H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

H. S. HÜMBƏTOV, V. V. BƏŞİROV, 
V. R. MOHUMAYEV 
 
 
 
 
YAĞLI  VƏ  
EFİR  YAĞLI  
BİTKİLƏR 
 

 
H. S. HÜMBƏTOV,  V. V. BƏŞİROV 
V. R. MOHUMAYEV   
 
 
 
 
 
UOT  633.85:633.81 
 
 
 
 
 
 
 
YAĞLI  VƏ  EFİR  YAĞLI  
BİTKİLƏR 
 
 
 
 
Vəsait Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin  Elmi Şurasın-
da (09 Mart 2016-c
ı il, EŞ-05/4.6 saylı qərar) müzakirə edilmiş 
və 14. IV 2016-cı il 209 saylı əmrlə nəşr hüququ (qrif) veril-
mişdir. 
 
 
 
 
 
BAKI   2016 
 
Bu dünyadan nakam köçmüş 
 
həmkarımız Amil  Novruzovun 
xatirəsinə ehtiramla! 
 

2 
 
Elmi  redaktor: 
Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru,  AMEA-nın müxbir üzvü,   
                           professor  
İ. H. Cəfərov 
 
 
Rəy verənlər: 
 
GDPU-
nin Botanika kafedrasının müdiri, biologiya üzrə elmlər doktoru, 
əməkdar elm xadimi, professor  V. S. Novruzov  
Bitki mühafiz
əsi  və Texniki bitkilər Elmi - Tədqiqat İnstitutunun direktor 
müavini,  aqrar elml
ər üzrə elmlər doktoru,  professor  H. Ə. Aslanov 
Az
ərbaycan Elmi -Tədqiqat Heyvandarlıq İnstitutunun nəzdindəki Arıçılıq 
M
ərkəzinin rəisi, aqrar elmlər üzrə elmlər doktoru,  professor  A. K. Seyidov 
ADAU-
nun Bağçılıq kafedrasının dosenti, a. e. f. d.  M. M. Məmmədova  
 
 
 
H. S. Hümbətov, 
V. V. 
Bəşirov,V. R. Mohumayev.  
Yağlı və efir yağlı 
bitkilər,  Bakı: “Elm və təhsil” nəşriyyat poliqrafiya MMC,  2016, 248  s. 
şəkilli
 
 
D
ərs vəsaitində  dünya  miqyasında  geniş  yayılmış  əkilib-becərilən 
y
ağlı və efir yağlı bitkilərin əhəmiyyəti, mənşəyi, yayılma tarixi, botaniki 
t
əsviri, sistematikası,  istifadəsi  və  becərilmə  texnologiyaları  geniş  şərh 
edilmişdir.  
Ayrılıqda hər bir yağlı və efir yağlı bitkinin müasir tələblərlə becəril-
m
əsi, məhsulun  yığım  texnologiyasının  dünya  standartlarına  uyğun  olan 
formaları  göstərilmişdir.  Başqa  dərs  vəsaitlərindən fərqli olaraq, burada 
respublika
mızda becərilən və becərilməsi mümkün olan  yağlı və efir yağlı 
bitkil
ərin becərilmə texnologiyası, yığılması və istehsalı barədə geniş bəhs 
edilir.  
D
ərs vəsaiti əsasən ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri və ma-
gistrantları üçün nəzərdə tutulmuşdur. Lakin, ondan aqronomlar, fermerlər 
el
əcə də yağlı və efir yağlı bitkilərlə maraqlanan hər bir oxucu faydalana 
bil
ər. 
                    
             
 
© 
Hümb
ətov, Bəşirov, Mohumayev  2016
  
 
     ISBN  978-9952-8176-9-1
 

3 
 
ÖN  SÖZ 
 
Yağlı və efiryağlı bitkilərin
 çox 
böyük ərzaq və texniki əhəmiyyəti 
vardır.  Onlardan  alınan  bitki  yağlarından  ərzaq  kimi  yeyinti  səna-
yesində, çörək bişirmədə, müxtəlif konservlərin, qənnadı məmulatla-
r
ının, marqarinlərin və əlif yağlarının hazırlanmasında, efir yağların-
dan isə tib sahəsində ətriyyat və kosmetika sənayesində və s. geniş 
isti
fadə  edilir.  Eyni  zamanda  müşəmbə  (linoleum)  və  stearin  turşu-
larının  alınmasında,  lak-boyaq,  toxuculuq, sabunbişirmə,  gön-dəri 
aşılama və s. sənaye sahələrində bu yağlardan istifadə olunur. Yağlı 
bit
kilər həm də bitki zülalı mənbəyidirlər. Yağlı bitkilərin toxumla-
rından yağ emal edən zaman alınan jmıx və cecədə 35-40%-ə qədər 
zülal qalır ki, bu da heyvandarlıq üçün zülal və yağla zəngin konsen-
trat
lı  yemdir. 
Yağlı  və  efiryağlı  bitkilərin
 
bir  çoxu  yaxşı  bal  verən 
bitkilərdir. Müxtəlif yağlı bitkilərin meyvələrindəki və toxumlarında-
kı  zülalların  tərkibində  onları  tam  dəyərli  edən  çoxlu  əvəzedilməz 
amin 
turşuları (lizin, triptofan, sistein, arginin və s.) vardır. 
Yağlı bitkilərə günəbaxan, soya, küncüt, yerfındığı (araxis), saf-
lor, gənəgərçək, xaş-xaş, ağ xardal, göy xardal, qışlıq və yazlıq raps, 
yağçiçəyi, lallemantiya, perilla (sudza), yağlı lalə, turpəng,  kətan və 
s. bitki növləri daxildir. 
Dünya miqyasında ərzaq yağı məqsədi üçün istehsal olunan bitki 
yağları içərisində birinci yeri soya, ikinci yeri günəbaxan, sonra isə 
ara
xis, pambıq, raps, zeytun, küncüt, qarğıdalı və saflor yağları tutur. 
Texniki yağlar içərisində isə birinci yeri kətan, ikinci yeri isə gənə-
gərçək yağı tutur. 
Dünya əkinçilik sistemində yağlı bitkilərin əkin sahəsi əhəmiy-
yətli dərəcədədir. Onların əkin sahəsi yer kürəsində 140 milyon hek-
tar
dan  çoxdur.  Yağlı  bitkilərin  əkin  sahələri  əsasən    ABŞ,  Kanada, 
Hindistan, Braziliya,  Argentina, Çin, Pakistan,  Rusiya, Moldova və 
Ukraynanın payına düşür. 
Yağlı bitkilər müxtəlif fəsilələrin (Astra, Kələmkimilər, Paxlalı-
lar, Dalamaz
,
 
Südləyənlər və s.) ayrı-ayrı botaniki cinslərini və növ-
lərini  təmsil edirlər.  Bitki  mənşəli  yağlar  gliserin  və  müxtəlif  yağ 
turşularının nisbətindən ibarət, üç atomlu spirtlərin mürəkkəb efirlə-

4 
 
ridir
lər.Yağların tərkibində 75-79% karbohidrogenlər, 11-13% hidro-
gen və 10-12% oksigen vardır. Sulu karbonlar və zülallarla müqayi-
sədə yağlar daha az oksidləşən birləşmədirlər, həm də onlar zülal və 
sulu karbonlara nisbətən iki dəfə kalorilidirlər.  
Yağların  xassələri  müxtəlif  bitkilərin  tərkibində  olan  doymuş 
(pal
mitin,  stearin  və  s.) və  doymamış  (olein,  linolin,  linolein  və  s.) 
yağ turşularının miqdarından asılıdır. 
Efir 
yağlı  bitkilərin  də  toxumlarında,  çiçəklərində,  yarpaqların-
da, budaqla
rı və digər orqanlarında uçucu aromatik maddələr saxla-
yan - 
tərkibi müxtəlif üzvi birləşmələr: sulu karbonlar, spirtlər, fenol-
la
r, efirlər, aldehidlər, ketonlar və üzvi turşular olan efir yağı  vardır. 
Efir yağlarının əksəriyyətinə bitkilərdə sərbəst halda rast gəlinir. 
Onların  miqdarı  müxtəlif  bitki  növlərində  çox  böyük  intervalda, 
0,001%-
dən 22%-ə qədərdir. Elə bitki növü ola bilər ki, efir yağının 
miqdarı  və  tərkibi  əhəmiyyətsiz  olsun.  Bu  başlıca  olaraq  becərilən 
böl
gədən,  bitkinin  yaşında,  inkişaf  fazasından  və  digər  şərtlərdən 
asılı ola bilər. Müəyyən edilmişdir ki, soyuq və rütubətli şəraitə nis-
bətən quru və isti hava şəraitində bitkilərdə efir yağı daha çox top-
lanır.  Bitkidə  efir  yağının  miqdarı  daha  çox  çiçəkləmə  və  yetişmə 
döv
ründə olur. 
Efir  yağı  istehsal  etmək  üçün  becərilən  bir  qrup  bitkilərə  efir 
yağlı  bitkilər  deyilir.  Bunların  tərkibində  müxtəlif  kimyəvi  tərkibə 
ma
lik uçucu ətirli (aromatik) maddələr vardır. Bitkinin toxumlarında, 
çiçəklərində, yarpaqlarında, budaqlarında və digər orqanlarında olan 
bu yağların miqdarı becərilmə texnologiyası və torpaq-iqlim şəraitin-
dən  asılı  olaraq  dəyişilir.  Efiryağlı  bitkilərə  keşniş,  nanə,  cirə,  zirə, 
rey
han, mixək, mərsin və s. bitkilər aiddir. 
Efir yağları yeyinti, tibb və ətriyyat-kosmetika sənayesində geniş 
istifa
də olunur. Meyvə və toxumlarının emalından sonra alınan tul-
lan
tıları heyvandarlıq və quşçuluq sahəsində yem kimi istifadə edilir.  
 
Q. Y. Məmmədov 
 
 

5 
 
I FƏSİL. YAĞLI  BİTKİLƏR 
Meyvə və toxumlarının tərkibində yağ (bitki yağı) olan bitkilər 
yağlı bitkilər qrupuna aid edilir. Bitki toxumlarından yağların çıxarıl-
ması qədim zamanlardan məlumdur. Yağlı bitkilərin növ tərkibi ol-
duq
ca genişdir. 
Bitki yağları təsərrüfatın müxtəlif yerlərində istifadə edilir. Hər 
şeydən  əvvəl  bitki  yağları  insanların  normal  qidalanması  üçün  və 
marqarin sənayesində xammal (günəbaxan və raps yağları) kimi əhə-
miy
yət kəsb edirlər. 
Bit
ki yağları konserv, çörəkbişirmə və qənnadı sənayesində, elə-
cə  də  texniki  məqsədlər  üçün  əlif,  boya  (lak),  yağlı  boya,  sabunbi-
şirmə  və  ətriyyat  sənayesində,  tibdə  (ritsin  yağları)  və  başqa  sahə-
lərdə geniş istifadə olunur. Yağlı bitkilərin yağları çıxarılmış meyvə 
və toxumları da heyvandarlıqda qiymətli yem (jmıx, şrot) kimi isti-
fadə edilir. Gövdə və yarpaqları da heyvanların yemləndirilməsində 
istifadə edilir. 
Dünyada hər il 60 milyon tona yaxın bitki yağları istehsal edilir. 
Onlardan təxminən 48  milyon tona qədəri insanların qidasında isti-
fadə  olunur.  Bitki  yağları  içərisində  soya,  palma  və  günəbaxan 
yağları üstünlük təşkil edir. Sonrakı yerləri raps, pambıq, araxis, ko-
kos və zeytun yağları tutur. Bitki yağları dünyanın bir çox ölkələrinin 
ixrac v
ə idxalında (import və eksportunda) əsas predmet hesab edilir. 
Bitki mənşəli yağlar üçatomlu spirtlərin mürəkkəb efirləri olub, 
gliserinlə müxtəlif yağ turşularının birləşmələri hesab olunurlar. Belə 
yağlar  ehtiyat  qida  maddələrinin  daha  energetik  formaları  hesab 
olunur.  Bir  qram  bitki  yağının  orqanizimdə  yanmasından  9500  kal. 
(39,8  kCol.),  bir  qram  zülalın  yanmasından  4400  kal  (18,4-23,0 
kCol.), bir qram karbohidratların yanmasından isə 3900-4200 kalori 
(16,7-
17,6  kCol.)  enerji  alınır.  Bitki  yağlarının  tərkibi  doymamış 
(olein, linol, linolen) və doymuş (palmitin, sfearin, araxin) yağ turşu-
larından  ibarətdir.  Doymamış  yağ  turşularının  oksidləşməsi  (turşu-
ma
sı)  nəticəsində  yağ  sərt  (möhkəm)  qaysaq  (plyonka)  -  linoksin 
əmələ gətirir.  

6 
 
Yer kürəsinin müxtəlif enliklərində bitən bitkilərdə fərqli keyfiy-
yətdə yağlar əmələ gəlir. Yağın əsas keyfiyyət göstəricilərindən biri 
onun quruma  qabiliyy
ətidir.  Yağın  quruma  qabiliyyəti onun əsas 
keyfiyy
ət göstəriçisi hesab edilir. Bitki yağlarının quruma qabiliyyəti 
yod 
ədədi ilə  təyin edilir. Yod  ədədi  -  100  qram  yağın  özünə  neçə 
qram yod birl
əşdirməsi deməkdir. Yod ədədi nə qədər yüksək olarsa 
yağın quruma qabiliyyəti bir o qədər çox olar.  
Quruma qabiliyyətinə görə bitki yağları 3 qrupa bölünür.  
1)
 
Quruyan yağlar – (yod ədədi 130-dan artıq). Kətan, yağçiçəyi, 
perilla, lallemantiya – 
əsasən texniki məqsədlər üçün istifadə olunur.  
2)
 
Yarımquruyan yağlar – (yod ədədi 85-dən 130-a qədər). 
Günəbaxan, soya, saflor, raps və s. qida məqsədi üçün istifadə 
olunur.  
3)
 
Qurumayan yağlar - (yod ədədi 85-dən aşağı). Yerfındığı, 
gənəgərçək və s. tibb sahəsində və texniki məqsədlər üçün istifadə 
olunur.  
Bitki yağlarının əsas keyfiyyət göstəricilərindən  biri də sabunbi-
şirmə  sənayesində  əsas  götürülən  və  yağın  tərkibindəki  sərbəst  yağ 
turşularını və sabunlaşma ədədini göstərən turşuluq ədədi hesab edi-
lir. 
Yağın sabunlaşma qabiliyyəti sabunlaşma ədədi ilə təyin edilir. 
Yəni 1 qram yağın sabunlaşması zamanı əmələ gələn turşuların ney-
tral
laşmaşına  sərf  edilən  kalium  əsasının  (KOH)  mq-la  miqdarını 
gös
tərir. 
İsti iqlim şəraitində bitki  yağlarının tərkibində doymuş turşular 
üstün, yod ədədi isə aşağı olur. Mülayim iqlim şəraitində isə əksinə 
doymamış yağ turşularının miqdarı və yod ədədi yüksəlir. 
 

7 
 
1.1. 
GÜNƏBAXAN 
 
Xalq t
əsərrüfatı əhəmiyyəti. Günəbaxan MDB ölkələrinin əsas 
yağlı bitkisidir və yağlı bitkilər əkinlərinin 75 %-ni tutur. Toxumla-
rının tərkibində 47-50% yağ vardır. Günəbaxanın müasir sortlarının 
toxumlarının  tərkibində  isə  50-54%  açıq-sarı,  yarımquruyan,  yaxşı 
taml
ı ərzaq yağı vardır. Günəbaxan yağı çox yayılmış bitki yağların-
dandır və ondan marqarin istehsalında geniş istifadə olunur. Bundan 
başqa,  konserv  sənayesində,  əlif  hazırlığında,  sabun  bişirilməsində, 
amin  turşusu  və  stearin istehsalında  da  geniş  tətbiq edilir.  Eyni za-
manda lak-boyaq, gön-d
əri aşılama, ətriyyat, toxuculuq və s. sənaye 
sah
ələrində istifadə olunur.Günəbaxan toxumlarının qabığından xam-
mal kimi s
ənayedə  heksoz və  pentoz  şəkərlərinin  alınmasında  isti-
fad
ə  olunur.  Heksoz  şəkərlərindən spirt,  pentoz  şəkərindən furfurol 
alınır ki, bundan da süni lif, plastmas, qırılmayan şüşələr və s. alınır. 
Eyni zamanda s
ənayedə müşəmbə (linoleum),  su keçirməyən parça-
lar v
ə s. alınır. Yağlı bitkilər həm də bitki zülalı mənbəyidirlər. To-
xum
ların  yağı  emal edilərkən  qalan  jmıx  və  cecədə  35-40 % zülal 
olur. Yağın emalından sonra qalan cecənin bir sentneri 102 yem va-
hidin
ə yaxud 3,6 kq proteinə bərabərdir. 
 
İnsan  orqanizmi  üçün  bitki  yağları  heyvan  piylərindən və  kərə 
yağlarından üstündür. Amerika Birləşmiş Ştatlarının alimləri hesab-
la
mışlar ki, 1 ton bitki yağı hasil etmək üçün 1 hektar torpağın olması 
kifay
ətdir. Bir ton kərə yağı hazırlamaq  üçün isə 3,5 hektar torpaq 
sah
əsi  lazımdır  ki,  orada  ildə  3,7 %-yağlılığa  malik,  5200  litr  süd 
ver
ə bilən 5,2 baş inək saxlanılsın. Bu işlərə isə 1983-cü ilin qiymət-
l
əri ilə  23 min dollar vəsait və  300 adam gün tələb olunur. Bizim 
şəraitdə isə ildə 3000 kq süd verən (yağlılığı 3,5 %) 9,5 baş inək sax-
lamaqla 1 ton k
ərə yağı almaq olar ki, bunun üçün də 10 hektara ya-
xın torpaq sahəsi tələb olunur. Bir ton günəbaxan  yağı almaq üçün 
is
ə təkcə 1,0-1,5 ha torpaq sahəsinin olması kifayətdir. 
100 qr gün
əbaxan  yağında 3870 kCol (929,1 kkal), kərə  yağda 
is
ə 9153 kCol (780,2  kkal) enerji vardır.  Bir vahid günəbaxan  yağı 
kaloriliyin
ə görə 2-3 vahid qəndə (şəkərə), 4 vahid çörəyə, 8 vahid 
kartofa b
ərabərdir.  

8 
 
İstehsal olunmuş günəbaxan yağları əsasən qida kimi və texniki 
m
əqsədlər üçün istifadə edir. Günəbaxan yağının hidrogenizasiyasın-
dan marqarin alınır. Bu yağlardan lak-boyaq və sabunbişirmə sənaye-
sind
ə də istifadə olunur. Bir çox ölkələrdə işlədilmiş günəbaxan yağ-
larını mühərrik yağlarına əlavə edirlər. Günəbaxan yağı istehsalının 
tullantılarından jmıx və cecə heyvandarlıqda  yem kimi istifadə olu-
nur. 
 
 Rusiyada h
ələ günəbaxandan yağ alınmasından əvvəl onun qov-
rulmuş tumları “çırtlamaq” üçün istifadə olunurdu. Onun iri toxum-
ları olan çırtlaq növləri vardır. Günəbaxan bitkisinin tərkibində bio-
loji aktiv linol turşusu, fosfatidlər,  PP, A, D, E, K vitaminləri vardır. 
Yağın  alınmasından  sonra  alınan  jmıxın  tərkibində  32-37% protein 
olur.  
Gün
əbaxan vacib bal verən bitkidir. Çiçəkləyən günəbaxandan  
əldə olunan bal qızılı sarı rəngi və zəif iyi və özünəməxsus dadı ilə 
seçilir. Kiçik d
ənələrə  kristallaşır  və  parlaq  kəhrəba rəngində  olur. 
Gün
əbaxandan az miqdarda kauçuk alınması faktlarına da rast gəli-
nir.  Seleksiyaçılar  tərkibində  lateks və  rezin  olan  sortlar  da  yetiş-
dirmişlər. Qabığı bioyanacaq kimi istifadə olunur. 
Gün
əbaxanın yaşıl kütləsindən iri buynuzlu mal-qara üçün yem 
v
ə keyfiyyətli silos alınır. Silos hazırlamaq üçün günəbaxanın  yaşıl 
kütl
əsini qönçələmə fazasında və ya çiçəkləmənin əvvəlində biçirlər. 
Onun silos m
əhsuldarlığı 40-50 ton/ha-dır. 100 kq silosda 11-16 yem 
vahidi v
ə 0,5-0,7 kq protein vardır.  
D
ənlər  yığıldıqdan  sonra  qurudulmuş  səbətlər  heyvandarlıqda 
əlavə yem mənbəyinə xidmət edir. Quru səbət çıxımı dənin 55-60%-
ni t
əşkil  edir.  Səbətdən  hazırlanmış  1  sentner  unun  yem  vahidi  80, 
asan h
əzm olunan proteini isə 3,8-4,3 kq.-a bərabərdir.  Günəbaxanın 
çiç
ək səbətlərinin sarı ləçəkləri tibdə işlədilir və bitkinin gövdəsindən 
çoxlu m
əhsullar alınır. Cərgəarası becərilən bitki kimi günəbaxan bir 
çox k
ənd təsərrüfatı bitkiləri üçün yaxşı sələfdir. 
Gün
əbaxanın vətəni   – Günəbaxanın vətəni Şimali Amerikanın 
c
ənub hissəsi hesab olunur. Belə hesab edilir ki, günəbaxan bitkisini 
ilk d
əfə Şimali Amerikada yaşayan hindlilər mədəniləşdirmişlər. Gü-
n
əbaxan toxumlarını Avropaya 1510-cu ildə İspanlar gətirib və Mad-

9 
 
ridd
ə botanika bağında səpiblər. Amerikanın Arizona və Nyu-Mek-
sika ştatlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı b.e. 3000 əvvələ 
t
əsadüf olunan günəbaxan qalıqlarına rast gəlinmişdir. Bir çox arxeo-
loqlar hesab edirl
ər ki, günəbaxan  bitkisi  buğda  bitkisindən  əvvəl 
m
ədəniləşdirilmişdir.  
Bir çox Hind m
ədəniyyətində, xüsusən də  Meksikada  yaşayan 
Astekl
ər və Otomilər, Peruda yaşayan İnk tayfalarının mədəniyyətin-
d
ə günəbaxan “günəş allahı” kimi tərənnüm edilmişdir. 
Fransisko Pissaro gün
əbaxana Tavantisu - da (Peru) rast gəldiyi-
ni qeyd edir
. Buradakı yerli əhali onu İnti (başqa adı Punçao) adlan-
dırıb “günəş allahı” kimi sitayiş etdirmişlər. Bu bitkinin qızılı ləçək-
l
əri və  toxumları  Avropaya  gətirilmişdir.  Hindlilər günəbaxan to-
xum
larından üyüdülmüş halda, yəni  biz undan istifadə etdiyimiz ki-
mi istifad
ə etmişdirlər. Xırdalanmış günəbaxan toxumları incə, zərif 
xör
ək hesab edilirmiş. Hindlilərin günəbaxanın yağından da istifadə 
etm
ələri barədə məlumatlar vardır. Yağ çörəkbişirmədə, hətta kosme-
tik vasit
ə kimi dəri və saçların yağlanmasında istifadə edilirmiş. Hin-
dlil
ər günəbaxandan  purpur  boyaları  da  alırlarmış.  Qeyd  etdiyimiz 
kimi gün
əbaxan  Amerikadan  Avropaya  İspan  səyyahları  tərəfindən 
g
ətirilmişdir. O burada ilk vaxtlar dekorativ bitki kimi istifadə edil-
miş, bəzən də tibdə işlədilirmiş.  
“Gün
əşə sarı çevrilən çiçək” ifadəsinə qədim yunan mifologiya-
sı  Kliti və Ovidiya-da da rast gəlinir. Bu isə günəbaxanın Avropada 
m
əlum olmasından çox-çox əvvələ təsadüf edir. Ola bilsin ki, qədim 
yunan mifologiyasında söhbət heliotropdan yaxud da Kalenduladan 
gedirmiş. Avropada günəbaxandan yağ alınmasını ilk dəfə İngilislər 
fikirl
əşmişlər. Onların bu sahədə 1716-cı ildə  aldıqları patent möv-
cuddur. Lakin gün
əbaxandan  yağ  almağa  geniş  miqyasda  Rusiyada 
başlanılmışdır.  
 Rusiyaya gün
əbaxan toxumunu I Pyotr Holandiyadan gətir-
mişdir. Əvvəllər o dekorativ bitki kimi istifadə olunmuşdur. Rusiya 
haqlı olaraq günəbaxanın ikinci vətəni hesab olunur. Məhz buradan o 
özünün yeni dünya s
əyahətinə başlamışdır. Məhz Rusiyada günəba-
xan t
əkamül nəticəsində  mədəni  şəklə  düşmüş,  bir  gövdəli, bir sə-

10 
 
b
ətli, zirehli, kəhrəyə davamlı, bitkiyə çevrilmiş, toxumlarının tərki-
bind
ə yağın miqdarı 50%-də yuxarı qalxmışdır.  
Rusiyada ilk d
əfə 1829-cu ildə Voronej vilayətinin Alekseyevka 
k
əndində qraf  Şeremetevin qala kəndlisi D.S. Bokarev primitiv üsul-
la-
əllə sıxma üsulu ilə günəbaxan toxumlarından qızılı rəngli, dadlı 
yağ çıxarmışdır. Bununla da günəbaxan Rusiyada dekorativ bitkidən 
yağlı bitkiyə çevrilmişdir. D. S. Bokarev çətənə və kətan yağlarının 
alınması  üsulları  ilə  tanış  olmuşdur  və  onu günəbaxana da tətbiq 
etm
ək qərarına gəlmişdir.  
Artıq  1833-cü ildə  tacir  Papuşin  Alekseyevka  kəndinin  qrafı 
Şeremetevanın razılığı ilə D.S. Bokarevin iştirakı ilə  birinci dəfə gü-
n
əbaxan yağı istehsal edən zavod tikmişdir. 
Gün
əbaxan  yağı  Rusiyada  tezliklə  populyarlıq  qazandı.  Bunun 
s
əbəbi o idi ki, onun istifadəsinə  “Böyük pəhriz”  günlərdə  kilsədə 
qa
dağa  qoyulmadı.  Günəbaxanın  ikinci  adı  olan  “Pəhriz  yağı”  elə 
buradan yaranmışdır. 
XIX 
əsrin ortalarında Voronej  və Saratov quberniyalarının bir 
neç
ə  rayonlarında  günəbaxan  əkinləri  əkin sahələrinin 30-40 %-ni 
tuturdu.  
Tanınmış Sovet seleksiyaçılarından V. S. Pustavoyt, L. A. Jda-
nov v
ə başqalarının köməyi ilə günəbaxan tumlarının yağlılığını və 
z
ərərvericilərə davamlılığını artırmaq mümkün olmuşdur.  
Gün
əbaxan  çoxaldılmasında  və  istehsalında  verilən  ən yüksək 
müka
fat da V. S. Pustavoytun  adını daşıyır. 
 XIX 
əsrin axırlarında isə emiqrantlar günəbaxan bitkisini yeni-
d
ən geriyə, ABŞ və Kanadaya qaytardılar. Tezliklə ABŞ günəbaxan 
yağı  istehsalında  Rusiyadan  sonra  qabaqcıl  yerlərdən birini tutdu. 
Hazırda  isə  günəbaxan becərilməsi və  ondan  yağ  alınması  işi  dün-
yanın praktiki olaraq hər yerində həyata keçirilir. 
Yayılması və məhsuldarlığı. Dünya əkinçiliyi sistemində günə-
baxa
nın  əkin sahəsi 14-15  milyon  hektara  yaxın,  Rusiyada  isə  4,5 
milyon  hektardır.  Bu  bitki  əsasən  ABŞ-da (1,5 milyon ha), Argen-
tinada  (2,0  milyon  ha),  Hindistanda,  Bolqarıstanda,  Macarıstanda 
əkilir. Günəbaxanın  əsas becərilmə  rayonları  Rusiyada  Şimali  Qaf-
qaz, M
ərkəzi qaratorpaq vilayəti, Ukrayna, Moldova, Qazaxıstan və 

11 
 
Gürcüstandır. Günəbaxan silos üçün Rusiyanın qeyri qaratorpaq vila-
y
ətində becərilir.   
Gün
əbaxanın dən məhsuldarlığı hektardan 12-14 sentnerdən 25-
30 sentner arasında dəyişir (cədvəl  1). 
Az
ərbaycanda (2014) dənlik günəbaxanın  əkin sahəsi  11705   
ha, ümumi yığımı 19840 ton., məhsuldarlığı isə 17,3 s/ha olmuşdur.  
 
Cədvəl  1 
Azərbaycanda 2011 - 2014-cü illərdə dənlik günəbaxanın 
əkininin vəziyyəti 
 
Göstəricilər 
İ     l     l    ə     r 
2011 
2012 
2013 
2014 
Əkin sahəsi, ha-la 
11300 
11000 
9351 
11705 
Məhsul yığımı, tonla 
19600 
19100 
17670 
19840 
Məhsuldarlığı, ha/s-lə 
17,5 
17,3 
19,4 
17,3 
 
Azərbaycanda  bu  bitki  silos  məqsədi  üçün  Cəlilabad,  Masallı, 
Biləsuvar, Şəki, Şamaxı və s. rayonlarda becərilir.