Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU



MAARİFƏ HACIYEVA

ƏDƏBİ

QAYNAQLAR

BAKI – 2014
Elmi redaktor: Nigar HƏSƏNOVA

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Rəyçi və ön sözün

müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

M.Hacıyeva. Ədəbi qaynaqlar. Bakı, Elm və təhsil, 2014, 242 səh.

folklorinstitutu.com

_H 4603000000 _{Qrifli nəşr}

N-098-2014

© Folklor İnstitutu, 2014

MÜƏLLİFDƏN
İndiyə qədər yayınlanan 30-a qədər kitabımın bir qismi el­mi-tədqiqat xarakterli monoqrafiyalar, bir qismi dərsik, dərs və­saiti, metodik göstərişlər, bir qismi də, o cümlədən, “Müd­riklik çeşməsi” (1984), “Ədəbi düşüncələr” (2003), “Ədəbi mü­lahi­zələr” (2007), “Ədəbi çeşmə” (2009), “Ədəbi dəyərlər” (2013) folklor və ədəbi proses, ədəbi əlaqələr, sənət və ədə­biy­yata aid məqalələrdən ibarətdir.

Təqdim olunan kitaba beynəlxalq simpozium, elmi kon­frans və elmi seminarlara təqdim etdiyim bir neçə məqalə, vax­tilə kiril əlifbası ilə jurnal və qəzetlərdə yayınlanan bir neçə mə­qalə, uzun illər apardığım araşdırmalar nəticəsində yaz­dığım Türk-Azərbaycan folklor və ədəbi əlaqələrini ifadə edən mə­qa­lələr daxildir.

Ədəbi proses, folklor qaynaqları Azərbaycan-Türkiyə folk­lor ədəbi və mədəni əlaqələri, milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı yaz­dığım məqalələrin bir qismi də “Ədəbi qaynaqlar” kitabında top­lanmışdır.

Kitabın işıq üzü görməsinə dəstək olan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutuna təşəkkür edirəm.

Prof. Maarifə Hacıyeva
ÖN SÖZ
Çağdaş ədəbi tənqidi və elmi-nəzəri fikir artıq siyasi-ideo­loji tələblər yox, daha çox milli dəyərlər işığında ədəbiyyat ta­ri­xini, ədəbi prosesi izah et­məyə çalışır.

Prof. Maarifə Hacıyevanın yeni kitabında toplanmış mə­qalələrin mövzusu, bu məqalələrdəki problemlər bu baxım­dan xüsusilə diqqəti çəkir və onlarda çağdaş ədəbi-nəzəri fikrin aktual məsələləri bu günkü elmi səviyyə və tələblər baxımından nəzərdən keçirilir. Ədəbi qaynaqlar, folklor və ədəbi proses, milli şeir, Dədə Qorqud və müasir ədəbi proses, türk dünyasının ortaq ədəbi dəyərləri, Azərbaycan və türk aşıq sənəti, türk xalq poeziyası kimi mə­sə­lələr kitaba daxil edilmiş bir çox məqa­lə­lə­rin əsas möv­zusudur. Müasir ədəbi proses və milli-mənəvi də­yər­lər bir çox mə­qa­lə­lərin, o cümlədən “Müşfiq poeziyasının folk­lor qay­naqları”, “Poetik kəşf”, “Nəbi Xəzri şeirlərində poe­tik tutum” mə­qa­lələrinin möv­zusudur ki, bu da Maarifə xanımın araş­dır­ma­larının önəmli bir tərəfidir.

Prof. Maarifə Hacıyevanın müxtəlif tarixlərdə yazdığı, bey­nəlxalq konfranslarda oxuduğu məqalələr də onun araş­dır­ma­larının tərkib hissəsidir və elmi yaradıcılığında önəmli yer tutur.

Kitabda Nəsrəddin Tusi, M.Ə.Rəsulzadə, Cəlaləddin Rumi, Mirzə Kazımbəy, A.A.Bakıxanovdan tutmuş, XX yüzil Azər­bay­­can ədəbiyyatının korifeylərindən olan Hüseyn Cavid, Mika­yıl Müş­fiq, Nəbi Xəzri, Məmmədhüseyn Şəhriyar, Bəxtiyar Va­habzadə kimi qüdrətli ustadların yaradıcılığı da milli dəyərlər işığında araşdırılır.

Kitabdakı məqalələrin bir qismi də türk dünyasındakı Azər­baycan sevdası ilə bağlıdır. Bu cəhətdən B.Vahabzadənin “Ha­lis­tin Kukula məktubları”, “Aşıq Kamali Bülbül və türk dün­yası” məqalələri maraq doğurur.

Məqalələrin bir qismi, o cümlədən “Anadolu aşıqlarının türk mədəniyyətində yeri” adlı məqalə Azərbaycan və türk folk­loru materialları əsasında ortaq dəyərlərin araşdırılmasına həsr edilmişdir.

Kitaba daxil edilmiş Sultan Süleymanın ekran həyatını əks etdirən çoxseriyalı televiziya filminə münasibət bildirən və Os­manlı tarixinin önəmli bir səhifəsini əks etdirən “Osmanlı ta­rixinin Sultan Süleyman dövrünün ekran həyatı” məqaləsi müəl­lifin maraq dairəsinin genişliyini bildirir.

“Ədəbi qaynaqlar” kitabının milli-mənəvi dəyərlər baxı­mın­­dan maraq doğuracağına inanıram.

Əziz ƏLƏKBƏRLİ,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

FOLKLOR QAYNAQLARI
Milli düşüncə, milli kimlik, milli tarixi coğrafiya, milli mə­nə­vi sərvət ədəbiyyatın başlanğıcı olan folklordadır. Folklor və onun motivləri yazılı ədəbiyyata mövzu və forma verir, ədə­biyyatın milli xarakterini müəyyənləşdirir.

Folklorun ədəbi prosesə hansı şəkildə təsir göstərməsi və bu posesin necə getməsinin özü son dərəcə maraq doğu­ran məsə­lədir. Min illər bundan əvvəl yaranan ağız ədə­biyyatı örnəklərini ərsəyə gətirən qaynaqlar müasir həya­tımıza, indiki düşüncə tər­zi­mizə necə uyğunlaşıb yaşayır? Bu günün nəsri və poeziyası şi­fahi söz xəzinəmizdən necə barınıb-bəhrələnir? Bütün bunlar ədə­bi prosesdə öz elmi və bədii dəyərini saxlayan vacib prose­s­dir.

Folklorun yarandığı qaynaqların bədii əsərə təsiri gü­nəşin torpağa təsirinə bənzər. Günəş almayan torpaqda hə­rarət çatış­maz. Başqa sözlə, nüvəsinə folklor ruzigarı əs­mə­yən əsər, təbir caizcə, distillə olunmuş suya bənzər. Bütün təmizliyinə və saf­lığına baxmayaraq belə suyu içmək olmur.

Az yaradıcı sənətkar tapmaq olar ki, onun əsərləri xalq di­lindən, bu dilin şəhdini-şəkərini şərtləndirən folklor qay­naqla­rın­dan qidalanmasın. Həqiqi sənətkar xalqını, onun arzu və istəyini, xalqın yaratdığı folkloru, bu folkloru şərt­ləndirən qaynaqları, bir sözlə, ona doğma olanların ruhu­nu gözəl bildikdə, dərin duyduq­da kamil sənət əsəri yarada bilir.

Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev “Folklor müasir əsərə hansı şəkildə təsir göstərməlidir” sorğusuna belə cavab ver­mişdir: “Folklordan istifadə barədə fikirləşəndə mənim yadıma Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu” operası düşür. Bu ölməz əsərin musiqi­sin­də Ü.Hacıbəyov el musiqisini öz tü­kənməz isteda­dı­nın qa­nad­ları ilə irişməz yüksəkliyə qal­dı­raraq Azərbaycan xalqının qəhrəman ruhunu qəlbin də­rin­liklərinə işləyən mər­danə, cəsur musiqi dili ilə tərənnüm et­mişdir. Bəstəkar el nəğməkarlarından istifadə ilə yüksək musiqi mədəniyyətinə malik böyük opera yaratmışdır. İste­dadlı yazıçı da belə edir” (bax: “Azərbaycan” jurnalı. “Bizim sorğu”,1981, №1, səh.10).

İlyas Əfəndiyev yazıçının folklor qaynaqlarına müra­ciət­də dərinliyə, folklor poetikasına nüfuz edərək, folklor mo­­tivini əsə­rin üz səthində deyil, daxilində – poetik məğ­zində duyulmasını şərtləndirmişdir.

Xalqın yaratdığı folklor çeşməsinin qaynaqları çox­dur. Bu qaynaqlar xalq dilinin şəhdi-şəkəri, el-obanın yarat­dığı nağıl, rəvayət, əfsanə, mifologiya, dastan, ata sözləri, məsəl­lər­dir, xalq ədəbiyyatında mövcud olan hazır folklor surətləri, bədii təsvir va­sitələridir, xalqın xeyir-duaları, bəd duaları, ləti­fələri, xalq fəlsəfi təfəkkürü, məcazlı deyim tərzidir. Bu qay­naq­lar öz kökü üzərində bitən qollu-budaqlı nəhəng ağaca bənzəyir və bədii əsərə forma və süjet verir.

Folklordan süjet əxz etmək bədii yaradıcılığın bütün dövr­­lə­rində istifadə olunan bir yaradıcılıq xüsusiyyətidir. Ədə­biyyat həmişə folklordan bəhrələnibdir.

Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Ələkbər Sabir öz dövrlərinin sosial-ictimai mət­ləblərini bədii söz vasitəsilə ifadə etmək, oxucunun mə­dəni yüksəlişinə təsir göstərmək məqsədilə folklora, xalq zə­ka­sına, el sözünə müraciət ediblər, ondan bəhrələniblər, bu yol ilə yaradı­cılıq­la­rını xalqın həyatına, mənəvi və sosial tələblərinə yaxın­laş­dırıblar.

XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, XIX əsrdə Qasım bəy Zakir folklor qaynaqlarına müraciət etməklə xalq şeiri poetikasını klassik şeirə gətirir, xalq şeiri tərzində yazdıqları əsərlərdə realist şeir üslubunu yaşadır, xalq həyatının ən canlı məsələlərini inandırıcı şəkildə ifadə edirdilər.

Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyatımızın bütün dövrlərində oldu­ğu kimi XVII-XVIII əsrlərdə ana dilli poeziyamızın in­ki­şafında böyük xidmətləri olan adlı-sanlı sənətkarlar xal­qın təfəkküründə dastanlaşan, milli folklordan gələn möv­zu­lara, Şərq əfsanə və rəvayətlərinə, milli dastanlar kimi folklor qaynaqlarına müraciət edib dövrün mükəmməl yazılı ədəbi nümunələrini yaradıblar.

Məhəmməd Əmmaninin mövzularını xalq ədə­biy­ya­tından aldığı “Dəvəsi ölmüş ərəb”, “Tiryəkçi” hekayələri, Fədainin Şərq əfsanələri əsasında yazdığı “Bəxtiyarnamə”, Məsihinin əfsanə əsasında yazdığı “Vərqa və Gülşa” poe­ması, Məhəm­mə­din “Şəhriyar və Sənubər” adlı xalq poe­ması əsasınd­a yaz­dığı “Şəhriyar” dastanı məhz milli və Şərq folklor qaynaqları əsa­sında yazılmışdır.

Folklor qaynaqlarına müraciət XIX-XX əsrdə də yeni vüsət aldı. Bu əsrin bədii nəsri və şeirində bir tərəfdən folklor ün­sür­lərinin həmin əsərlərin müəlliflərinin yara­dıcılıq xüsu­siy­yətləri ilə üzvi şəkildə qaynayıb-qarışdığını, digər tərəfdən də folklor ilə səsləşən əsərlərin yaran­dığını gö­rü­rük. A.Bakı­xanovun “Nə­si­hətnamə”sində, N.B.Və­zi­­ro­vun əsər­lə­rinin adına “Adı var, özü yox”, “Daldan atılan daş topuğa dəyər”, “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz”, “Yağışdan çıxdıq, yağ­mura düş­dük”, “Nə əkər­sən, onu biçər­sən” atalar sözlərinin verməsində bu pro­sesin gö­zəl nümu­nə­lərini görürük.

XX əsrdə C.Cabbarlı, S.Vurğun, R.Rza, M.Rahim, M.Rza­quluzadənin bir sıra poemalarının, S.Rüstəmin “Qaçaq Nəbi” dramının bədii müvəffəqiyyəti eyni zamanda onların folklor qaynaqlarına yaradıcı yanaşmasının nəticəsi idi. Bu cəhət­dən S.Vurğunun yaradıcılığı müstəsnalıq təşkil edir. S.Vurğun poe­ma­larında folklor motivlərinə müraciətlə Azər­bay­can folklo­ru­nun dərinliklərində qiymətli nə varsa, onu poe­ziyamızın sərvə­tinə çevirdi. O, yazdığı 26 poemadan 7-ni məhz folklor motivi əsasında qələmə almışdır. “Aslan qayası”, “Ayın əfsanəsi”, “Bulaq əfsanəsi”, “Qız qayası”, “Hürmüz və Əhrimən”, “Ölən məhəbbət”, “Dar ağacı” kimi poemalarında folklor süjeti şairin xəlqi ideyasının ifadəsinə xidmət etmişdir.

Geniş bir məfhum olan folklor və onun qaynaqları bü­tün dövrlərdə ədəbi prosesin ayrılmaz tərkib hissəsi olmuş və ol­maqda davam etməkdədir.

Folklorun böyük qaynaqlarından biri, bəlkə də, bi­rin­cisi xalq danışıq dili, xalqın az sözlə böyük fikir ifadə edən toxtamış zərb-məsəlləri, şirin ifadələri, obrazlı təş­beh­ləridir.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov yazırdı ki, “Obrazlı söz xalq dilinin ümumi qazanında qaynayıb yetişir və ancaq oradan xalq həyatı, xalq ruhu ilə birlikdə bədii ədəbiyyata keçir. Təsadüfi deyildir ki, bədii dilin ən gözəl nümunələri xalq ədəbiyya­tın­dadır”.

Folklorun rəngarəng dil ünsürlərinin bədii əsərin dili­nə da­xil edilməsi surətlərin hiss və həyəcanlarını, onların ic­ti­mai si­masını səciyyələndirir və bu üsulla xəlqilik dərəcəsini hiss et­dirir.

Bir “xalq dili” var, bir də yazıçı və şairlər tərəfindən iş­lədilən “ədəbi dil”. Xalq dili daha çox el-oba arasında, onun dialekt və şivələrində yaşayır. Xalq dilindən gələn çoxlu sözlər vardır ki, bunlar ədəbi əsərlərə bir torpaq münbitliyi gətirir. Bunun çoxlu nümunəsini XX əsrdə Səməd Vurğun, Hüseyn Arif, Osman Sarıvəlli, Məmməd Araz, İlyas Əfəndiyev, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev kimi şairlərin poe­zi­yasında və nəsr əsərlərində görmək olur.

Hər yazıçı bitib-tükənməz folklor qaynaqlarından özü­nəməxsus şəkildə faydalanır, bu faydalanma nəticəsində folklor bədii əsəri məzmun, ideya, fikir və obrazlarla qida­lan­­dırır. Bədii əsər isə folklordan əxz etdiklərini yenidən işlə­yərək onu yeni və müasir mövzu ilə bədii şəkildə xalqa çatdırır.

Göründüyü kimi, ədəbi prosesin bütün dövrlərində folklor qaynaqları yazılı əsərlərin nüvəsinə sehirli bir ruzigar kimi daxil olmuşdur. Bədii yaradıcılığın bütün şah əsərləri öz tarixi ta­leyi­nin uğurunu da elə bu ruzigardan götürüb desək, yanlış olmaz.

Yüzilliklərin o başında yaranan folklor örnəkləri, folk­lor qaynaqları yüzilliklərin bu biri başında bir sənətkarın qələmində gül açır, mənəvi körpü quraraq milli bağları daha möhkəm şəkildə bir-birinə kilidləmiş olur.

«DƏDƏ QORQUD”LA MƏNƏVİ

BAĞLILIQLAR*
Ədəbiyyatın inkişaf qanunauyğunluqlarından biri onun folk­lora, öz ilkin mənbəyinə daha fəal şəkildə müraciətidir. Folklor – xalqın bədii təfəkkürünün məhsulu olan yaradıcılıq nümunələri ədəbiyyatın dərin, daxili qatlarına nüfuz edir, əsər­lərin quruluşuna və ideya konsepsiyasına təbii surətdə daxil olur. Belə bir cəhət çox səciyyəvidir ki, son illərdə ədəbi tən­qidin diqqət mərkəzində dayanan əsərlərin çoxunun ideyasına və poetikasına folklorun qüvvətli təsirini, folklor ünsürlərinin daxil olmasını görürük.

Ədəbiyyatda folklor təfəkkürünə müraciət, əlbəttə, yeni sə­ciy­yə deyil. Bu, ədəbiyyatın xalq şifahi bədii sözü ilə onun ənə­nə­vi bağlılığı kimi izah oluna bilməz. Bu bağlılıq, bu təsir ədəbiy­yatın böyük bəşəri vəzifəsindən – insana öz insani bor­cu­nu dərk etdirmək, əzəli bəşəri sərvətləri təsdiqləmək sə­yindən irəli gəlir.

Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə poeziyasında “Dədə Qorqud” eposu ilə səsləşən cəhətlərin meydana çıxmasını da bununla izah etmək lazım gəlir.

Xüsusən də müasir poeziyamızın dil xüsusiyyətləri ilə folklorumuzun qədim nümunəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili və poetikası arasında olan əlahiddə yaxınlıq və oxşarlıq, hətta eyniyyət müasir poetik dilin, poetik təfəkkürün tarixi kök­lərini və mənbələrini aydınlaşdırır. Bu kökü və mənbəni mənimsədikcə, onunla təması gücləndirdikcə müasir bədii dilin ifadə imkanları, obrazlılıq xüsusiyyətləri də zənginləşir və dərinləşir. Belə bir xüsusiyyətin 60-cı illərin poetik prosesində daha qabarıq surətdə meydana çıxdığını və inkişaf etdiyini müşahidə edirik.

Poeziyamızda sözlərin qoşa şəkildə işlənməsi xüsusiyyəti var. Məlumdur ki, “Dədə Qorqud” şeirlərində də bu cəhətə tə­sadüf edilir və sözlərin belə formada işlənməsi şeirdə mə­nanın, obrazın emosional təsirini artırır, kəskinləşdirir.

-------------------------------

*Məqalə “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisi” jurnalının 1988-ci il 1-ci nömrəsində yayınlanmışdır.

Məsələn:

Çığnam-çığnam qayalardan

çıxan su,

Böyük-böyük ağac gəmilər

oynadan su.

…Gumbur-gumbur nağaralar

çalındı ol gün.

Burması altın tunc borular

çalında ol gün.

Xalq şairi R.Rza “Dədə Qorqud”un poetikasından gələn bu xüsusiyyətə şeirlərində çox geniş yer vermişdir. Onun elə şeirləri vardır ki, qoşa sözlər bu şeirlərin dil quruluşunda çox mühüm cəhətdir. Məsələn, “Dinc oturun, ağalar” belə şeir­lər­dən biridir. Burada R.Rza “insanlar şəhər-şəhər”, “körpələr axın-axın”, “səhərlər nurlu-nurlu”, “zəmilər sünbül-sünbül”, “tor­paqlar əkin-əkin”, “üfüqlər nəğmə-nəğmə” və s. şəkildə ifa­­dələrə müraciət etmişdir.

Şair bu ifadələri işlədərkən onların misradakı məna və funksiyasına görə müəyyən dəyişikliklər də edir. Məsələn, aşa­ğıdakı parçada olduğu kimi:

Deyirsən

şəhər-şəhər insanlar,

məktəb-məktəb uşaqlar

dəstə-dəstə cavanlar

qoynu məhəbbətli,

gecəsi gündüzü

şirin söhbətli

necə evlər, ocaqlar,

nəğmə-nəğmə küçələr,

bulaq-bulaq yarpaqlar

dinc əməkli gündüzlər, gecələr

bürünsün ölüm sükutuna.

Diqqət etsək, görərik ki, R.Rza bu şeirdə adət etdiyimiz söz­ləri qoşa şəkildə işlətmişdir. Başqa sözlə, o, bu cür formaya şüurlu olaraq müraciət etmişdir. Ancaq məsələ bundadır ki, onun sözləri qoşa işlətməsi formal xarakter daşımır, çünki söz­lərin bu şəkildə düzümü şeirin ümumi ruhu və poetik vəzi­fə­sinə tabe tutulmuşdur.

Biz sözlərin misrada qoşa şəkildə işlənməsinə başqa şairlə­rimizin də əsərlərində təsadüf edirik:

Dodaq cadar-cadar, qəlb oyuq-oyuq,

Tarix yaşamışam həsrətdən bəri.

(B.Vahabzadə).
Çadır-çadır dağlar gülsün

Üstümüzə nur tökülsün!

Nəğmə-nəğmə səsim gəlsin

Mənim illərdən-illərdən!

(M.Gülgün)
“Dədə Qorqud”un poeziyamızla bağlılığı, əlbəttə, yalnız sözlərin qoşa işlənməsi səviyyəsində qalmır. “Dədə Qorqud” ruhu və poetik dünyagörüşü də poeziyamızın mənəvi sərvətlər sistemində yaşamaqda davam edir. Bu cəhətdən ana mövzu­su­nu, qadın mövzusunu xüsusi qeyd edə bilərik.

Poeziyamızda ananın böyüklüyü, ucalığı haqqında klas­sik poetik nümunələr vardır. C.Cabbarlının “Ana” şeiri, S.Vurğun, M.Rza, M.Müşfiq, S.Rüstəm, H.Arif və b. ana mövzusunda gö­zəl, təsirli şeirləri buna misaldır. Onlar ana və doğma torpaq an­layaşlarını bir-birindən ayırmırlar:

Torpaqmı anasız qalmasın deyə,

Torpağın qoynuna köçür analar.

(H.Arif).
Anaya sonsuz sevgi və pərəstiş hissi “Dədə Qorqud” ki­tabının da əsas motivlərindən biridir. “Dədə Qorqud”da “ana haqqı Tanrı haqqı” kimi başa düşülür. Anaya məhəbbət Salur Qazanın simasında yüksək ifadəsini tapmışdır:
Mərə Şöklü Məlik,

Qırx yigitlə oğlum Uruzu gətirib durursan,

Qulun olsun.

Tovla-tovla şahbaz atlarım gətirib durursan,

Sənə yüklət olsun.

Qarıcıq anamı gətirib durursan, mərə kafir,

Anamı vergil mana

Savaşmadan, vuruşmadan qayıdayım,

Geri dönəyim, gedəyim, bəlli bilgil – dedi.
“Dədə Qorqud” dastanlarında işlənilmiş bir çox tipik idiom­lar, ibarələr, məsəllər və atalar sözləri Azərbaycanda indi də mövcuddur, xalqın dilində və məişətində qalmaqdadır. Das­tandakı bir çox motivlər isə digər dastanlarda, nağıllarda rən­garəng silsilə halında yaşayır. “Aşıq Qərib”dəki bir sıra hadi­sələr Bamsı Beyrək boyundakı hadisələrlə, vaqiələrlə səslənir. Bəzi nağıllarımızdakı kəlləgözlər təpəgözü xatırladır.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Dədə Qorqud”un süjetləri əsasında yaranmış belə əsərlərdən biri professor Əbdüləziz Dəmirçizadənin “Qaraca Çoban” adlı nağıl-pyesidir. 1945-ci il­dən sonra Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulan həmin pyesdə şeiriyyət zəif olsa da, pyesin “Kitabi-Dədə Qor­qud”dakı “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyu bəyan edər” heka­yəsindəki Qaraca Çoban əhvalatı ilə bağlı olması “Dədə Qor­qud” süjetlərinin bədii təsviri baxımından maraq­lıdır.

“Dədə Qorqud”un klassik və müasir Azərbaycan poe­zi­yası ilə ideya yaradıcılıq əlaqələrinin başqa aspektləri də var­dır. Bu baxımdan, “Dədə Qorqud” poetikası ilə müasir poeziyanın səsləşən cəhətləri xüsusilə böyük maraq doğurur.

60-cı illərdə Azərbaycan poeziyasında yeni üslub və forma meyillərinin sürətlə inkişaf etməsi, realizmə və sadəliyə meylin qüv­vətlənməsi müasir şairləri “Dədə Qorqud”a, onun poetik de­yiminə gətirib çıxarmışdır. Belə bir müraciət müasir poeziyamızın həm vəzn, həm də obrazlı strukturunda özünü hiss etdirmişdir.

Məlumdur ki, öz qədim ənənələri ilə möhkəm bağlı olan müasir Azərbaycan şeiri həm heca, həm əruz, həm də sərbəst şeir formasında yaranır, inkişaf edir və zənginləşir. Bu halda təbii olaraq belə bir sual meydana çıxır: “Kitabi-Dədə Qor­qud”da olan şeir müasir Azərbaycan şeirinə hansı cəhətdən yaxındır?

Qorqudşünaslıqda mübahisəli problemlərdən biri də das­tanın şeir formasının özünəməxsusluğudur. “Kitabi-Dədə Qorqud” təd­qiqatçılarının bir çoxu (V.Jurmunski, X.Koroğlu) “Dədə Qor­qud”dakı şeirin vəznini ritmik vəzn hesab edirlər. Bəziləri isə (məs.: Amerika naşirləri Ə.Uysal, V.Valger və F.Sumer) “Dədə Qorqud” şeirlərini “nəsrin poetikası” adlandırırlar. “Dədə Qor­qud”un türk və Azərbaycan tədqiqatçıları O.Ş.Gökyay, M.Ergin, H.Araslı, M.Təhmasib, A.Axundov, T.Ha­cıyev, E.Əlibəyzadə, Ş.Cəmşidov, A.Aslanov, K.Vəliyev, Anar və b. “Dədə Qorqud” şeiri haqqında maraqlı fikirlər söy­ləmişlər. Burada biz yazıçı Anarın bəzi fikirləri üzərində dayanmaq istəyirik.

Anara görə, “Dədə Qorqud” nəzmi türkdilli şeirin daha arxaik, daha qədim, ilkin şəklidir. “Bəs onda Dədə Qorqud özü Bayat boyundan ola-ola bayatların yaratdıqları nadir poetik in­cini – bayatı formasını niyə bilmir, tanımır? Bu bilməcənin izahı nədir? Yeganə izah Dədə Qorqud nəzminin türkdilli şeirin daha arxaik, daha qədim ilkin şəkli olmasıdır”.

Deməli, “Dədə Qorqud” şeiri türkdilli nəzmin hələ əruz vəz­­nini mənimsəmədiyi, heca vəznində dəqiq, qəliblənmiş heca və qafiyə sisteminə malik qoşmalar, gəraylılar, bayatılar yarat­madığı daha əski dövrlərin, çox-çox qədimlərin yadi­garıdır.

Dastanın şeiri üzərində düşüncələrini davam edən müəllif “Də­də Qorqud” şeirləri indiki Azərbaycan şeirinə həm ruhu, həm forması etibarilə çox doğma və yaxındır” qənaətinə gəlir (Bax: Anar. “Dədə Qorqud” dünyası, “Azərbaycan” jurnalı, 1985, № 11).

Qeyd etmək lazımdır ki, qədim ədəbi-mədəni abidəmiz olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı şeirlərin çoxu sabit öl­çülü poetik nümunə olmadığından bu şeirlər ədəbiy­yat­şünas­lığımızda sərbəst şeir hesab edilmişdir. Bu barədə prof. Ə.Ağa­yev göstərir ki, sərbəstliyin həm vəzndə, həm qafiyədə, həm də şeir dilinin sintaktik quruluşu və poetik təhlilində vax­tilə qədim türkdilli şeirlə təzahür etmiş olduğundan, onun qa­lıqları və izləri “Dədə Qorqud”dan başlayaraq, həm yazılı poeziyamızda, həm də şifahi şeirdə uzun müddət yaşamışdır.

Ədəbi tənqid müasir sərbəst şeirdə “Dədə Qorqud” poe­ziya­sının qüv­vətli təsiri olduğunu qeyd edir. Bunun bir çox sə­bəbi vardır.

Azərbaycan şeirinin ideya-mövzu cəhətdən təşəkkülündə folklor irsimiz əhəmiyyətli rol oynadığı kimi, poetika cəhətdən də onun zənginləşməsində, yeni poetik formalar axtarışında şifahi xalq poeziyasının, folklor abidələrinin təsiri həlledici amillərdən olduğu məlumdur. Bu nöqteyi-nəzərdən, Azər­bay­can şeirinin poetikası ilə “Dədə Qorqud” poetikasının bəzi səsləş­mələri çox təbiidir.

Azərbaycan folklorunun qədim abidəsi olan “Dədə Qor­qud”­la müasir Azərbaycan şeiri arasında oxşarlıqlar, hər şeydən əvvəl, özünü vəzndə, şeirin poetik strukturunda büruzə verdiyini gös­tərməliyik. Daha konkret desək, “Dədə Qorqud”la müasir Azər­baycan sərbəst şeiri arasında əlaqə burada ilk növbədə nəzərə gəlir. Lakin müasir poeziya ilə “Dədə Qorqud” əla­qələri yalnız vəzn faktoru ilə məhdudlaşmır. Dastanla müa­sir şeir arasındakı əlaqə və təmasın digər sahələri də vardır ki, bunu poetik obraz və motiv yaxınlığında, “Dədə Qorqud” mo­tiv­lərinin interperasiya­sın­­da təyin edə bilərik. O da qeyd olunmalıdır ki, “Dədə Qor­qud”­la yaradıcılıq əlaqəsi 70-80-ci illərdə yalnız poeziyada məh­dudlaşmır. “Dədə Qorqud”a mü­raciət nəsrdə və dramaturgiyada da müşahidə olunur. Anarın “Dədə Qorqud” motivləri əsasında ssenari yazması, bu ssenari əsasında filmin çəkilməsi dastanın ideya və fəlsəfi məzmun dərinliyini bir daha təsdiq etdi. Anar ssenaridə das­tanın dil və poetika sistemini hifz etmişdir. Əlbəttə, bunu dastanı təkrar etmək, üslubuna uyğunlaşdırmaq mənasında başa düşmək lazım deyildir. Anar “Kitabi-Dədə Qorqud”un hərfi mənasını yox, poetik formasını saxlayab, arxaik strukturunu tam dəyiş­məsə də, müəyyən əlavələr edib, ayrı-ayrı motivləri ob­raz­lı birləşdirib, dil və üslubunu da müasir oxucu və tamaşaçı səviy­yəsini nəzərə alaraq müasirləşdirib.

“Dədə Qorqud” motivləri 70-80-ci illər poeziyasında mü­hüm sosial-bəşəri və fəlsəfi problemlərin poetik həllinə kö­mək etmişdir.

Belə əsərlər içərisində N.Xəzrinin “Əfsanəli yuxular” poe­ması, “Torpağa sancılan qılınc” mənzum dramı və A.Ab­dul­laza­dənin “Ulu Qorqud” poemalarını ayrıca qeyd etmək müm­kün­dür. N.Xəzri poemada “Dədə Qorqud”dakı qadın-ana motivini əsas götürüb bu motivi vətənpərvərlik, torpağa, ocağa sədaqət mövzusu ilə üzvi şəkildə əlaqələndirmişdir.

Şair A.Abdullazadə “Dədə Qorqud” motivləri işığında dün­yanın, insanlığın taleyi üzərində, böyük bəşəri sərvətlər üzərində düşünür. Şairin öz qarşısına qoyduğu bu vəzifə onun əsərinin jan­rını və üslubunu da təyin etmişdir. A.Abdullazadə eposun motiv­ləri əsasında lirik-fəlsəfi poema yazmışdır. Dədə Qorqud öyüd­ləri, əxlaqi və anlayışları kontekstində müasir dünyanın, müa­sir insanın qayğılarını, problemlərini götür-qoy etmişdir. Poe­manın Dədə Qorqudla söhbət, ona müraciət for­ma­sında yazılması da bu­nunla bağlıdır. Şair “Dədə Qorqud”a bizim əsrin hadisə­lərindən, çətinliklərindən, mənəvi dəyər­lə­rindən çıxış edərək üz tutur, “gə­limli-gedimli dünya”dan Qor­qudla danışır. Dünyada Qorquddan sonra çox şey baş ver­miş­dir, çox hadisələr və faciələr olmuşdur. Lakin Qorqud həqiqəti, Qorqud müdrikliyi qalmışdır.

Beləliklə, bütün dediklərimizi yekunlaşdırsaq, tam əsasla qeyd edə bilərik ki, “Dədə Qorqud” və müasir poeziyanın əla­qələri çoxcəhətli olub, müasir poetik prosesin yaradıcılıq prob­­lemlərinin inkişaf meyillərini, janr və ideya-mövzu sahə­sindəki axtarışlarını əhatə edir.