― pul va banklar

Axborotlarning va bank faoliyatini tartibga solishning tarqoqliligi
. 
Oldinigi boblarimizda biz axborotlarning tarqoqliligini
-
(shu yaqqol 
isbotlandiki, moliyaviy bitimni kelishgan tomonlar teng darajada axborotdan 
xabardor bo‘lmagan) noto‘g‘ri tanlash va ma‘naviy riskka olib kelishini AQSh 
moliya tizimiga katta ta‘sir ko‘rsatishini kuzatdik. Axborotlarning tarqoqliligi 
noto‘g‘ri tanlash va ma‘naviy risk kontseptsiyasi nima uchun AQSh va boshqa 
davlatlar hukumatlari banklar faoliyatini tartibga solishning mayyan shaklini tanlab 
olganliklarini tushuntirishga yordam beradi. Banklar faoliyatini tartibga solishning 
jami sakkiz turi mavjud: omonatlar xavfsizligining davlat tizimi; bank aktivlari 
tarkibiga cheklovlar; kapitalga nisbatan talablar; banklarni litsenziyalash va 
tekshirish; risklarni boshqarishni baholash; axborotlarni ochishga nisbatan talablar; 
iste‘molchilarni himoya qilish; raqobatni cheklash
134
. 
Omonatlar xavfsizliginining davlat tizimi.
www.nv.frb.org/piohome/regs.html
 
Banklar faoliyatini tartibga solish haqida axborot.
8-bobdan bilamizki, banklar noto‘g‘ri tanlash va ma‘naviy risk muammosini 
muvaffaqiyatli hal etish mumkin, chunki ular xususiy ssudalar beradilar, bu esa 
―chiptasizlik‖ muammosini chetlab o‘tishga imkon beradi. Bu boshqa 
muammolarni keltirib chiqaradi,-ya‘ni axborotning tarqoqliligi, chunki bunda 
133
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 260. 
134
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 260. 

---

15 
omonatchilar bunday xususiy ssudalar sifati haqida etarli darajada xabardor 
bo‘lmaganlar. Bunkdan nima uchun bank tizimi to‘liq ravishda yaxshi faoliyat 
yurita olmayapti, degan ikkita sabab kelib chiqadi
135
. 
Birinchidan, 1934 yilga qadar Omonatlarni sug‘urta qilish Federal 
korporatsiyasi (OSQFK) o‘z faoliyatini boshlaganida banklarning bankrotliligi 
(banklarning monatchilar va kreditorlar oldidagi majburiyatlari javob beraolmay 
qolishi va o‘z faoliyatini to‘xtatish holati) shunday vaziyatlarga olib kelgan ediki, 
omonatchilar o‘z depozitlarini banklar likvidatsiya bo‘lganiga qadar kutishga 
majbur edilar (ya‘ni, aktivlari naqd pul mablag‘lariga aylangunga qadar kutar 
edilar).O‘sha paytlarda omonatchilarga mablag‘larning faqat bir qismini qaytarar 
edilar. Bank menedjerlari kimlar ekanligi haqida etarli tasavvurga ega bo‘lmasdan 
va ular katta miqdordagi risklarni qabul qiladimi, yo‘qmi, omonatchilar esa 
banklarga o‘z jamg‘armalarini xoxlamasdan olib borar edilar. Banklar esa, o‘z 
navbatida, etarli darajada faoliyat yuritishga qodir emas edilar
136
. 
Ikkinchidan, omonatchilarning bank aktivlari sifati haqida etarlicha xabardor 
emasligi, bank shov-shuvlariga olib kelishi mumkin edi, buni biz 8 bobdan yaxshi 
bilamiz, bu iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin. Buni tushunish uchun quyidagi 
holatni tasavvur qilamiz. Depozitlar sug‘urta qilinmagan va iqtisodiyot tepki ostida 
qolmoqda. Natijada banklarning 5 foizi ssudalar bo‘yicha juda katta yo‘qotishlarni 
boshidan kechiradi, to‘lovga qobil bo‘lmay qoladi (banklarning sof qiymati salbiy 
ko‘rsatkichga aylanadi va ular bankrot bo‘ladi). Axborotlarning tarqoqliligi 
natijasida omonatchilar o‘zlarining mablag‘lari barqaror faoliyat ko‘rsatayotgan 
bankdami? yoki yuqorida qayd etilgan 5 foiz yomon holatga tushib qolgan 
banklardami?, degan savolga javob ololmaydilar. Omonatchilar yaxshi banklardan 
ham yomon banklardan ham o‘z depozitlarining har bir dollaridan 100 tsentni 
xoxlasalar ham qaytarib ololmaydilar
137
. Banklar mijozlarning talablarini navbati 
bilan qondirar ekan, omonatchilar birinchi bo‘lib bankka kelishlari va o‘z pullarini 
qaytarib olishlaridan juda minnatdorlar, chunki, omonatchilar bankka kelishni 
cho‘zib yuborsalar banklarning resurslari vaqt o‘tishi bilan tugashi va omonatchilar 
hech vaqosiz qolishlari mumkin. Bank tizimining umumiy holatidagi noaniqliklar 
shunday vaziyatga olib kelishi mumkinki, omonatchilar ishonchsiz va ishonchli 
banklardan ham o‘z pullarini olib keta boshlaydilar va bitta bankning bankrotliligi 
boshqa banklarning bankrotliligiga olib kelishi mumkin (bunday holatni 
yuqumlilik ta‘siri, deb atashadi). Agar banklarga bo‘lgan ijtimoiy ishonchni tiklash 
bo‘yicha hech nima qilmasdan qo‘l qovushtirib o‘tirsa, ushbu holat bank shov-
shuvlariga ham olib kelishi mumkin
138
.
Real holatda bank shov-shuvlari XIX asrning oxiridan XX asrning boshiga 
qadar AQSh tarixining bir qismiga aylandi. Ushbu shov-shuvlarning eng yiriklari 
har 20 yilda sodir bo‘la boshladi. Xususan, 1819 yilda, 1837, 1873, 1893, 1930-
135
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 260. 
136
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261. 
137
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261. 
138
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261. 

---

16 
1933 yillarda. Banklarning bankrotga uchrash holatlari hatto iqtisodiy o‘sish 
davrida ham jiddiy muammoga aylandi. 1920 yillarda banklarning bankrotlikka 
uchrash holatlari soni o‘rtacha 600 taga etdi
139
. 
Omonatlarning xavfsizligini ta‘minlashning davlat tizimi omonatchilarning 
banklarga bo‘lgan e‘tirozlarini bartaraf etish va bank shov-shuvlari paydo 
bo‘lishining oldini olishi mumkin hamda omonatchilarning banklarga omonatlarini 
joylashtirmaslik xoxishlarini bartaraf etishi mumkin. Omonatlar xavfsizligini 
ta‘minlashning shakllaridan biri bu depozitlarni sug‘urta qilish, kafolat yuzaga 
chiqdi. Bu esa, AQShda OSQFK ta‘minlandi. Bunda omonatlarning bank 
depozitlariga qo‘yilgan dastlabki 100 ming dollari bankka nima bo‘lishidan qat‘iy 
nazar, omonatchilarga to‘liq ravishda to‘lab beriladi
140
. Agar depozitlar bo‘yicha 
to‘liq qoplash nazarda tutilgan bo‘lsa, omonatchilar o‘z pullarini qaytarib olishlari 
uchun banklarga yugurib borishlari shart emas, hatto ular bank muassasining 
moliyaviy sog‘lomligi bo‘yicha vahimaga tushgan bo‘lsada. Chunki, ularning 
omonatlarining har bir dollari uchun 100 tsent hisobida bankka nima bo‘lishidan 
qat‘iy nazar, to‘liq qaytarib beriladi. 1930 yildan 1933 yilga qadar, ya‘ni bevosita 
OSQKF paydo bo‘lganiga qadar banklarning o‘rtacha yillik bankrot bo‘lish holati 
yiliga 2000 tagacha etdi. 1934 yilda OSQKF tashkil etilganidan keyin banklarning 
bankrot bo‘lish holati kamaydi va 1981 yilga kelib banklarning bankrot bo‘lish 
holtlari soni yiliga 15 tadan ham kamayib ketdi141.
OSQKF bankrot bo‘lgan banklar bilan ishlashda ikkita asosiy usuldan 
foydalanadi. To‘lash usuli deb nomlangan birinchi usuldan foydalanilganda 
banklarning bankrot bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi va omonatchilarga belgilangan 100 
ming dollarlik limit to‘lab beriladi OSQKF sug‘urtasiga ega bo‘lgan banklar 
tomonidan to‘lanadigan mablag‘lar hisobidan sug‘urta to‘lovlari sifatida tushgan 
pul mablag‘lari hisobidan to‘lab beriladi. Bank likvidatsiya qilinganidan keyin 
OSQKF boshqa kreditorlar bilan aktivlarni sotishdan tushgan mablag‘lar bilan 
hisob-kitob qiladi. Odatda to‘lab berish usuli qo‘llanilganida omonatchilarning 100 
ming dollardan ortgan omonatlarining 90 foizi kompensatsiya qilinadi va u bir 
necha yillarga cho‘zilishi mumkin142.
Xalqaro bank amaliyotida banklarning depozit bo‗lmagan resurslari tarkibida 
asosiy yirik manbalardan biri qimmatli qog‗ozlar hisoblanadi. Banklar moliyaviy 
resurslarni shakllantirish maqsadida aksiya, obligatsiya, depozit va jamg‗arma 
sertifikatlarni muomalaga chiqaradi. SHuningdek, tijorat banklari uzoq muddatli 
resurslarini shakllantirishda ipoteka va subordinar qimmatli qog‗ozlari muhim 
o‗rin tutadi. Banklarning qimmatli qog‗ozlarni muomalaga chiqarish orqali 
resurslarni shakllantirish bilan bog‗liq operatsiyalarini ikkita guruhga ajratish 
maqsadga muvofiq.
139
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261. 
140
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261. 
141
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261. 
142
Mishkin, Frederic S. The ecocnomics of money, banking, and financial markets. Seventh edition. 
Columbia University - 2004. Page 261.

---

17 
Birinchi guruhga, tijorat banklari ustav va qo‗shimcha kapitalini shakllantirish 
maqsadida aksiya va subordinar qimmatli qog‗ozlarni muomalaga chiqarish 
bo‗yicha operatsiyalari, ikkinchi guruhga esa qisqa va uzoq muddatli resurslarga 
bo‗lgan ehtiyojini qoplash uchun obligatsiya va ipoteka qimmatli qog‗ozlari, 
depozit va jamg‗arma sertifikatlari bilan bog‗liq operatsiyalari kiradi.
Aksiya va sertifikatlarning bozor bahosi banklarning ushbu bozordagi 
faoliyatini baholovchi iqtisodiy ko‗rsatkich hisoblanadi. Tijorat banklari aksiyalari 
va sertifikatlarning bozor bahosi ortib borishi ularning oldi–sotdisiga ijobiy ta‘sir 
ko‗rsatadi. Ko‗pchilik hollarda tijorat banklari o‗z aksiyalari va sertifikatlarining
ikkilamchi qimmatli qog‗ozlar bozoridagi bahosini oshirish maqsadida investitsion 
kompaniyalar orqali investor sifatida ham maydonga chiqishi mumkin.
Tijorat banklari aksiyalari va sertifikatlarning bozor bahosi moliya bozoridagi 
mavjud talab va taklif asosida o‗rnatiladi. Aksiya va sertifikatlarning nominal va 
bozor bahosi o‗rtasidagi farq ijobiy yoki salbiy bo‗lishi mumkin. Agar ushbu farq 
ijobiy bo‗lsa, tijorat banklari moliyaviy jihatdan barqaror va raqobatbardosh 
ekanligidan dalolat beradi. Mazkur holat banklarning qimmatli qog‗ozlar orqali
resurslarini oshirishga ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi.
Tijorat banklari aksiya va sertifikatlarining
 
bahosiga ta‘sir qiladigan asosiy 
omillardan biri ularga to‗lanadigan dividend va foiz to‗lovlari hisoblanadi. Aksiya 
va sertifikatlarga to‗lanadigan to‗lovlar miqdorining yuqoriligi va barqarorligi 
banklarning qimmatli qog‗ozlar bozoridagi emitent nufuzini oshirishga bevosita 
ta‘sir qiladi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday faoliyatning asosida 
iqtisodiy foyda olish yotadi. 
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, tijorat banklari qimmatli qog‗ozlar 
bozoridagi emitent, investor yoki vositachi sifatidagi ishtirokiga iqtisodiyotdagi 
inflyasiya darajasi bevosita ta‘sir qiladi. SHu bois, banklar qimmatli qog‗ozlar 
bozorida, ayniqsa emitent sifatida qatnashganida inflyasiya darajasini inobatga 
olishi lozim.
Tijorat banklari mablag‗lari ikkinchi yirik manbasini ularning kapitali tashkil 
etadi. Bank kapitali tarkibida ustav kapitalining tashkil topishi va barqarorligi 
jihatidan muhim moliyaviy manba bo‗lib hisoblanadi.