O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
A. Matkarimov, F. Ahmadjonov
MATERIALSHUNOSLIK
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
4- nashri
„O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI
TOSHKENT – 2017
2
ISBN 978-9943-22-157-4
I l m i y -u s l u b i y
m a s l a h a t c h i
T a q r i z c h i l a r :
M a x s u s
m u h a r r i r
Ushbu o‘quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlarining „Mashinasozlik
texnologiyasi, mashinasozlik ishlab chiqarish jihozlari va ularni avto-
matlashtirish“ ta’lim yo‘nalishining „Avtomatlashtirilgan tizimlarni ta’-
mirlash va sozlash“ mutaxassisligi o‘quv rejasidagi „Materialshunoslik va
materiallarni tekshirish“ fani bo‘yicha ishlab chiqilgan namunaviy o‘quv
dasturi asosida yozilgan.
O‘quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlarining shu soha mutaxassisligi
bo‘yicha tahsil olayotgan o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-da, undan
kasb-hunar kollejlarining boshqa ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha tahsil
olayotgan o‘quvchilari ham foydalanishlari mumkin.
DEZA
DDC
DSC
SDC
COSUDE
Mazkur o‘quv qo‘llanma O‘zbekiston–Shveysariya
„Kasbiy ko‘nikmalarni rivojlantirish“
loyihasi doirasida yaratilgan
Tojiddin Almatayev – Andijon muhan-
dislik-iqtisodiyot instituti „Transport vo-
sitalaridan foydalanish“ kafedrasi mu-
diri;
Abduqahhor Zafarov – Andijon davlat
universiteti „Kasbiy ta’lim“ kafedrasi
mudiri.
Odiljon Parpiyev – Andijon muhan-
dislik-iqtisodiyot instituti „Umumtexnika
fanlari“ kafedrasining mudiri.
Bahodir Haydarov – O‘zbekiston–
Shveysariya „Kasbiy ko‘nikmalarni
rivojlantirish“ loyihasining milliy mas-
lahatchisi.
UO‘K: 621.1(075)
KBK 30.3ya722
Ì31
© A. Matkarimov, F. Ahmadjonov.
© „O‘qituvchi“ NMIU, 2017
3
SO‘ZBOSHI
Asoslari „Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi“ da ochib
berilgan, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi — ta’limning yangi
turi bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarining mavjudligi va
mazmunan betakrorligi bilan ajralib turadi. Shu sababli, uning
ilmiy va o‘quv-uslubiy asoslarini ishlab chiqish katta ahamiyat
kasb etadi. Ayni paytda Andijon viloyatida faoliyat ko‘rsatayot-
gan O‘zbekiston—Shveysariya „Kasbiy ko‘nikmalarni rivoj-
lantirish“ loyihasining maqsadlaridan biri kasb-hunar kollejlari
uchun maxsus o‘quv qo‘llanmalar yaratishdan iboratdir.
Ushbu o‘quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlarining „Mashi-
nasozlik texnologiyasi, mashinasozlik ishlab chiqarish jihozlari
va ularni avtomatlashtirish“ ta’lim yo‘nalishining „Avtomat-
lashtirilgan tizimlarni ta’mirlash va sozlash“ mutaxassisligi
o‘quv rejasidagi „Materialshunoslik va materiallarni tekshirish“
fani bo‘yicha ishlab chiqilgan namunaviy o‘quv dasturi asosida
yozilgan.
Qo‘llanmaning birinchi bobida texnik metallar, metallo-
grafiya, kristallografiya, metallarning fizik, kimyoviy, mexanik
va texnologik xossalari berilgan. Shuningdek, metallurgiya,
rudalarni boyitish, yonilg‘ilar, Domna pechi, Marten pechi,
quymalar haqida hamda quymachilik haqidagi ma’lumotlar:
model, sterjen, qolið, quyma olish texnologik jarayonlari va
quymachilik usuli bilan olinadigan detallar haqida ma’lumotlar
berilgan.
Ikkinchi bobda temir-uglerod qotishmalarining tasnifi,
konstruksion po‘latlar, po‘lat guruhlari, cho‘yan kabi asosiy
tushunchalar berilgan.
Uchinchi bobda metallarga bosim ostida ishlov berish
usullari, mo‘rt metallar, deformatsiya turlari, metallarni pro-
katlash, metallarni cho‘zish va presslash, metallarni bolg‘alash,
shtamplash turlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Shu bilan
birga, po‘latga termik ishlov berish: yumshatish, me’yorlash,
toblash va ularning usullari haqida batafsil ma’lumotlar bayon
etilgan.
4
To‘rtinchi bob metallmas konstruksion materiallarning
tasnifi, plastmassalar va ularga ishlov berish usullari kabi
tushunchalarni o‘z ichiga olgan.
Qo‘llanmaning beshinchi bobida metallarni sinash usullari
bayon qilingan. Qattiqlikni Brinell, Rokvell va Shor usullari
bilan o‘lchash, shuningdek, materiallarni cho‘zishga sinash
haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Qo‘llanmaning oxirida amaliy topshiriqlar va ularni bajarish
bo‘yicha qisqacha ko‘rsatmalar keltirilgan.
Mazkur o‘quv qo‘llanmani tayyorlashda O‘zbekiston–
Shveysariya „Kasbiy ko‘nikmalarni rivojlantirish“ loyihasining
xalqaro ekspertlari Sigrid Jordan, Hans Deytchman, Volter
Zefelderlarning qimmatli maslahatlari inobatga olingan. Shu-
ningdek, loyiha ekspertlari O‘zDAEWOO korxonasi texnik
xizmat ko‘rsatish bo‘limi menejeri A.To‘xtaboyev, Andijon
muhandislik-iqtisodiyot instituti „Umumtexnika fanlari“
kafedrasining mudiri O. Parpiyevlarning o‘quv qo‘llanma
yuzasidan bildirgan fikr-mulohazalari e’tiborga olindi.
Mualliflar o‘quv qo‘llanma haqida bildiriladigan fikr-
mulohazalar uchun oldindan o‘z minnatdorchiliklarini bil-
diradilar.
5
I B O B
METALLAR_VA_QOTISHMALAR,__ULARNING_XOSSALARI'>METALLAR VA QOTISHMALAR,
ULARNING XOSSALARI
Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida quyidagi
bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz:
• materialshunoslik fanining mazmuni, maqsad va vazifalari;
• konstruksion materiallar, ularning sanoat va texnikadagi
roli;
• metallarning kristall tuzilishi;
• kristall panjaralarning turlari;
• real kristallarning tuzilishi;
• materiallarning mexanik, fizik va kimyoviy xossalari;
• materiallarning elektr va magnit xossalari;
• materiallarning texnologik xossalari.
1.1. Metallar va qotishmalar
Metall deb elektr va issiqlik o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘l-
gan, shaffof bo‘lmagan yaltiroq va plastik jismga aytiladi.
Texnikada metallarni ikki guruhga bo‘lish mumkin:
1) oddiy metallar (nisbatan boshqa kimyoviy element-
lardan toza bo‘lgan);
2) murakkab metallar yoki qotishmalar (metall asosida bir
necha elementlarning birikmasi bo‘lgan).
D. I. Mendeleyev davriy sistemasiga ko‘ra, hozirda 120 dan
ortiq kimyoviy element bo‘lib, shulardan 3/4 qismi metallar,
qolgani esa metallmaslardir. Metallar shunday ko‘p bo‘lishiga
qaramasdan, sanoatda ularning juda oz qismi ishlatiladi.
Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan asosiy metall bu temir (Fe)
bo‘lib, uning uglerod (C) bilan birikmasi qora metallarni tashkil
etadi. Dunyo bo‘yicha ishlatiladigan metallarning 93 foizi qora
metallardir (1-rasm). Qurilishning barcha sohalarida, mashina va
mexanizmlarni tayyorlashda, asosan, qora metallar ishlatiladi.
Qolgan metallar va ularning qotishmalari rangli metallar
guruhiga kiradi. Rangli metallardan mis (Cu), aluminiy (Al),
magniy (Mg), titan (Ti), qo‘rg‘oshin (Pb), rux (Zn), qalay
(Sn) va boshqalar sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan metallar
hisoblanadi. Ularning barchasi texnik ahamiyatga ega.
Materiallar 2-rasmda ko‘rsatilganidek tasniflanadi.
6
Rangli metallar qimmat bo‘lgani uchun sanoatda iloji
boricha ularning o‘rnini bosa oladigan qora metallarni ishlatishga
harakat qilinadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan rangli metallardan tashqari, sanoat-
da xrom (Cr), nikel (Ni), marganes (Mn), molibden (Mo), ko-
balt (Co) ham ishlatiladi. Bu metallar, asosan, asosiy metal-
METALLAR
METALLMASLAR
TABIIY
MATERIALLAR
VA KERAMIKA
SUN’IY
METALLAR
TEMIR
RANGLI
METALLAR
MATERIALLAR
KOMPOZITSION MATERIALLAR
2-rasm. Materiallarning tasniflanishi.
1-rasm. Sanoatda qo‘llaniladigan asosiy metallar.
Po‘lat va temir
Sun’iy materiallar
Aluminiy
Mis
Rux
1950
60
7 0
80
90
2000
1000
500
100
50
10
5
7
larning xususiyatlarini yaxshilash uchun, ularga ma’lum xu-
susiyatlar berish uchun qo‘shimcha material sifatida qo‘shila-
di. Misol uchun V, W, Ti va Co lardan qirqish asboblari
tayyorlashda foydalaniladi.
Sanoatda va texnikada metall qotishmalari keng tarqalgan
bo‘lib, ularning xususiyatlari metall xususiyatlaridan ancha
yuqori turadi va pishiq, talabga javob beradigan, har xil
xususiyatli qotishmalar olinadi. Oddiy metallardan mis va
aluminiy keng ishlatiladi, ulardan elektr simlari va boshqa
detallar tayyorlanadi.
Kremniy (Si) turli xil metall qotishmalarini olishda ish-
latiladi. Metallarni jilvirlash, silliqlashda kremniy karborundi
(SiC) dan foydalaniladi.
Oltingugurt (S) cho‘yan va po‘lat tarkibida juda oz miqdorda
bo‘ladi.
Uglerod (C) olmos, grafit, toshko‘mir holida uchraydi.
Po‘lat va cho‘yanning xossalari uglerodning miqdoriga va hola-
tiga (erkin, ya’ni grafit va temir bilan kimyoviy birikkan —
sementit holida) bog‘liq.
Fosfor (P) juda ko‘p metallar bilan tez birikadi, u temir-
ning barcha uglerodli birikmalari tarkibida mavjud. Fosfor bilan
oltingugurt po‘lat tarkibidagi zararli elementlar hisoblanadi.
Metall va qotishmalardan to‘g‘ri foydalanish uchun
ularning xossalarini va ular qanday sharoitda o‘zgarishini bilish
kerak. Metall va ular qotishmalarining ichki tuzilishi o‘zgarishi
bilan ularning xossalari ham o‘zgaradi. Metallarning ichki tu-
zilishini o‘rgatadigan fan metallografiya deb ataladi.
Qattiq moddalar ikkiga: amorf va kristall moddalarga bo‘-
linadi.
Amorf shaklsiz degan ma’noni anglatadi. Amorf moddalar-
ning atomlari tartibsiz joylashgan bo‘ladi, ularni sindirganda
ham tartibsiz yo‘nalishda sinadi, siniqlarida tekis yuzalar bo‘l-
maydi. Qizdirilganda asta-sekin yumshab boradi va suyuqlanadi.
Ularning muayyan bir suyuqlanish va qotish harorati bo‘l-
maydi (yelim, kanifol, shisha va boshqalar).
Kristallar haqidagi fan kristallografiya deb ataladi.
Barcha metallar va qotishmalar kristall tuzilishga egadir.
Kristall moddalarning atomlari aniq fazoviy geometrik shaklda
tartibli joylashgan bo‘ladi. Moddalar sharoitga qarab, ba’zan
amorf, ba’zan esa kristall holatda bo‘lishi mumkin (kauchuk,
8
yelim va h.k.). 3-rasmda kristall va
amorf moddalar atomlarining joy-
lashishi keltirilgan.
Kristall moddalar muayyan su-
yuqlanish va qotish haroratlariga,
ularning atomlari muayyan geo-
metrik shakllarga egadir. Ularning
xossalari turli yo‘nalishlarda turlicha
bo‘ladi, bu xususiyat anizotropiya
deb ataladi.
Kristall moddalarning mexanik
puxtaligi, issiqlik va elektr o‘tka-
zuvchanligi, suyuqlanish tezligi,
harorati ularning atom tuzilishiga
bog‘liq va uning xossalariga ta’sir
etadi.
Eritma quyi haroratda asta-sekin bug‘latilsa, yirik kristal-
lar, yuqori haroratda bug‘latilib, tez sovitilsa, mayda kristallar
hosil bo‘ladi. Mayda donli po‘latlar qattiq, lekin yirik donli
po‘latlarga nisbatan yumshoq bo‘ladi. Hosil bo‘lgan kichik bir
kristall atrofida muntazam ravishda o‘suvchi yirik kristall olish
mumkin. Bu jarayon kristallning o‘sishi deb aytiladi. Barcha
metall va qotishmalar kristall tuzilishga ega. Kristall donlari
aniq geometrik shaklga ega emas. Tashqi tomonidan kristall
ko‘p qirraliga o‘xshaydi va ular kristall donlari yoki gra-
nulalari deb ataladi.
1.2. Metallarning ichki tuzilishi
3-rasm. Kristall tuzilishga ega
modda atomlarining joylashi-
shi (a); amorf tuzilish (b).
4-rasm. Kristall panjara va uya.
Kristallarni tashkil etgan zar-
rachalar shu kristallar hajmida
geometrik tarzda tartibli joyla-
shadi, bunday tuzilish kristall
panjara deb aytiladi (4-rasm).
Rentgen nurlari yordamida
olib borilgan tekshirishlar shuni
ko‘rsatadiki, aksari metallarning
kristall panjaralari quyidagicha
ko‘rinishda bo‘ladi (5-rasm):
a
b
9
• markazlashgan kub panjara;
• yoqlari markazlashgan kub panjara;
• geksagonal panjara.
1. Markazlashgan kub panjara. Bunda kristall panjaraning
o‘zida 9 ta atom bo‘lib, 8 ta atom kub burchaklari uchlarida,
1 ta atom esa kubning markazida joylashgan. Bunday panjara
temir, natriy, xrom va boshqa metallarga xos.
2. Yoqlari markazlashgan kub panjara. Element uyasida 14
ta atom joylashgan bo‘lib, 8 ta atom kub uchlarida, 6 ta atom esa
kub tomonlari markazlarida joylashgan. Bunday kristall panjara
aluminiy, qo‘rg‘oshin, oltin, nikel va boshqa metallarga xosdir.
3. Geksagonal panjara (olti yoqli prizma). Metall atomla-
rining 12 tasi prizma burchaklarining uchida, 3 tasi esa
prizmaning o‘rta ko‘ndalang kesimida, 2 tasi prizmaning yuqori
va ostki yuza markazlarida joylashgan. Bunday metall panjara
magniy, rux, titan va boshqa metallarga xosdir.
Metallarning xossalari kristall panjara xiliga, atomlarining
diametriga hamda atomlar orasidagi masofaga qarab o‘zgaradi.
Kristall moddalarning atomlari fazoviy panjarada ma’lum
tartibda joylashgan bo‘lib, bu moddalar muayyan erish ha-
5-rasm. Metallar kristall panjaralarining turlari.
Markazlashgan
kub panjara
Yoqlari markaz-
lashgan kub
panjara
Geksagonal
panjara
10
roratiga egadir. Kristall moddalarga barcha metallar va ularning
qotishmalari misol bo‘la oladi.
Kristall moddalarning fazoviy panjarasida atomlar bir tekis
va ma’lum tartibda joylashadi, bunda ularning xossalari har xil
bo‘ladi, chunki atomlar orasidagi masofa o‘zgaradi.
Elementlar atomlarining o‘lchamlari juda kichik, ularni
o‘lchash uchun angstrem birligi ishlatiladi.
1 A° = 0,00000001 sm.
Kristall panjarani tashkil etgan atomlar markazlari ora-
sidagi masofa qiymati ham juda kichik bo‘ladi. Har bir metall
o‘ziga xos kristall panjaraga ega.
Atomlarning muayyan tartibda joylashishi natijasida hosil
bo‘ladigan geometrik jihatdan to‘g‘ri shakl butun kristall yoki
monokristall deb yuritiladi.
Butun kristall uning o‘sishiga biror tashqi qarshilik ko‘r-
satilmagan taqdirdagina hosil bo‘ladi. Odatda, kristall soviyot-
gan suyuq metall ichida sodir bo‘la boshlaydi. Metall qotgan sari
unda o‘sayotgan boshqa kristallar shakllangan kristallarning
to‘g‘ri shaklini buzib yuboradi, natijada kristallar donlarga
o‘xshab qoladi. Demak, tashqi shakli noto‘g‘ri kristall donlar
deb ataladi. Donlar ichida atomlar muayyan tartibda joy-
lashganicha qoladi.
Kristall jismlar atomlarining turli tekisliklarda turlicha zich-
likda joylashishi anizotropik xossa deb aytiladi.
Metallarning kristallanish jarayoni ikki bosqichda boradi,
birinchisi kristall markazlarining hosil bo‘lishi va ikkinchisi
hosil bo‘lgan markazlar atrofida kristallarning o‘sishi. Kris-
tallarning hosil bo‘lish jarayonini o‘rganish katta amaliy aha-
miyatga ega, chunki metallarning xossalari donlarning shakliga,
joylashishiga va kattaligiga bog‘liq. Demak, metallarning suyuq
holatdan qotish holatiga o‘tish jarayoni bu atomlarning to‘g‘ri
tartibda joylashishi (kristall panjara hosil bo‘lishi) dir.
Kristall jismlar ma’lum bir haroratda suyuq holatdan qat-
tiq holatga yoki, aksincha, qattiq holatdan suyuq holatga o‘tadi.
Bu harorat, mos ravishda, erish nuqtasi yoki qotish nuqtasi
deb aytiladi.
Suyuq metallning qattiq holatga o‘tish jarayoni birlamchi
kristallanish deb ataladi.
11
Ba’zi bir metall va qotishmalarda kristallanish jarayoni
tugagandan keyin ham ularning tuzilishida o‘zgarishlar davom
etadi. Bu jarayon ikkilamchi kristallanish deb aytiladi.
Qattiq holatdagi metall tuzilishida yuz beradigan o‘z-
garishlar allotropik o‘zgarishlar deyiladi.
Ikkilamchi kristallanish jarayoni shundan iboratki, ma’lum
haroratda metallning kristall panjarasi o‘zgaradi. Bu o‘zgarish
vaqtida atomlar qayta guruhlanib, yangi kristall panjara hosil
qiladi. Ikkilamchi kristallanish vaqtida metall xossalarining
o‘zgarishiga sabab mana shundan iborat. Bunday o‘zgarishlarni
metallarga termik ishlov berish jarayonida kuzatish mumkin.
1.3. Metallarning xossalari
Metall va qotishmalardan tayyorlangan detallarning ish-
latilishiga qarab ularga turlicha talablar qo‘yiladi.
Metallar quyidagi xossalarga ega:
1) fizik xossalar;
2) kimyoviy xossalar;
3) mexanik xossalar;
4) texnologik xossalar.
Metallarning fizik xossalariga ularning rangi, solishtirma
og‘irligi, elektr o‘tkazuvchanligi, magnit xususiyati, issiqlik o‘t-
kazuvchanligi, issiqdan kengayishi, issiqlik sig‘imi kiradi.
Metallarning kimyoviy xossalariga ularning oksidlanishi,
eruvchanligi, korroziyaga chidamliligi kiradi.
Metallarning mexanik xossalari bu ularning mustahkamligi,
qattiqligi, egiluvchanligi kabi xossalaridir.
Metallarning texnologik xossalari – quyiluvchanlik, kesi-
luvchanlik, payvandlanish, bolg‘alanuvchanligi, toblanuv-
chanligi, oquvchanligi va boshqalar.
Metallarning fizik xossalari
Metallarning rangi shaffof bo‘lmaydi. Har bir metall o‘ziga
xos yaltiroqlik va rangga ega. Mis — qizil, rux — kulrang, temir —
kumushsimon rangda va hokazo bo‘ladi.
Solishtirma og‘irligi — moddaning hajm birligiga to‘g‘ri ke-
ladigan massasining miqdori bo‘lib, u quyidagicha aniqlanadi:
γ = P/V (gr/sm
3
).
12
Metallarning solishtirma og‘irligi D. I. Mendeleyev davriy
sistemasida berilgan.
Erish harorati. Metallarning batamom suyuq holga o‘tadi-
gan harorati erish harorati deb ataladi. Har qaysi metallning
erish harorati tegishli jadvallarda berilgan.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik. Metallni qizdirganda yoki sovit-
ganda o‘zidan issiqlikni qanchalik tez o‘tkazishi uning issiqlik
o‘tkazuvchanligi deb ataladi. Metallarning issiqlik o‘tkazuv-
chanligini taqqoslash uchun shartli belgilardan foydalaniladi,
bu metallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi koeffitsiyenti bilan
ifodalanadi. Misol uchun (koeffitsiyent miqdori) mis uchun
0,9; aluminiy uchun 0,5; temir uchun 0,15; simob uchun
0,02. Issiqlikni o‘zidan yomon o‘tkazadigan metallning to‘la qizishi
uchun ularni uzoq vaqt qizdirish talab etiladi. Bunday metallar
tez sovitilganda yorilib ketishi mumkin. Metallarni termik ish-
laganda ularning ana shu xususiyatini hisobga olish zarur.
Amaliyotda radiatorlar va elektr asboblarning detallari issiq-
likni yaxshi o‘tkazadigan metallardan tayyorlanadi.
Issiqlikdan kengayish. Ma’lumki, issiqlikdan metallarning
hajmi va o‘lchamlari o‘zgaradi. Shuning uchun mashina va
mexanizmlar tayyorlanayotganda detallarning issiqdan ken-
gayishini hisobga olish zarur. Misol uchun mashina va traktorlar
dvigatellarining klapanlari, ko‘prik fermalari, relslar va hokazo-
larni qurishda buni hisobga olish kerak.
Elektr o‘tkazuvchanlik. Metallarda elektr o‘tkazuvchanlik
har xil bo‘ladi. Ayrim metallar elektrni yaxshi o‘tkazadi. Metal-
larning harorati oshishi bilan elektr o‘tkazuvchanligi kamayadi
va aksincha. Metall absolut nol (–237°C) gacha sovitilganda
uning elektr qarshiligi nolga teng bo‘lib qoladi.
Magnit xossalari. Po‘lat va cho‘yanning magnit xossalari
ularning kimyoviy tarkibigagina emas, balki ichki tuzilishiga
ham bog‘liq. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, ularning magnit
xossalari doimiy emas, ularga termik va mexanik ishlov beril-
ganda magnit xossalari o‘zgaradi.
Temirning sovuq holatdagi magnit xossalari ancha sezilarli
bo‘lib, uni qizdirganda bu xossalari ancha kamayib boradi va
butunlay yo‘qolishi ham mumkin.
Magnit xossalarga ega bo‘lgan po‘latlar texnikada juda ko‘p
tarmoqlarda ishlatiladi. Misol uchun ular rudalarni saralashda,
13
temir-tersaklarni ko‘tarishda, elektr dvigatellarida, radiotele-
fon, telegraf detallarini tayyorlashda ishlatiladi.
Ba’zan magnit xossalarga ega bo‘lmagan po‘latlarni
ishlatishga to‘g‘ri keladi. Bunday po‘latlarning tarkibida ma’lum
miqdorda nikel va marganes bo‘ladi.
Metallarning kimyoviy xossalari
Metallar va qotishmalar muhit ta’sirida kimyoviy jihatdan
o‘zgaradi va bu o‘zgarishlar korroziya deb ataladi.
Korroziya turli metallarda turlicha ro‘y beradi: temir zang-
laydi, misning ustki qismi ko‘karadi, qo‘rg‘oshin xiralashadi,
aluminiy qorayadi va hokazo.
Ko‘p metallar va qotishmalarning kimyoviy xossalari
yuqori haroratda o‘zgaradi. Metallar oksidlanganligi sababli
ham korroziyaga uchraydi.
Yuqori darajada qizdirilganda oksidlanmaydigan metallar
issiqlikka chidamli metallar deb ataladi.
Ba’zi metallar yuqori darajagacha qizdirilganda ham o‘z
tuzilishini saqlaydi, yumshamaydi va og‘ir vaznlarda ham
deformatsiyalanmaslik xususiyatiga ega bo‘ladi, bunday metallar
o‘tga chidamli (olovbardosh) metallar deb ataladi.
Ko‘p metallar ishqorlar, kislotalar, tuzlar ta’sirida bo‘ladi.
Bunday ta’sirlarga chidamli metallar kislotaga, tuzga, ishqorga
chidamli metallar deb ataladi.
Dostları ilə paylaş: |