Xocali soyqirimi

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
1 
 
XOCALI  SOYQIRIMI 
 
MÜNDƏRĠCAT 
 

 
Xocalı faciəsinə gedən yol .................................................................................................................... 2 

 
Faciəyə gedən yol ................................................................................................................................. 4 

 
Xocalı soyqırımının səbəbləri ............................................................................................................... 8 

 
Xocalı ümid çırağımız idi ................................................................................................................... 12 

 
Yuxarı Qarabağ və Xocalı  1988-ci il 12 fevral, 1992-ci il 26 fevral olaylarında ................................. 14 

 
Tariximizin daĢ salnamələri -  Xocalı: daĢ yaddaĢımız ........................................................................ 17 

 
Azərbaycandakı Xocalı soyqırımı ....................................................................................................... 20 

 
ArayıĢ ................................................................................................................................................ 23 

 
Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə... .................................................................................................... 28 

 
366-cı rus hərbi alayı Xocalını qanına buladı ...................................................................................... 31
 

 
Kiçik, uzaq və indi ölü Ģəhər Xocalı ................................................................................................... 35 

 
366-cı motoatıcı alayın Xocalı soyqırımında iĢtirak edən  zabit və praporĢiklərinin siyahısı ................ 37
 

 
Ġlk rəy və məlumatlar ......................................................................................................................... 39 

 
ġahidlərin söylədikləri ........................................................................................................................ 41 

 
Xocalı soyqırımı 20-ci əsrin ən dəhĢətli faciələrindəndir ..................................................................... 46 

 
Xocalı. Bizim bilmədiyimiz həqiqətlər ............................................................................................... 49 

 
Əsirlərin söylədikləri .......................................................................................................................... 53 

 
Soyqırım faktları ................................................................................................................................ 55 

 
Xocalı faciəsində həlak olanların siyahısı ........................................................................................... 58 

 
Xocalı soyqırımının xarici mətbuatda əks-sədası................................................................................. 68 

 
Xarici ölkə jurnalistləri Xocalı soyqırımı haqqında ............................................................................. 76 

 
Xocalı soyqırımı haqqında ilk məlumatı "Səhər" çatdırıb .................................................................... 78 

 
Xocalı faciəsinə hər Ģey açılıb deyilməyib .......................................................................................... 80 

 
Beynəlxalq cinayət faktı ..................................................................................................................... 82 

 
Xocalı faciəsi beynəlxalq cinayət olaraq Ermənistanın  Azərbaycan xalqına qarĢı apardığı məqsədyönlü 
soyqırımı siyasətinin tərkib hissəsidir ................................................................................................. 88 

 
Xocalı sakinləri nicat gözləyirdilər ..................................................................................................... 90 

 
ġəhidlər və Ģahidlər ............................................................................................................................ 92 

 
Nahaq qan yerdə qalmaz..................................................................................................................... 94 

 
Beynəlxalq hüquq Xocalı qətliamının soyqırımı olduğunu birmənalı təsdiqləyir ................................. 95 

 
Erməni vandalizmi təkcə Xocalını yox, oradakı mövcud olan  ən qədim maddi-mədəniyyət abidələrini 
də yer üzündən sildi............................................................................................................................ 97 

 
Xocalı soyqırımı bəĢəriyyət əleyhinə cinayətdir .................................................................................100 

 
Xocalı soyqırımı Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi perspektivində ........................................................103 

 
Soyqırımlar arasında nə fərq var? ......................................................................................................111 

 
Xocalı faciəsi beynəlxalq hüquqda soyqırımı kimi tövsih olunur ........................................................115 

 
Ermənistanın Azərbaycana qarĢı ərazi iddiası — Xocalı soyqırımı .....................................................118 

 
SOYQIRIM  insanlıq əleyhinə cinayətlərin ən təhlükəlisidir ..............................................................125 

 
Xocalı faciəsi kollektiv sarsıntı, kollektiv yaddaĢ və  milli identiklik amili kimi .................................127 

 
Xocalı  soyqırımı  Ermənistanın  həyata  keçirdiyi  məqsədli  və    düĢünülmüĢ  siyasət  kimi 
qiymətləndirilməlidir .........................................................................................................................130 

 
Xocalı soyqırımının hüquqi təhlili .....................................................................................................134 

 
Xocalıda törədilmiĢ erməni vandalizmi ..............................................................................................137 

 
Xocalı soyqırımına gedən yol ............................................................................................................140 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
2 
 
Xocalı faciəsinə gedən yol 
 
1988-ci  ilin fevral ayından Stepanakertdə  ermənilərin  mitinqləri baĢlandı. Sanki sehrli  dirijor çubuğu ilə 
idarə  olunan  mitinqlər  sakit  məcrada  davam  edir,  ermənilər  müxtəlif  tələblər  irəli  sürürdülər.  Bu  tələblərin 
içərisində  isə  Dağlıq  Qarabağın  müstəqilliyi  daha  çox  səslənirdi.  Buna  baxmayaraq  Azərbaycanın  o  vaxtkı 
rəhbərliyi bu  mitinqlərin sosial-iqtisadi,  mədəni tələblərlə bağlı olduğunu bildirir, həqiqəti  ört-basdır edirdilər. 
KeçmiĢ sovet hökuməti isə Dağlıq Qarabağın sosial-iqtisadi problemlərinin  həll  edilməsi  ilə bağlı  qərar qəbul 
etməklə  kifayətlənirdi.  Qərarın  mürəkkəbi  qurumamıĢ  Azərbaycanın  var-dövləti  Stepanakertə  daĢınmağa 
baĢlandı. Ermənilərə də elə bu lazım idi... 
1988-1991-ci  illər  ərzində  Dağlıq  Qarabağ  ətrafında  çox  ziddiyyətli,  mürəkkəb  vəziyyət  yaranmıĢdı.  Öz 
dədə-baba  yurdlarından  -  Ermənistandan  zorla,  vəhĢiliklə  qovulan  azərbaycanlıların  harayını  eĢidən  yox  idi. 
Ermənilər  isə  kütləvi  Ģəkildə  silahlanır,  vilayətdə  yaĢayan  azərbaycanlılara  divan  tutur,  yurd-yuvalarından 
didərgin  salırdılar.  Dağlıq  Qarabağda  vaxtilə  azərbaycanlılar  78  kənddə,  yaĢayıblar.  Hadisələr  baĢlayandan 
sonra məlum oldu ki, orada cəmi beĢ-on Azərbaycan kəndi qalıb. Hələ hadisələrə qədər ermənidaĢnaklar 230-a 
yaxın azərbaycanlı evini, yandırmıĢ, 200-dən artıq evi isə zəbt etmiĢdilər. 
Unutqanlıq isə həmiĢə yeni faciələrə yol açır. O vaxt Yerevanda nəĢr olunan "Kommunsit" qəzeti belə bir 
informasiya  dərc  etmiĢdi  ki,  erməni  özünümüdafiə  Ģurasını  sədri  A. Arturyanın  və  həmin  Ģuranın  üzvü 
A. Mkrtıçyan  ġuĢa  rayonunun  Verdadzor  kəndinə  səfərdən  sonra  Yerevana  qayıdaraq  bütün  erməniləri  Dağlıq 
Qarabağa  səfərbərliyə  səsləyiblər.  Və  təbii  ki,  bu  çağırıĢ  cavabsız  qalmadı.  Erməni  daĢnak-könüllülərin 
Qarabağa axını baĢladı və Azərbaycanın bu regionu qaynar qazana çevrildi. 
1990-cı  ilin  iyul  ayında  Azərbaycanın  o  vaxtkı  prezidenti  A. Mütəllibov  daha  "uzaqgörən"  bir  göstəriĢ 
vermiĢdi:  "Azərbaycan  və  erməni  kəndləri  arasında  barıĢıq  müqaviləsi  bağlansın".  Bu  mənasız  göstəriĢi 
dəstəkləyən  bir  çox  ziyalılar,  əmək  qabaqcılları,  pedaqoqlar  televizorda,  qəzet  səhifələrində  çıxıĢ  edərək 
deyirdilər: "Əgər bir gün də azərbaycanlılar ermənilər kimi qoĢun düzəltsələr, onda nə baĢ verə bilər? Ġki millət 
bir qarıĢ torpaqdan ötrü bir-birini qırıb məhv etsinmi?" 
Stepanakertdə nəĢr olunan "Sovetski Karabax" qəzeti isə 1990-cı il 10 iyul tarixli sayında yazırdı: "Artsax 
iqtisadi  suverenlik  qazandı"  və  bu  münasibətlə  ermənilər  Moskvanın  Dağlıq  Qarabağdakı  Rusiya  "caniĢini" 
A. Volskinin  xidmətlərini  xüsusi  qeyd  edirdilər.  Elə  həmin  il  Ermənistan  Ali  Sovetinin  sessiyası  Dağlıq 
Qarabağın  Ermənistana  birləĢdirilməsi  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  Bu  qərara  qədər  isə  Ermənistanda  140  min 
nəfərə  yaxın  üzvü  olan  silahlı  dəstələr  yaradılmıĢ  və  Dağlıq  Qarabağa  göndərilmiĢdi.  Azərbaycan  tərəfi  isə 
Moskvadan  kömək  umur,  nicat  gözləyirdi.  Nəhayət,  erməni-daĢnak  silahlı  qüvvələri  Azərbaycana  qarĢı  elan 
edilməmiĢ  müharibəyə baĢladılar. 1991-ci ilin  oktyabr ayında Mardaket rayonunun  Ġmarət-Qərvənd (Kərəmli) 
kəndi  erməni  silahlı  dəstələri  tərəfindən  yandırıldı,  onlarla  dinc  sakin  qətlə  yetirildi.  Bunun  ardınca  Tuğ, 
Xocavənd,  Kərkicahan,  Cəmilli,  MeĢəli,  Malıbəyli,  QuĢçular,  Qaradağlı  kəndləri  erməni  daĢnak  ordusu 
tərəfindən yandırılaraq azərbaycanlı əhaliyə divan tutuldu. 1991-ci ilin oktyabr ayından 1992-ci ilin fevral ayına 
qədər, yəni beĢ ay müddətində ermənilər Dağlıq Qarabağı azərbaycanlılardan demək olar ki, "təmizləmiĢdilər". 
1992-ci  il  fevralın  25-dən  26-na  keçən  gecə  isə  erməni-daĢnak  silahlı  qüvvələri  və  keçmiĢ  sovet  366-cı 
motoatıcı  alayı  Xocalıya  divan  tutdu,  ən  dəhĢətli  soyqırım  törədildi.  Buna  qədər  isə  Xocalı  erməni-daĢnaklar 
tərəfindən  tam  mühasirəyə  alınmıĢdı.  Yollar  tamam  kəsilmiĢ,  Xocalı  taleyin  ümidinə  buraxılmıĢdı.  Halbuki 
xocalılar  erməni-daĢnak  hərbi  qüvvələrinə  mərdliklə  müqavimət  göstərir,  Ģəhəri  çətinliklə  də  olsa  qoruyub 
saxlayırdılar. DüĢmən elə buna görə də Xocalı sakinlərini vəhĢiliklə, qəddarlıqla və kütləvi surətdə qətlə yetirdi. 
Faciənin miqyası son dərəcə böyük və dəhĢətli idi. Ağdam istiqamətində düzlər, dərələr, dağlar günahsız 
insanların cəsədləri ilə dolmuĢdu. Yer-göy qan ağlayırdı. Ermənilər qadınlara və uĢaqlara, qocalara və xəstələrə 
rəhm  etmədən  hamını  güllələyərək  süngüdən  keçirmiĢdilər.  Xocalı  sakini  Kamil  Hüseynov  o  dəhĢətli  günləri 
belə xatırlayır: 
- Ermənilər Xocalıya girəndən sonra hər tərəfi oda qalayır, qarĢılarına çıxan azərbaycanlıları sorğu-sualsız 
güllələyirdilər. Fevralın 26-da gecə saat 10-11 radələrində meĢə ilə Abdal-Gülablı tərəfə yol aldıq. Qocalarda, 
qadınlarda, uĢaqlarda taqət qalmamıĢdı. Vahimə, soyuq və aclıq bizi heydən salmıĢdı. ġərqiyyə adlı qadın və bir 
yaralı  əsgər  gözlərimin  qarĢısında  keçindi.  Ermənilər  yaĢayan  Dəhraz  kəndi  yaxınlığında  mühasirəyə  düĢdük. 
Və bu zaman 5-6 nəfər həlak oldu. Ġki gün bizi Dəhrazda saxladılar. Girov götürülən 12 nəfər cavanı bir qədər 
aralıda  güllələdilər.  35  gün  erməni  əsirliyində  ən  dəhĢətli,  iĢgəncəli  anlar  yaĢadıqdan  sonra  Qırmızı  Xaç 
tərəfindən əsirlikdən azad oldum. 
Həmin  vaxt  15  yaĢı  olan  Salman  Qasımov  anası,  qardaĢı  və  qohumları  ilə  birlikdə  12  gün  ac-susuz 
meĢələrdə  qalmıĢ,  dəhĢətli  anlar  yaĢamıĢdır.  Xocalı  soyqırımı  zamanı  10  yaĢı  olan  Ədalət  isə  baĢlarına 
gətirilənləri belə nəql edir: 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
3 
-  Fevralın  25-i  idi.  Gecə  ermənilər  Xocalıya  hücum  etdilər.  Hərə  bir  tərəfə  qaçırdı.  Atam,  anam  və 
qardaĢımla birlikdə  meĢəyə tərəf qaçdıq. Üç  gün  meĢədə ac-susuz qaldıq. Yanımızda bir neçə  nəfər soyuqdan 
donaraq  öldü.  Qəflətən  ermənilər  bizi  atəĢə  tutdular.  Atam  və  anam  həlak  oldu.  Hər  ikisinin  meyiti  qarın 
üstündə qalmıĢdı. Gücümüz çatmırdı ki, onların cəsədini kənara aparaq. Sonra bizi xilas etdilər. Atamı və anamı 
Bərdə rayonunda dəfn etdik. 
Erməni  vəhĢiliyinin  iç  üzü  budur!  Türk  qanına  susayan  erməni-daĢnaklarının  törətdikləri  soyqırım,  bu 
dəhĢətli faciə Xocalının salamat qalan sakinlərinin gözləri qarĢısında baĢ verib. 
Fevralın  26-sı  gününü  mən  də  yaxĢı  xatırlayıram.  Soyuq,  sazaqlı  bir  qıĢ  günü  idi.  ġelli  dağında 
ermənilərin əlindən  qaçıb  qurtulmuĢ uĢaqları, qadınları  və  qocaları xəstəxanaya  yola saldıq. Yaralarından  qan 
axan  bu  insanlar  bir-birindən  -  ana  baladan,  ata  oğlundan,  qardaĢ  bacıdan  ayrı  düĢmüĢdü.  Onları  ovundurmaq 
mümkün deyildi. Çox dəhĢətli, ürəkparçalayan mənzərə idi. Ağdam özünümüdafiə batalyonları döyüĢə-döyüĢə 
Xocalı  sakinlərinin  cəsədlərini  dağlardan,  dərələrdən  toplayırdı.  Ġnsanlığa  sığmayan,  yalnız  erməniyə  xas  olan 
faciə  ilə  üz-üzə  qalmıĢdıq.  Sağ  qalmıĢ  insanlardan  kimi  dindirsən  belə  deyirdi:  bizim  bu  sözlərimizi  bütün 
Azərbaycana çatdırın. Respublikanın rəhbərlərini lənətləyirik. Onlar satın və namərddirlər. Torpaqlarımızı, bizi 
qumara  qoyublar.  Ona  görə  də  tələb  edirik  ki,  Heydər  Əliyev  Azərbaycana  gəlsin,  bu  xalqı  qırğından, 
müsibətdən xilas etsin. Nicatımız yalnız ondadır! 
Həmin gün gecədən xeyli keçmiĢ Xocalıda vəziyyətə dair rəsmi məlumat televiziya və radio ilə oxundu. 
Belə  məlumat  verildi  ki,  hadisələr  zamanı  guya  iki  nəfər  azərbaycanlı  öldürülüb.  Bax,  bu  zaman  Xocalı 
soyqırımını  dünyaya çatdırmağa çox ciddi  maneçilik törətdi. Əhali arasında çaĢqınlıq  yarandı. Bəlkə  də bütün 
bunlar qəsdən edilirdi. Çünki qarĢıda hələ ġuĢa, Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Füzuli 
rayonlarının iĢğalı dayanmıĢdı! 
Xocalı soyqırımına siyasi qiymət verən və bu barədə dünyanın ən yüksək tribunalarından danıĢan Heydər 
Əliyev  Xocalı  sakinləri  ilə  görüĢündə  demiĢdir:  "...  biz  toplaĢıb  Xocalı  faciəsinin  cavabını  verək,  Ģəhidlərin 
qanının  yerdə  qalmaması  gününü  görək.  Azərbaycanın  ərazi bütövlüyünü təmin  edək. Müstəqil  Azərbaycanın 
hüdudlarını tamamilə bərpa edək. Ġnanıram ki, Azərbaycan xalqı belə qüdrətə malikdir". 
Xocalı  soyqırımının  onuncu  ili  tamam  olur.  Bu  faciə  zamanı  böyük  bir  yaĢayıĢ  məntəqəsi  yer  üzündən 
silinib, azərbaycanlılara qarĢı amansız soyqırımı törədilib: 613 nəfər qətlə yetirilib, 1275 nəfər əsir götürülüb. 
200 nəfərdən çox insan müxtəlif dərəcəli əlilə çevrilib. Ermənilər buna görə cavab verməlidirlər. Əgər bunu edə 
bilməsən, gələcək nəsillər bizi heç vaxt bağıĢlamayacaqdır!  
 
Salman Alıoğlu. Bura Vətəndir. Bakı: 2003, S.80-83. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
4 
 
Faciəyə gedən yol 
 
Xocalı soyqırımı hazırlanmıĢ plan idi 
 
Ötən əsrin 92-ci ilinin fevralında tarixdə görünməmiĢ qətliam baĢ verdi. Türkləri özlərinin əbədi düĢməni 
hesab edən ermənilər məskunlaĢdıqları türk torpaqlarında insanlığa xas olmayan vəhĢiliklər törətməklə, Xocalı 
adlı bir yurd yerini yer üzündən sildilər - insanlar amansızlıqla qətlə yetirildilər, əsir götürüldülər, Ģəhər isə oda 
qalandı. Bu, Qarabağ müharibəsinin ən qəddar səhifəsi idi. Bəs, bu vəhĢilik, bu soyqırım bir andamı baĢ verdi? 
Bunun  qarĢısını  almaq  mümkün  idimi?  Heç  olmasa,  insanları  xilas  etmək  olmazdımı?  Bu  sualların  sırasını 
sonsuzluğadək uzatmaq olar. Amma nə faydası? Onsuz da onlara doğru-dürüst cavab verən tapılmayacaq. Çünki 
o  vaxt  baĢ  verənlərin  kökləri  və  səbəbləri,  eləcə  də  səbəbkarları  elə  dərin  .  basdırılıb  ki,  ordan  gələn  səslər 
eĢidilməz olub. 
Əslində  isə  Xocalı  faciəsi  əvvəlcədən  hazırlanmıĢ  plan  əsasında  törədilmiĢdi.  Bu  planın  müəllifləri 
Moskvada  oturub,  gözəgörünməz  barmaqlarını  Qarabağda  iĢə  salmıĢdılar.  Kimisi  Azərbaycan  kimi  "yağlı  bir 
tikəni"  əldən  verməməyə  çalıĢır,  kimisi  yüz  illər  boyunca  çalıĢdığı  arzusuna  çataraq,  torpaq  iddiasını  həyata 
keçirmək  istəyir,  kimisi  də  bu  fani  dünyada  müvəqqəti  olan  vəzifə  kürsüsünə  özünü  pərçim  etmək  üçün  yüz 
hoqqadan  çıxırdı.  Bütün  bu  oyunların  qurbanları  olan  adi  adamlar  isə  gözlənilməz  bəlaların  fırtınasında  qətlə 
yetirilir, əsir-girov götürülür, yurd yerindən qovulurdu. Bir millətin, bir obanın, bir elin taleyinin həll olunduğu 
günlərdə hələ də yuxarıdan ssenariləĢdirilmiĢ və səhnəyə qoyulmuĢ tamaĢa davam edirdi... 
 
Söz önü 
1991-ci ilin noyabrında çoxdan bəri "ana bətnində" doğuĢa hazır olan qanlı müharibəyə start verildi. Hələ 
avqust ayında Rusiya və Qazaxıstan prezidentləri Boris Yeltsin və Nursultan Nazarbayevin Qarabağa səfərindən 
sonra  (o  vaxt  Azərbaycan  prezidenti  olan  Ayaz  Mütəllibov  Xankəndidə  ermənilərlə  keçirilən  görüşə 
buraxılmadı.  Bax,  onda  Qarabağ  ətrafında  böyük  oyunlar  getdiyini  anlamayan  milləti  Qarabağsızlıq  aqibəti 
gözləyirdi və bu, belə də oldu. Siz bu barədə dəfələrlə yazsaq da, səsimizə səs verən tapılmadı, çünki Bakıda da 
başqa  oyunlar  gedirdi  -  S.Ş.).  Birinci  Qarabağ  müharibəsi  ən  qızğın  Ģəkildə  baĢlamıĢdı.  Ancaq  "bəlkə  də 
qaytardılar"  prinsipinə  üstünlük  verən  Azərbaycan  rəhbərliyi  imperiya  zəncirlərini  birdəfəlik  qırıb  atmaq 
istəmirdi.  Çünki  bu  zəncirlər  Azərbaycan  Rusiyaya  iliĢdirdiyi  qədər,  sadə  adamları  da  imperiya  nökərlərinin 
istəyinə bağlamıĢdı. Elə buna görə də 1991-ci ildə müstəqilliyimizi qoruyub-saxlamaq üçün ən vacib Ģərt olan 
ordu quruculuğu arxa plana keçirilmiĢdi. 
Bəli,  1991-ci  il  noyabrın  19-da  Xocavənd  sakinlərini  amansızlıqla  öz  yurdundan  qovan,  20-də 
Azərbaycanın  ən  dəyərli  oğullarının  bir  qrupunun  olduğu  vertolyotu  partladaraq  23  nəfəri  vəhĢiliklə  qətlə 
yetirən  ermənilər  (Əslində,  bu,  Rusiya  qoĢunlarının  Xankəndidə  dislokasiya  olunan  366-cı  alayı  və 
Ermənistanın muzdlulardan formalaĢdırılmıĢ ordunun əməlləri idi  - S.ġ.) müharibənin baĢlandığı barədə siqnal 
verdilər. Və bu iki hadisəyə Azərbaycan tərəfinin necə reaksiya verməsindən bəlkə də, çox Ģey, hətta Qarabağ 
müharibəsinin taleyi asılı idi. Biz hələ o vaxt - 20 noyabr hadisəsindən dərhal sonra bunu dönə-dönə təkrar edir 
və bildirirdik ki, bu cinayətə görə cəzasız qalan  ermənilər, ardınca daha ağır qətliamlar törədəcəklər. Yenə də 
jurnalistləri  ara  qızıĢdırmaqda  suçlamaqda  davam  edən  ölkə  rəhbərliyinin  "çərxi"  bildikləri  istiqamətdə 
fırlanmaqda idi. Ancaq hadisələrin gediĢi bizim haqlı olduğumuzdan xəbər verirdi. Xocavəndin taleyini Yu-xarı 
Qarabağın azərbaycanlılar yaĢayan digər məntəqələri bir-birinin ardınca yaĢamalı oldular. 
 
MeĢəlidən Malıbəyliyə 
Erməni  cəlladları  türk  qanını  içdikcə  və  arxasında  rus  ordusunun  gücünü  hiss  etdikcə  daha  da 
quduzlaĢırdı.  Ġndi  azərbaycanlıların  yaĢadığı  kəndlər  növbə  ilə  boĢaldılır,  əhaliyə  divan  tutulur,  evlər 
yandırılırdı.  Hələ  də  Moskvadan  kömək  gözləyən  Azərbaycan  rəhbərliyi  isə  bu  ağır  və  faciəli  səhnələri 
izləməkdən  savayı,  heç  bir  tədbir  görmək  istəmirdi.  Ermənistan  ordusunun  növbəti  dayanacağı  isə  MeĢəli 
kəndində  oldu.  Taleyin  ümidinə  buraxılmıĢ  kənd  camaatı  təpədən-dırnağadək  silahlanmıĢ  erməni-rus  hərbi 
birləĢmələrinin quduz əsgərləri ilə üz-üzə qalmıĢdı. Burda bir neçə nəfər OMON-çu olsa da, kənddə yetərincə 
silah-sursat  yox  idi.  Ona  görə  də  5-6  nəfərin  ümidinə  qalan  MeĢəli  oda  qalandı;  insanlar  vəhĢiliklə  qətlə 
yetirildilər, əsir düĢənlərin baĢına müsibətlər gətirildi, kənd yer üzündən silindi. 
Erməni  ordusunun  vəhĢilikləri  isə  davam  edirdi.  Artıq  Azərbaycan  Yuxarı  Qarabağa  nəzarəti  tamam 
itirmiĢ, bir ovuc dığanın qarĢısında aciz qalmıĢdı. Ürəyi Vətən eĢqi ilə, düĢmənə nifrət hissiylə alovlanan oğullar 
isə silah-sursat olmadığından, müharibəyə dövlət tərəfindən icazə verilmədiyindən istədikləri kimi hərəkət edə 
bilmirdilər. Milli Ordumuzun qaranquĢu olan, bacarıqlı hərbçi, mərhum ġirin Mirzəyevin yaratdığı batalyona da 
iri-miqyaslı hərbi əməliyyatlar keçirməyə imkan verilmədi. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
5 
1991-ci  ilin  sonunda  baĢlayan  müharibədən  bir-iki  il  keçəndən  sonra  demək  olar  ki,  Yuxarı  Qarabağın 
azərbaycanlılar yaĢayan kəndlərinin əksəriyyəti boĢaldılmıĢdı, qalan yalnız bir neçə iri kənd, ġuĢa və Xocalı idi. 
1992-ci  ilin  baĢlanğıcı  Azərbaycan  üçün  çox  ağır  oldu.  Yanvarda  DaĢaltı  əməliyyatı  uğursuzluqla  sona 
yetdik-dən  sonra  bilərəkdən  əhali  arasında  belə  bir  rəy  formalaĢdırırdılar  ki,  guya  Milli  Ordumuz  hərbi 
əməliyyatlar keçirməyə hazır deyil. Məhz bu, bir daha sübut edirdi ki, DaĢaltıda baĢ verənlər qəsdən hazırlanmıĢ 
planın həyata keçirilməsi imiĢ. Bunu əməliyyatda bilavasitə iĢtirak edənlər də təsdiqləyirdilər. 
Fevralın 11-12-də Qarabağın qədim yaĢayıĢ məskənlərindən biri, ən inkiĢaf etmiĢ kəndlər - Malıbəyli və 
QuĢçular  kəndləri  erməni-rus  hərbi  birləĢmələrinin  hücumlarına  məruz  qaldı.  Hələ  yanvarın  sonu,  fevralın  ilk 
günlərində  bu  kəndlərin  müdafiəçiləri  gözlənilən  təhlükə  haqqında  respublika  rəhbərliyini  məlumatlandıraraq, 
hərbi yardım barədə müraciət etsələr də, nəticə olmadı. Daha doğrusu, yuxarıdan "panika yaratmayın" cavabını 
aldılar. Sonradan isə onlara yardım göndəriləcəyi vəd edildi və bu, vəd olaraq da qaldı. 
Mütəllibov  hakimiyyətinin  baĢı  ayrı  iĢlərə  -  cəbhəçilərlə  münasibətləri  aydınlaĢdırmağa  qarıĢmıĢdı. 
Rəhbərlik yaxınlaĢan bəlaları görmək iqtidarında deyildi. 
Bu  ərəfədə  Xocalı  ermənilərin  mühasirəsində  özünün  son  günlərini  yaĢayırdı.  Ağdamın  Mərkəzi 
meydanında  hər  gün  keçirilən  mitinqlərdə  Xocalıya  təcili  kömək  göndərilməsi  məsələsi  qaldırılsa  da,  kömək 
yalnız  ərzaqdan  ibarət  olurdu  ki,  bunu  da  rus  ordusunun  Gəncədəki  hissəsinin  vertolyotları  edirdi.  Müharibə 
odu, alovu ilə Qarabağı udmağa baĢlamıĢdı. 
Malıbəyli və QuĢçular kəndləri iĢğal edildikdən sonra Xocalı, demək olar ki, tam olaraq arxasız-dayaqsız 
qaldı. Ermənilərin əl-qolu açılmıĢdı, qətnamələr bir-birini əvəz edirdi.