Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4 Giriş Yer qabığının dərin qatlarında tükənməz qiymətli sərvətlər mövcuddur. Bu sərvətlərin yerləşdiyi yerləri dəqiq təyin etmək məqsədi ilə alimlər axır bir neçə on ildir ki, dəqiq təbiət elimlərini birləşdirərək böyük sıçrayışla inkişaf edən yeni elmi istiqamət “Geofiziki kəşfiyyat” üsullarını işləyib hazırlamışlar. Axır vaxtlar təyyarələrə, avtomaşınlara, vertolyotlara xususi geofiziki cihazlar, stansiyalar yerləşdirməklə az müddət ərzində böyük əraziləri tədqiq etməklə yeni xammal yataqları aşkar stməyə nail olmuşlar. Belə işlərin nəticəsi olaraq böyük filiz yataqları aşkar edilmişdir. Beləliklə, fiziki üsulların geniş miqyaslı işləri müvəffə- qiyyətlə inkişaf edərək təçrübi olaraq, faydalı qazıntıların axtarışına tətbiq olunmağa başlamışdır. Yerin səthinə yaxın yerləşən, asanlıqla tapıla bilən yataqlar artıq istismara verilib, əsasən tükənibdir. Ona görə də faydalı qazıntıların ehtiyatını artırmaq üçün dərin qatlardakı yataqların kəşfiyyatına başlamaq zərurəti yaranmışdır. Bizim yüzilliyin 30-cu illərində neftin gələcəyi çoxlarını təşvişə salmışdır, çünki onun hesablanılan ehtiyatı çox deyildir. Yeni elmi-tədqiqat üsulları əsasında külli miqdarda sənaye əhəmiyyətli neft və təbii qaz yataqları, əlvan, qara metal faydalı qazıntı yataqları aşkar edilmişdir. Hal-hazırda bizim respublikada alimlərimiz çətin şəraitdə Yerin dərin qatlarını fəth edirlər və kəşf edilmiş təbii xammal eh- tiyatını artırmağa başlamışlar. Quyu qazmaqla yanaşı, müxtəlif geofiziki-kəşfiyyat üsullarından istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu, mineral xammal yerləşən ərazinin düzgün planını tutmağa, kəşfiyyat quyularının qazılması və dağ-mədən işləri aparmaq üçün daha downloaded from KitabYurdu.org 5 əlverişli olan sahələri seçməyə imkan verir, Bu da öz növbəsində dövlətin bu işləri görmək üçün qoyduğu sərmayənin azaldılmasına kömək edir. Qeyd etmək lazımdır. ki, 2-3 km dərinlikdə bir quyunun qazılması üçün sərf olunan xərclər bir neçə milyon manata başa gəlir. Geofiziki kəşfiyyat üsullarının nəticələri isə qazılan quyuların sayını minimumma endirməklə bərabər tədqiqatın sürətini artırır, bu da xalq təsərrufatında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Misal üçün Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsi ərazisində geofiziki üsulları tətbiq etməklə hər bir neftli strukturların aşkar edilməsi üçün sərf olunan xərclər qazma üsulundan iki dəfə ucuz başa gəlmişdir. Bu iqtisadiyyatımıza on milyon manatlarla gəlir gətirir. Faydalı qazıntıların geofiziki üsullarla axtarışı və kəşfiyyatının mahiyyətini qısaca olaraq açıqlayaq. Ayrı-ayrı süxurlar müxtəlif maqnit xassəsinə, sıxlığa, elastikliyə, elektrik keçiriciliyinə, radioaktivliyə və fiziki kimyəvi aktivliyə malikdir. Bu xassələr yer qabığının qatlarında müxtəlif birləşmələrdə yatağın fiziki xassələrinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini, bütövlükdə isə onun struktunu təyin etməyə imkan verir. Bu isə geoloji kəşfiyyat işlərində geniş istifadə olunur. Müxtəlif süxurlarla yer səthində yaranan fiziki sahələri və təzahürləri öyrənməklə ərazinin struktur quruluşunun hissələri aşkar edilir. Hər təzahürün və fiziki sahənin xususiyyətləri az və ya çox dərəcədə yatağın struktur quruluşunun xususiyyətlərini təfsilatı ilə təyin edir. Bunların hamısı birlikdə Yerin alt qatlarından yatağın yerləşdiyi dərinlik haqda tam məlumat verir. Fiziki hadisələrin öyrənilməsinə əsaslanan üsullar, bir neçə kəşfiyyat növunə ayrılır: maqnit, qravimetrik, elektrik, seysmik, radioaktivlik. Öyrənilən prosesin və ya sahələrin anomaliyalarına və normal qiymətdən kənara çıxmalarına görə elektrik çərəyanının sahəsi yaxud maqnit sahəsinin köməyi ilə yerin qatlarında olan faydlı qazıntı yataqlarını aşkar etmək olur. Yataqların quyu qazma üsulu ilə üstunun açılmasına qədər nəzəri hesablamalara əsaslanaraq mədənin həcmini, filiz kütləsinin miqdarını və bizi maraqlandıran süxur downloaded from KitabYurdu.org 6 layının hansı dərinlikdə yerləşdiyini və onun əyimliyini, qırışıqlığını əvvəlcədən təyin edirlər. Tədqiqat aparılan ərazilərdə süxurların sıxlığından asılı olan qravimetrik üsuldan geniş istifadə olunur ki, bu da Yerin ağırlıq qü- vvəsinin sahəsinin öyrənilməsinə əsaslanıb. Geniş yayılmış maqnit üsulu Yerin maqnit sahəsinin elementlərinin ölçülməsinə əsaslanıb. Bu üsul bir çox dəmir filizi yataqlarını aşkar etməyə və sərhədlərinin çəkilməsinə imkan verir. Bu üsul keçmiş SSRİ ərazisində bir neçə nəhəng dəmir filizi yataqlarının aşkar edilməsində və sərhədlərinin çəkilməsində geniş istifadə olunmuşdur. Hal-hazırda ən çox yayılmış və yeni texniki ləvazimatlarla təmin olunmuş üsul seysmik kəşfiyyat üsuludur. Bu üsul süxurlarda əlastik dalğaların yayılma xususiyyətlərinin öyrənilməsinə əsaslanıb. Seysmik kəşfiyyatda elastik dalğaları çox da böyük olmayan partlayışlarla, yaxud xususi yerə vurma qurğuları ilə yaradırlar. Müxtəlif elastikliyə və sıxlığa malik olan Yerin alt laylarından əks olunan dalğaları qəbul etməklə tədqiq olunan ərazinin struktur quruluşunun bəzi hissələrinin elementlərin bir neçə on metrdən 5-10 km dərinliklərə qədər təyin etməyə imkan verir. Elektrik kəşfiyyatı üsulu da çox geniş yayılmışdır, bu yerdə müxtəlif keçiriciliyə, yaxud müxtəlif elektrokimyəvi aktivliyə malik olan süxurların paylanmasının öyrənilməsinə əsaslanıb. Elektrik cərəynı, yaxud kiçik tezlikli dəyişən elektromaqnit dalğaları Yerin alt qatlarına daxil olaraq faydalı qazıntıların axtarılmasında, körpülərin qurulmasında, su anbarlarının, elektrik stansiyalarının və nəhəng istehsal yerlərinin tikilməsində əlverişli olan sahələrin axtarılıb seçilməsində müfəffəqiyyətlə istifadə olunur. Yerin dərin qatlarının kəşfiyyatı ilə məşğul olan tədqiqatçılar özlərinə kömək vasitəsi olaraq atomu və onun tərkib hissələrini cəlb ediblər. Nadir elementlərin axtarışı və geoloji xəritəalma məqsədilə Yer səthində radioaktiv planalmanı aparırlar. Süxurlardan düzəldilmiş nümunələrin tərkibinin öyrənilməsi nuvə-fiziki tədqiqatı, kimyəvi tədqiqata nisbətən bir neçə dəfə tez görülür. Bu üsul çöl downloaded from KitabYurdu.org 7 şəraitində bilavasitə süxurda misi, qalayı, nikeli və qiymətli elementləri təyin etməyə imkan verir. Geofiziki müşahidələr üçün vertolyotlardan geniş istifadə ol- unduğundan, üstü qalın çökmə süxurlarla örtülmüş ərazilərdə aeromaqnit planalma çox əlverişlidir. Bu geoloji planalma prosesini tezləşdirir və keyfiyyətini yaxşılaşdırır. Quyularda aparılan geofiziki karotaj tədqiqatlar yüksək effektə malikdir. Quyulara ölçmə cihazları buraxmaqla dərin qatlarda quyu divarlarında süxurların kompleks fiziki xassələri öyrənilir. Bu üsul quyudan süxurları tədqiqat üçün Yerin səthinə qaldırmağa sərf olunan vaxtı nəzərə çarpacaq dərəcədə azaldır, kəşfiyyat quyusunun qazılmasını tezləşdirir və xeyli miqdarda sərf olunan xərcləri azaldır, ən əsası isə geoloji kəşfiyyat işlərinin nəticələrini dəqiqləşdirir. Qeyd etmək çox maraqlıdır ki, hal-hazırda böyük həcmdə geofiziki kəşfiyyat işləri su hövzələrinin, dəniz və okeanların dibində aparılır çünki orada geoloqların adət etdiyi üsullar qəti tətbiq oluna bilmir. Neft-qaz və faydalı qazıntı yataqlarını aşkar etmək üçün dəniz kənarı şelflərin öyrənilməsində geofiziki kəşfiyyat üsulları müvəfəqiyyətlə istifadə olunur. Geofiziki üsulların köməyi ilə yer qabığının quruluşunu öyrəndikdə bəzi hallarda böyük ərazilərin tam qalınlığı təyin edilir. Bu isə axtarış işlərinin istiqamətini geniş miqyasda inamla təyin et- məyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, geofiziki kəşfiyyat üsullarının praktik əhəmiyyətinə baxmayaraq, qoyulan geoloji-kəşfiyyat məsələlərini həll etmək üçün bir qiymətli dəlil almaq olmur. Təsdiq edilib ki, hər hansı bir geofiziki tədqiqat üsulunun nəticələrinin köməyi ilə, məsələn, qravimetriya üsulu ilə çox hallarda həyəcanlanmış ilkin geoloji cisim haqda bir qiymətli düzgün məlumat almaq olmur. Yer qabığının üst qatlarının quruluşunun nisbi mürəkkəbliyindən asılı olaraq, tədqiq olunan hədəflər parametrlərinə görə müxtəlif olmasına baxmayaraq, geofiziki sahənin paylanmasına görə oxşar olurlar. Bu hadisə geofizikanın tərs məsələsinin bir qiymətli həllini vermədiyindən bəzi müşahidələrin nəticələrini təhlil etdikdə ciddi downloaded from KitabYurdu.org 8 nöqsanlara yol verilir. Dərin neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatından alınan nəticələrin etibarlı olmasını artırmaq üçün iş aparılan ərazidə əvvəcədən iqstisadi cəhətdən əlverişli olan üsullarla qravi, elektrik və maqnit kəşfiyyatı ilə yoxlama işləri aparılır, sonra isə əlverişli sahədə daha dəqiq seysmik tədqiqatlar aparılır. Geoloji məsələlərin həlli şübhəsiz ki, geofiziki kəşfiyyat üsullarının genişlənməsini teləb edir, bu birinci növbədə Yerin dərin qatlarında yerləşən faydalı qazıntı yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı zərurətindən irəli gəlir, digər tərəfdən çöl işlərini aparmaq üçün geofiziki kəşfiyyat cihazlarının təkmilləşməsinə, alınan məlumatlarnın emalının avtomatlaşdırılma- sına gətirib çıxarır. Bu deyilənlər öz növbəsində ərazinin geoloji öyrənilməsinə sərf olunan vaxta qənaət edir və geoloji kəşfiyyat işinə sərf olunan xərcləri azaldır. Bu bəzən əhəmiyyətli nəticələr verir. Hər bir geoloq- hidrogeoloq geofiziki üsulların əsasını bilməli, geoloji məsələlərin həllində geofiziki üsulların imkanlarından istifadə etməyi baçarmalı və sadə geofiziki cihazlarda işləməyi baçarmalıdır. Fürsətdən istifadə edərək kitabın nəşrə hazırlanmasında mənə böyük kömək göstərən Q.Əliyevə sxem və diaqramların hazırlanmasında xu- susi köməklik göstərən fiz.r.e.n. A.İ.Qurbanova gel.m.e.n. G.C. Babayevaya öz minnətdarlığımı bildirirəm. downloaded from KitabYurdu.org 9 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|