İNSTİTU TU
MAHMUD KAŞĞARİ
J j j J
j   (jJul 
( jb V  jJj-ö L a.  ö 
j i u ı C   j ^ ) j
r . .   f   - j S b
«DİVANÜ
LÜĞAT-İT-TÜRK»
DÖRD CİLDDƏ
III ClLD
Tərcümə edən və 
nəşrə hazırlayan: 
Ramiz ƏSKƏR
Bakı - “Ozan” - 2006
A zərb a y c an   R e s p u b lik a s ı  P re z id e n tln in  
İş İə r   İd a rə s i
PREZtDENT KİTABXANÄSI

<,v
4
K.
9
Q
Mahmud Kaşğari
Azərbaycan  Milli  Elmlər Akademiyası 
Folklor İnstitutu  Elmi Şurasmın 
qərarı  iiə nəşr olunur
Elmi  redaktor: 
Azərbaycan Milli  Elmlər
Akademiyasının  müxbir üzvü, 
Türk Dil Qurumunun fəxri 
üzvü, əməkdar elm xadimi, 
filologiya elmləri doktoru, 
professor Tofiq  HACIYEV
Azərbaycan Milli Elmlər 
Akademiyasının müxbir üzvü, 
filologiya  elmləri doktoru, 
professor Nizami CƏFƏROV
professor Hüseyn  İSMAYILOV 
professor Məmmədəli QIPÇAQ 
professor Əzizxan TANRIVERDİ
Mahmud  Kaşğari.  «Divanü  lüğat-it-türk».  Dörd  cilddə 
Bakı,  “Ozan”, 2006,  400 səh.
Rəyçi;
IVIəsləhətçilər:
ciid,
Dahı  turk  dılçısı  və  ensiklopedisti  Mahmud  Kaşğarinin  «Divanü  lüğat-it-türk»
S n J a s Z ^ ə  
T  
nümunələrindən  blidir.  Türk
S
f n
  /
 
elmının  ən  parlaq,  ən  əhəmiyyətli  əsəri  olan  «Divanü
S ə ^ İ w ə t L n   t L  
ədəbiyyatının  deyil,  eləcə  də  türk  tarixinin,  türk
mənbp S
İ V
I  
və  psixologiyasmın  tədqiqi  üçün  misilsiz
tnfk  H L  
i' bundan  əvvəlki
banisi  s a y S r "  
‘ urklüyün  aynası,  Mahmud  Kaşğari  isə türkçülüyün
Kitab  dilçilər,  ədəbiyyatçılar,  tarixçilər,  etnoqraflar  və  digər  elm  sahələrinin
’’ 
f
 
fi'olosiya fakültələrinin  tələbələri və şanlı türk
Keçmışı ılə maraqlananlar uçun  nəzərdə tutulur.
Kitabla bağlı arzu və iradlarmızı bu ünvana  göndərə bilərsiniz:
[e-mail]
ISBN 9952-426-00-x
Ə 
.2006
On - 047-06
' Ramiz  Əskər, tərcümə,  2006
Divanü lüğat-it-türk
S  
U   N   U   Ş
Aziz Azerbaycan’h  Kardeşlerim!
Uzun  bekleyiş  ve  hasretten  sonra  Türklüğün  ve  Türkoloji’nin  şah- 
eseri  Divanü  Lugat-it-Türk’e  kavuştunuz.  Azerbaycan’ın  Fahri  Vatandaşı 
olarak  bu  muhteşem  eserin  basılmasmda  ve  böylece  Sizlere  ulaşmasmda 
benim de katkılarım olduğu için çok bahtiyarım.
Değerli  dostum,  kardeşim  Dr.  Ramiz  Asker  uzunca  yıllar  çahşaralc 
bu eseri çevirmiştir.  Büyük bir hizmet yapmıştır.  Kendisini kutluyorum.
Divanü  Lugat-it-Türk  yaklaşık  bin  sene  bundan  önceki  Türklüğün 
ansiklopedisi,  aynasıdır.  Ünlü  bilgin  Kaşgarlı  Mahmut bu  kitabmda  o  döne- 
min  Türkçesini,  Türk  Kültürünü,  Edebiyatını,  Tarihini,  Coğrafyasmı,  Etno- 
grafisini,  sosyal  ilişkilerini,  dini  inançlannı,  ünvan  ve  makamlarmı,  atasöz- 
leri  ve deyimlerini,  efsane ve  mitlerini,  şiir ve ağıtlannı,  giyim  ve  kuşammı, 
yemek  ve  silahiannı,  bitey  ve  direğini...  ayrmtılı  biçimde  işlemiştir.  En 
önemlsi,  Kaşgarh  Mahmut  Türkçenin  ilk  gramerini  yazmış,  dünya  dilcilik 
ilmi  tarihinde  ilk  kez  karşılaştırmalı  [mukayeseli]  yöntemin  temelini  atmış 
ve  bunu  Avrupa  Aydmianma  [Maarifcilik]  çağmm  ünlü  dilcilerinden  asır- 
iarca  önce  başarmıştır.  Yazar,  kitabmda aşağı  yukarı  dokuz bin  Türkçe  keli- 
menin  anlammı  açıklamış,  onları  fiil,  isim,  sıfat,  zamir  [evezlik]  olarak 
smıflandırmıştır.
İşte  bunlardan  dolayı  Divanü  Lugat-it-Türk  evrensel  Türk  Kültürü- 
nün  ana  kaynağı,  en  temel  eserlerinden  biri  olarak  çeşitli  ülkelerde  basıl- 
mıştır.  Türkiye  Türkçe’sinin  yam  sıra  Özbek,  Uygur,  Kazak  Türkçe’lerine, 
Almanca’ya,  İngilizce’ye,  Farsça’ya, hatta Çince’ye çevrilmiştir.

Mahmud Kaşğari
Sevgili okurlar!
Kaşgarlı  Mahmut  bu  eserle  gelecek  kuşaklara  da  gerekli  mesajlar 
göndermiş,  Türkçe’yi, Türk  Kültürü’nü  sevmeyi,  geliştirmeyi  ve yüceltmeyi 
öğütlemiştir. Bu husus çok önemlidir.
Bu  bağlamda  tercümenin  ünlü  Devlet  ve  Siyaset  adamı,  Türk  Dili- 
nin  ve  Medeniyetinin  havarisi,  çağdaş  Azerbaycan  Devleti’nin  mimarı, 
rahmetli  Cumhurbaşkam,  milli  lider,  dostum  ve  kardeşim Haydar  Aliyev’in 
unutulmaz ve parlak hatırasma ithaf edilişi pek yerinde bir harekettir ve beni 
fevkalade  memnun  etmiştir.  Saym  Cumhurbaşkam  İlham  Aliyev’in  de  aynı 
çizgide  yürüyeceğine  inanıyorum.  Kaşgarlı  Mahmut,  daha  bin  sene  önce 
Türklerde  varislik  ve  devamlıhğı  şu  atasözünde  ifade  etmiştir:  “Ata  oğlu 
ataç  toğar.”  Dinlerken  her  zaman  zevk  duyduğum  kıvrak  ve  güzel  Azerice- 
de bunun karşıhğı şöyledir:  “Oğul atasma çeker, ot, kökü üstünde biter.”
Bu  vesileyle,  Dr.  Ramiz Asker’e takdir ve teşekkürlerimi  iletiyorum. 
Ayrıca,  eserin bilimsel editörü,  ünlü bilim adamı, Azerbaycan MiIIi Bilimler 
Akademisi  Muhabir  Üyesi,  Türk  Dil  Kurumu  Şeref  Üyesi  Prof.  Dr.  Tofik 
Haciyev’i,  reyci,  Azerbaycan MiIIi Bilimler Akademisi Muhabir Üyesi Prof. 
Dr.  Nizami  Caferov’u,  eserin  basırm  için  Bilim  Konseyi  kararmı  çıkarmış, 
Türk  Dünyasmda  kendi  alamnda  biricik  kurum  olan  Folklor  Enstitüsü  ve 
Enstitü’nün  Başkanı  Prof.  Dr.  Hüseyin  İsm ailov’u  ve  sevgili  Azerbaycan’h 
kardeşlerimi  içtenlikle kutluyorum.
Saygılarımla
Süleyman DEMİREL 
T.C, 9. Cumhurbaşkanı 
Ankara,  Ocak 2006
Divam lüğat-it-türk
IIICİLDƏ ÖNSÖZ
M ahm ud  KaşSari  «D ivanü  lugat-it-tttrk»ün  III  cildinds  m.sal  k,- 
tabm .  üç  hərfli  söztor  (z=vat  üs-s=lasə).  dörd  h= m .  sözlər  (zəvat  ul-ər- 
bəa),  günnəli  sözlər,  nəhayət,  yan-yana  gələn  iki  sükunlu  sozlər  (cəm 
beyn  ss-sak.neyn)  kitab.nı  vermişdlr.  Ərəb  dilç.iik  eimınə  xas  olan  bu
terminləri qısaca izah edək.
Əgər  sözün  .Ik  hərf. ərəbcə  hərf.-illət  adlanan  hərflərdən.  yəm  əhf.
vav  ye  hərflərindən  bir.  ilə  başlasa.  ona  «misal»  deyilir.  B urada  yaln.z
ye  (y)  hərf,  ilə  başlayan  sozlər  verilmişdir.  O nlara  nüm unə  olaraq  ,np=
ip  ,.»f,  yuk.  yer  kim .  isintləri,  >'«d=yudu,  y e d ,  yap,sd,.  yarad.
 
və  sa.r
fe'lləri  göstərm ək  olar.  Təbii  ki.  y  hərf.  ilə  başlayan  sözləri  ayr.  b.r  k.-
tabda  to plam aq  ərəb  qram m attkas.  və  lüğətçiliyi  ənənələr.nə  və  qayda-
lan n a  uygunluq  bax.m .ndan  zəruri  olm uşdur.  Ə rəb  qram m at.kas.n.  və
dilini  yaxş.  bilən  M ahm ud  K aşgari  türk   dilini  ərəblərə  o n lan n   anlaya-
cağı şəkildə təqdim  etməyə üstünluk vermışdır.
« D iv a n » d a k .  hər  bir  kitabda.  eləcə  d ə  zəvat  üs-səlasə  və  zəvat  ül-
ərbəada  isim   və  fe’llər  iki  (sünai).  üç  (sü lasi),  dörd  (rübai).  beş  (xüm as.)
və alt. hərni  (südasi) sözlərdən ibarət  b ab lar şəklində düzülm uşdur.  I  və
11  cld lərin   şərhlər  qismində  dəfələrlə  vurgulanm as.na  baxm ayaraq  belə
bir  fakt.  bir  d ah a  təkrar  etm ək  la a m d .r   ki.  iki.  üç  ...  alt.  hərfl.  sozlər
deyərkən  həm in  sözlərin  ərəb əlifbas.  ,lə  yaz.l.ş.  zam an.  türkçə  səslər.n
say,  deyil.  ərəb  hərnərinin  say.  nəzərdə  tutulur.  Bəzən  fe’llərdək.  -dı.  -  .

Mahmud Kaşğari
şəkilçisi  sayılmır.  M əsələn,  bildi  tipli  fe’Ilər  üçün  iki  hərfli  deyilir  ki, 
b u rad a fe’Iin kökündə olan hərflərin sayı (b+1) diqqətə ahnır.
Tərkibində gənizdən gələn bir h ərf olan sö zb r bu cilddə verilm işdir 
ki,  o n lara  «ğünnəli»  s ö z b r  deyihr.  Boğazda  təbffüz  edilən  hərflər  isə 
«hürufi-hülq  -  boğaz  hərfləri»  adlam r.  B urada  ğünnəli  isimlər  və  fe’IIər 
sözlərdəki hərflərin saym a və b ab lara görə ardıcıl sıralanm ışdır.
M ahm ud  K aşğari  bu  cildin  sonunda  yan-yana  gələn  iki  sükunlu 
(cəm beyn əs-sakineyn)  sözləri  vermişdir.  MüəIIif  ay n -ay n   k itablar üzrə 
misal,  m ənqus,  m atvi,  ləfıf,  ğünnəli  və  sair  sözləri  xüsusi  başhqlar  al- 
tm da  toplam ış,  fe'IIərin  m üzare  və məsdərlərini  göstərmiş,  yeri  gəldikcə 
geniş və qısa qram m atik  iz ah a tla r vermişdir.
I  və  II  cilddə  olduğu  kim i,  bu cilddə də  biz  «Divan»m  Türkiyədə, 
Ö zbəkistanda,  Çində  və  İra n d a   çıxmış  nəşrlərinə  tez-tez m üraciət  etmiş, 
m üqayisələr  aparm ış,  bəzi  m übahisəli  m əqam lan  aydm lıağa  qovuşdur- 
m ağ a  çahşmışıq.  Bu  zam an   tü rk cə  Bəsim  A talay  nəşrini  ixtisarla  D L T  
(D ivanü  L ügat-it-Türk),  tü rk cə  Seçkin  Ərdi  və  Sərap  Tuğba  Y urtsevər 
nəşrini  qısaca  D LT-2005  (bu  k ita b   2005-ci  ildə  nəşr  olunm uşdur),  uy- 
ğ urca  nəşrini  m üxtəsər  şəkildə  T T D   (Türki  tıllar  divam),  özbəkcə  Salih 
M ütəlhbov  nəşrini  T S D   (T urkiy  suzlar  devoni),  farsca  Hüseyn  D üzgün 
nəşrini 
J  
j
 abbreviaturası  (yəni 
u'jiJ)  ilə,  çincə  tərcüm əni  isə
D L T -Ç in kimi göstərm işik.
D ah i  dilçi,  ensiklopedist,  fıloloq,  m ədəniyyətşünas,  folklorçu,  ən 
əsası  isə  tü rk çü   M ah m u d   K aşğari  «D ivanü  lüğat-it-türk»ün  III  cildində 
də  bir-birindən  m ənah  a ta la r  sözləri  və  məsəllər,  gözəl  bənd  və  beytlər, 
xeyli  tarixi və etnoqrafık bilgilər vermişdir.  R u h u  şad  olsun!
T ann türkü qorusun!
R a m iz  Ə SK Ə R . 
23 sentyabr 2005-ci il,  Bakı.
Divanü lüğat-it-türk
DİVANÜ 
LÜĞAT-İT-TÜRK
III CİLD
(mətn)

10
Mahmud Kaşğari
BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
HƏRFİ-İLLƏTLƏ BAŞLAYAN. 
MİSAL OLAN İSİMLƏR KİTABF
'  Ə rə b   dilçiliyinin  ənənəsin ə  görə, 
əiif,  j   vav, 
ye  hərflərin ə  «hərfı-illət»  deyilir. 
Hərfi-illətlə,  yəni 
əlif,  J   vav.  is  ye  h ə rflə rin d ə n   biri  ilə  b a ş la y a n   sözlər  isə  «misal» 
a d la n ır .
Divanü lüğat-it-türk
11
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
iTy Y a p:  dəyirm i  olan  hər hansı  bir şey.  « 
^   yap yarm ak yok
= yanım da dəyirmi  pul yoxdur».
Y  
a p;  əlçim.  «<^4 
yunq yap  = yun əlçimi». 
sjj Y,ı p:  ip.
Y
1
 p:  a t hörükləm ək üçün uzun çatı,  örkən.  İpə də 
yıp deyilir. 
i ^ Y   a  t;  bir  növ  şam anhq,  qam hq.  M üəyyən  daşlarla  (yada  daşı  ilə) 
yağış və q ar yağdınhr,  külək əsdiriHr.  Bu,  türklər arasm da 
m əşhur bir şeydir.  M ən bun u  yağma ölkəsində öz gözüm b 
gördüm .  O rada  yay  vaxtı  bir  yanğın  baş  vermişdi.  Bu  su- 
rətlə  q ar  yağdırıldı  və  ulu  T anrm m   izni  ilə  yanğm  söndü- 
rüldü.
j j  Y a r:  sehk. 
j j i  
am nq y a n   ak tı= o n u n  ağzmın suyu axdı». 
j j  Y 
1
  r:  m ahnı;  nıəqam   (musiqidə).  « 
j i  J  ol  yır  yırladı  =  o,  şərqi
söylədi».  Bu söz çox zam an  şeir,  qəzəl m ənasm da işlənir. 
j)  I  r:  yuxarıdakı  sözdəki  j   i  hərfi 
əlifə  çevrilmişdir;  həm in  mə-
nadadır;  məqam,  motiv,  melodiya. 
o "   Y  a  ş:  yaş;  təzətər;  səbzə,  tərəvəz.  « 
u ^ y a ş   ot  =  təzə  ot».  Bu  söz 
«   yuş»  sözü  ilə  birlikdə  « 
yaş-yuş^»  şəklində  də
işlənir, mənası «yaş-maş» dem əkdir.
-  S .M ü tə llib o v   b u   sö z ü   «yaş-yoş»  kimi  ( T S D ,  III  to m ,  bet  9),  S.Ə rdi  ilə  S .T .Y u rtse v ər 
( D L T - 2 0 0 5 ,  S.670)  və  u y ğ u r la r   «yaş-yoş»  kim i  ( T T D ,   III  to m ,  bet  2),  çinlilər  isə 
m a d d ə n i   (baş  sözü)  «yəş»,  misalı  «yaş-yuş»  kim i  ( D L T - Ç i n ,   III  cild,  s.2)  o x u m u şla r .

12
Mahmud Kaşğari
cAi  Y   u  ş-^:  sıxışma.  Oğuzca.  « 
budh u n   yuş  boldı  =  xalq  sı-
xışdı».
(_W  Y  
1
  ş:  yoxuş.  « 
a rt yış  =  eniş,  yoxuş».  «  öi\ en  =  eniş, 
a rt
= sarp,  sıldırım yer». 
cfti Y   o  k:  qab-qacaq  bulaşığı.  Bu,  «  (Jjyak»  sözü ilə birlikdə  «yok 
yak» şəklində qoşa işlənir.
(jj  Y  o k:  «j*j S   yok yer =  yoxuş yer^"^.
Y   ü  k:  yük,  tay.  «  tslJij  •-Ss  Ji  bir  yük  buğday  =  bir  yük  buğda». 
Q atır yükünə və digər yüklərə də b e b  deyilir.
Y   u  1:  bulaq,  çeşmə,  su  mənbəyi.  «ıSi 
çokram a  yul=fışqıran  su
qaynağı».
ü:*  Y  
1
  1:  il.  B u rad an   alın araq   «(yş^  Jj 
jü
  bir  yıl  keçti  =  bir  il  keçdi» 
deyilir.
Y   a  m:  çör-çöp,  zibillik.  «<>^ 
közgə  yam   tüşti  =  gözə  çöp
düşdü».
Y   ə  m:  b ah arat,  ədviyyat. 
ot  yəm  =  qarabibər,  keşniş,
reyhan,  yarpız,  zirə  kimi  ədviyyatlar».  « ^   yəm»  sözü  tək 
işlənmir,  həmişə «Cıj\ ot» ilə  birlikdə söylənir.
■
’  Y a z m a ,   eləcə  də  b a s m a   n ü sx ə d ə   b u   sözün  ilk  h ə rfin in   ü s tü n d ə   zəmmə,  a l t m d a   isə 
k ə s rə   v a r d ır .   B u n a   g ö r ə   d ə   h ə m in   sö z ü   h ə m   «yuş»,  h ə m   d ə   «yış»  kimi  o x u m a q   m ü m -  
k ü n d ü r .   B ə sim   A ta la y   b u   s ö z d ə n   əvvəl  « u ^  yaş»,  b u   söz dən  s o n r a   isə  «chj  yış»  sözü- 
n ü n   gəldiy in i  nəzərə a l a r a q   o n u   « o "  y u ş»   kimi  o x u m a ğ ı   təklif etm işdir ( D L T ,   III,  s.4). 
Salih  M ü t ə l l i b o v   b u   gərəkçələri  çox  tu ta r lı  s a y m a s a   d a ,   Bəsim  A ta l a y m   o x u n u ş u n u  
q ə b u l   e t m iş d i r   ( T S D ,  I II  t o m ,   bet  9).  Üstəlik,  Salih  M ü tə lli b o v   h əm in  sö zü  « t o p l a n m a ,  
u y u ş m a »   k im i  tə rc ü m ə   etm işdir.  H ü s e y n   D ü z g ü n   b u   sö z ü   «yuş»  ( ^   J   j  
s
.444)  kimi, 
S eçkin  Ə rd i  ilə  S ə r a p  T u ğ b a   Y u rts e v ə r   isə  Bəsim  A ta l a y ın   tə k h f  e tdiyində n  b ir   a z   fərqh 
şəkildə,  y əni  «yoş»  kim i  (D L T -2 0 0 5 ,  s.7G3)  o x u m u ş la r.  U y ğ u r l a r  ( T T D ,   III  to m ,   bet 2- 
3),  çinlilər  isə  ( D L T - Ç in ,   I II  cild,  s.2)  «yuş>>  kimi  vermişlər.
S alih  M ü t ə l l i b o v   bu   sö z ü   « y u x a n   yer,  h ü n d ü r   yer»  kim i  çevirm işdir  ( T S D ,  I II   to m , 
b e t  10).  S eçk in   Ə rdi  ilə S ə r a p  T u ğ b a   Y u rt s e v ə r  isə  Bəsim   A ta ia y la   eyni m ə n a d a   «yoxuş 
y e r»   kim i  ( D L T - 2 0 0 5 ,   s.702)  çevirmişlər.  U y ğ u r l a r   bu   sözü  «y u k »   (T T D ,  I II  t o m ,   bet 
3),  çinlilər  « y o k »   şə k h n d ə   ( D L T - Ç in ,   III  cild,  s.3)  o x u m u ş l a r .   U y ğ u r l a r la   çinlilərin 
o x u n u ş u n d a   a d ə t ə n   cüzi  sa it  fərqləri  m ü ş a h id ə   o l u n u r   ki,  b u   d a   D L T - n in   çincə  nəşrini 
u y ğ u r  al im lə ri n in   r e d a k t ə  etm əsi  ilə b ağ h d ır.
Divanü lüğat-it-türk
13
0.  Y i n:  mal peyini,  təzək.  « c ^  
koy yım =  qoyun peyini». 
öj  Y i n:  hin,  yuva.  « , ^  
arslan yini  =  aslan yuvası».  Tülkünün və 
başqa yırtıcı  heyvanlarm   sığmağma d a   «uiy in »  deyilir.  Bu 
məsəldə  də  işlənmişdir:  « jJ ^  
^
 
^
 tıl^ü  oz
yinigə  ürsə,  udhuz  bolur  =  tülkü  öz  hininə  hürsə,  qotur 
olar».  Bu  məsəl  öz  soyunu,  yerini-yurdunu  tənqıd  edən, 
danan  adam lar haqqında söylənir.  H əm in söz bu şeirdə də 
işlənmişdir:
iS^J^ 
J——
^
«Kuş,  k u rt kam uğ tirildi,
Erkək^, tışı terildi,
Ögür alıp tarıldı,
Yınka yana kirgüsüz».
Q uş-qurd bütün dirildi,
Erkək-dişi dərildi (toplandı),
H öyür alıb dağıldı,
A rtıq hinə girməyəcək.
(Baharı  tərifləyərək  deyir:  yaz  gəlincə,  qış  yuxusuna  getmış  butun 
canhlar,  qurd-quş  dirildi,  erkək-dişi  ham ısı  bir  yerə  yığış- 
dı,  bölük-bölük  olub  ətrafa  dağıldılar,  növbəti  qışa  qədər 
bir d ah a öz yuvalarına,  hinlərinə girməyəcəklər).
5  Bu  söz  yəni  «erkə k»  sö z ü   y azm a  və  b a s m a   nüsxələrdə 
ərhk»  ş ə k l m d ^ ı r
Təbii  ki  səhvdir.  Şəkilcə  b ir-birindən y a lm z   bir cizgı  ılə fərqlənən  J   1  hərfı  y e n n ə  
ke 
hərfi  o lm a h d ır.  O n d a n   s o n r a   gələn  «tışı= dişi»  s ö z ü n ü n   tələbı  ılə  b u   soz  «ərhk»  deyıl,
« erkə k»  o lm a h d ır.

14
Mahmud Kaşğari
Y uxarıdan  bəri  söylənən  bu  sö zb ri  yazıda  mənqus  bölm əsinə  daxil  et- 
mək  və  təbffüzdə  yum şaltm aq  m üm kün  idi.  D o ğ ru   olanı 
da elə budur^.
M a h m u d   K a şğ a ri  b u r a d a   ıj  y  ilə b a ş la y a n   b u  sözlərin  ıs  y-siz d ə  y az ıla  biləcəyinə işarə 
edir.  Məsələn:  «J:J yır  = j l   ır»  kimi.
Divanü lüğat-it-türk
15
[ÜÇ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ]
O R T A S IS Ü K U N L U  
FƏ’L, FU'L, F E L  BABI
Y  a r p: 
v j i   yarp nənq  =  sağlam, m öhkəm  nəsnə».
Y  a  r  p:  insan  sevindiyi  zam an  üzündə  yaranan  parıltı,  sevinc  şö-
ləsi. 
ifiJi  ^
  anm q  yarpı  yazıldı  =  sevincdən  onun
üzünün dam arları açıldı, gözəlləşdi».
‘j j j   Y u r t;  yurd;  köhnə tikililər,  bina qahqları, xarabalıqlar.
Y
 
a   1 
t:  «1^  liL  yalt  kaya  =  yalçm  qaya,  sərt  qaya».  Sərt  olan  hər
şeyə belə deyilir.
^ j j   Y  u  r  ç:  arvadm   kiçik  qardaşı,  kiçik  qaym.  Ərlə  arvadm   kiçik  qa- 
ymları  bir-birindən  ayırd edilir,  ərin  kiçik qardaşm a  « yj) 
ini»,  yaşca  böyüksə  «<>?>!  içi»  deyilir.  Ərin  özündən  kiçik 
bacısma  « J f ^  sinqil»,  özündən  böyük bacısm a  «^1 əkə», 
arvadm   özündən  kiçik  bacısma 
baldız»,  özündən 
böyük  bacısm a «l^i əkə» deyilir.
■1" Y u  n  d^:  at.  Bu, dəvə  sözü  kimi  həm təki,  həm də cəmi  bildirir.  «  ^  
yund  əti  yıpar  =  at əti m üşk  kimi  qoxar»,  (at əti  biş- 
dikdən  sonra  soyum ağa qoyulur,  ondan  m üşk ətri  gəlir).
’  Seçkin  Ərdi  iiə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   b u   sözü  «y o n d »   kimi  (D L T - 2 0 0 5 ,  s.700)  oxu- 
m uşlar.  O n l a r   Bəsim  A t a l a y d a n   və  Salih  M ü tə iii b o v d a n   fərqli  o l a r a q   u - la n   bəzən  o 
kimi  o x u y u r la r .  B u n d a n   s o n r a   gəiən  « y u d h u t»   söz ündə  d ə   vəziyyət  beiədir  (« y o d h u t» ). 
U y ğ u ri a r   ( T T D ,   III  to m,  bet  7)  və  ç i n l i b r   sözü  « y u n d »   şəkiində  ( D L T - Ç in ,   III  cild, 
S.5)  o x u m u şla r .

16
Mahmud Kaşğari
u  n  d:  türklərin  on  iki  heyvan  ilindən  birinin  adı,  bu n a  «(^4) 
yund yılı» deyilir.
Bu  bölm ə  hürufi-zəlakə  ö  ‘J   ‘j   ‘j  
i b   bağhdır,  ona  görə  də  bu 
qəbildən olan isim sayı  azdır.
ORTA SIH Ə R Ə K Ə Lİ 
FƏ ’ƏL,  FƏ'UL,  FƏ'İL BABI
Y u  d  h  u   t: 
‘^ ^ y u d h u t  nənq  =  xeyirsiz nəsnə,  heç  bir  faydası
olm ayan  şey».  Bir  ad am a  söyüldüyü  zam an 
yudhut» 
deyilir.
Y  a  ş  u  t:  gizH. 
yaşu t  nənq  =  gizU  şey».  O ndan  sonra
bəküt»  sözü  artırılaraq  
yaşut-bəküt»  şək-
Undə  q o şad ey ih r.
Y i g i t:  h ər şeyin gənci; igid.
Y  ə  m   ə  t:  lərək 
əmət» də deyihr.
^
  Y a n u t:  cavab,  əvəz,  qarşıhq,  bədəl.
5 ^   Y a s 
1
 ç:  yastı və uzun təmrən.
Y
1
 ğ a ç:  ağac parçası.
Y
1
 ğ a ç:  kişinin kişihk ab ti.
Y 
1
  ğ a  ç:  fərsəx,  əski  bir uzunluq  ölçüsü.  « ja  ^  j n  bir yığaç yer  =
bir fərsəx yer»^.
5
^   Y  I  ğ  a  ç:  ağac.  B uradan  a h n araq   «(^>^  fji  üzüm  yığaçı  =  üzüm  
ağacı,  meynə»  və « t / ^ ^  ı j ^  yağak  yığaçı=qoz  ağacı»  deyi- 
hr.  B unu 
əhfiə  « 
» şəkhndə yazmaq d a h a  yaxşıdır.
Divanü lüğat-it-türk
17
**  S alih   M ü tə lli b o v   « h ü ru fi-z ə la k ə »   te rm ini  ü ç ü n   b u   iz a h a tı  vermişdir;  « Q ə d im   foneti- 
k a d a   dil  və  d o d a q   səsləri  altı  o l u b   üçü  -   v,  b,  m   d o d a q   səsi,  üçü,  yəni  n,  r,  1  isə  dil  səs- 
ləri  a d l a n d ır ılı r d ı »   ( T S D ,   III  to m ,   bet  13).
Bir fərsəx  12 m in   a r ş ın d ı r.
5 ^   Y  u  ğ  a  çiO:  bir dərənin  və ya çayın  qarşı  sahih.  Bir adam  çaym  bir 
sahihndə dursa,  yuğaç qarşı  tərəf olur. 
^  yuğaç  keç- 
tim» deyihr ki,  qarşı  tərəfə, o taya keçdim  deməkdir. 
j ^   Y  a  ğ