― pul va banklar

Tijorat banklari asosiy kapitali
- xalqaro Bazel andozalariga asosan 
ustav kapitalining to‗langan qismi, muddatsiz nekumulyativ imtiyozli 
aksiyalar, emission daromad, sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira 
summalari va o‗tgan yillarning taqsimlanmagan foydasidan tashkil topadi. 

---

19 
mablag‗lar summasiga bog‗lik bo‗ladi. Bunday holat resurslarni jalb qilish 
bo‗yicha banklar o‗rtasida raqobatni keltirib chikaradi. 
Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‗sh pul mablag‗larini mumkin qadar 
ko‗prok jalb qilish va ularni boshqa foyda keltiruvchi optimal aktivlarga 
joylashtirishdan iborat. 
Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari 
orqali tashkil topadi va bank balansining passiv qismida yuritiladi. Bank 
resurslarini ikki katta guruhga bo‗lish mumkin. Bular, banklarning o‗z mablag‗lari 
va jalb qilingan mablag‗lardir. Jalb qilingan resurslarni ba‘zi hollarda ikkiga bo‗lib 
qaraladi – bu jalb qilingan depozitlar, boshqa majburiyatlar va sotib olingan 
resurlardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda 
ishlatiladi, ya‘ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli xil sohalarga 
joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o‗zaro chambarchas bog‗lik 
bo‗lganligi sababli passivlarning tarkibi va xarakteri ko‗p jihatdan banklarning 
aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o‗z ifodasini topadi. Shu bilan birga 
resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o‗zgarishi ham ta‘sir 
kiladi. 
Bank resurlarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag‗lari tashkil 
kiladi. Bank boshqa kapitallarni jalb qilish uchun bank o‗z kapitalining etarli 
darajasi miqdorini ko‗rsatish lozim. 
Tijorat banki o‗z mijozlarining bo‗sh turgan mablag‗larini qarzga olish bilan 
bir vaqtning o‗zida bu mablag‗larni o‗z vaqtida qaytarilishini ta‘minlash 
majburiyatini ham oladi, shuning uchun bank barqaror likvidlikka ega bo‗lishi 
kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur 
shartlaridan bo‗lib, ular aholining bo‗sh turgan pul mablag‗larining bankka sari 
oqimini ta‘minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam 
samarali bo‗lgan holatda mijozlar o‗z mablag‗larini qaytarib olishlariga ishonch 
hosil qilishlariga zamin yaratadi. 
Bank resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz jarayonni tashkil kiladi 
va bu esa uz navbatida banklar faoliyatini doimiyligiga asos xisoblanadi. 
Jalb qilingan mablag‗lar aktiv operatsiyalarni, avvalo kredit operatsiyalarini 
amalga oshirish uchun pul resurslariga bo‗lgan ehtiyojni qoplaydi. Ularning roli 
juda katta bo‗lib, bank resurslarining 70%dan ortig‗ini tashkil qiladi. Yuridik va 
jismoniy shaxslarning vaqtinchalik bo‗sh mablag‗laridan foydalanish orqali, tijorat 
banklari ular yordamida xalq xo‗jaligining va aholining qo‗shimcha aylanma 
mablag‗larga bo‗lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam 
beradi. 
Banklar mablag‗larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‗lib, barcha 
mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turadi. Jalb 
qilingan mablag‗lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil 
qiladi. 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan 
mablag‗lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me‘yorlar yordamida tartibga soladi. 
Bu quyidagi normativlar: kapital etarliligi, bir kredit oluvchiga to‗g‗ri keladigan 
maksimal risk miqdori, aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va 
boshqalar O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo‗riqnomasiga muvofiq, 

---

20 
aholidan pul omonatlarini jalb qilish miqdori bankning o‗z kapitali miqdori bilan 
chegaralanadi. 
Hozirgi kunda banklar amaliyotida mavjud me‘yoriy hujjatlargi asosan: 
1.
davlat ixtisoslashtirilgan banklar bazasida tashkil topgan tijorat banklari 
uchun jalb qilinadigan mablag‗lar hajmi o‗z kapitalining 25 barobaridan 
oshmasligi kerak; 
2.
yopiq turdagi aktsioner banklar uchun 20 barobardan oshmasligi; 
3.
ochiq turdagi aktsioner banklar uchun 15 barobardan oshmasligi kerak. 
Rejali iqtisodiyot davrida banklarda bo‗sh turgan mablag‗larini jalb qilishdan 
manfaatdorlik yo‗q edi, chunki banklarning aktiv operatsiyalari miqdori jalb 
qilingan mablag‗lar miqdoriga qarab emas, balki kredit qo‗yilmalar bo‗yicha 
o‗rnatilgan limitga qarab aniqlanar, jalb qilingan mablag‗lar bo‗yicha 
rag‗batlantirish bilan banklar shug‗ullanmas edilar. Aksariyat hollarda yirik 
loyihalarni amalga oshirish uchun bank ssudalari o‗rniga ko‗proq byudjet 
mablag‗lari jalb qilinar edi. Shu bois muddatli omonatlarni o‗rta va uzoq muddatli 
kredit manbalari sifatida jamg‗arishga ehtiyoj bo‗lmagan. 
Ikki pog‗onali bank tizimiga o‗tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining 
tashkil topishi, banklarning o‗z-o‗zini moliyalashtirish tamoyiliga o‗tishi, passivlar 
va aktivlar muvofiqligiga erishish muammosi bank faoliyatida dolzarb masalalarga 
aylandi. Bozor munosabatlarining rivojlantirish bank resurslarining ham turli-
tumanlashuviga olib keldi. 
Banklar jalb qiladigan mablag‗lar tarkibi turlicha bo‗ladi. Ularning asosiy 
turlariga quyidagilar kiradi: bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan 
mablag‗lar (depozitlar), o‗z qarz majburiyatlarini chiqarish yo‗li bilan mablag‗larni 
to‗plash (depozit va jamg‗arma sertifikatlarini, veksellar, obligatsiyalar) va 
banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan olinadigan va 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag‗lari va 
boshqalar kiradi. Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‗ish 
usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‗linadi: 
4.
depozitlar; 
5.
nodepozit resurslar. 
Jalb qilingan mablag‗larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. 
Banklarda maqsadlarni amalga oshirish uchun pul mablag‗larini 
qo‗yilmalarga jalb qilish operatsiyalari depozit operatsiyalari deyiladi. 
Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu bilan birga bankka ham 
manfaatlidir. Ko‗pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, 
keyinchalik esa bank turli xo‗jalik sohalarini qulay shartlar asosida kreditlaydi. 
Depozit va kredit foizlari orasidagi farq bo‗sh pul mablag‗larini jalb qilish va 
ssuda kapitalini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo‗lib 
hisoblanadi.
Bankning «Oltin qoidasi»ga ko‗ra, bank moliyaviy talablarining hajmi va 
muddati bank majburiyatlari miqdori va muddatiga mos kelishi kerak. Bu qoidaga 
rioya qilib, banklar joriy schetlar bo‗yicha qoldiqlarni kredit resursi sifatida ishlata 
olmaydilar, chunki mijozlar ularni xohlagan vaqtda talab qilib olishlari mumkin. 
Vaholanki, mijozlar, odatda, o‗z mablag‗larining hammasini birdaniga olishmaydi, 
shuning uchun, bankning naqd pul rezervi omonatlarga nisbatan shakllanadi. 

---

21 
Bundan tashqari, aksariyat bank operatsiyalari naqd pulsiz ko‗rinishda amalga 
oshiriladi. Kassa zahiralari ko‗rinishida bo‗lmagan naqd pullar bank likvidligini 
oshiradi va u boshqa mijozlarga yoki bankka kredit sifatida yo‗naltirilishi mumkin. 
Kassa zahiralaridan tashqari tijorat banklari tomonidan depozitlardan kredit resursi 
sifatida foydalanishda boshqa cheklovlar bo‗lib, u O‗zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki tomonidan o‗rnatiladigan majburiy zahiralar shaklida ifodalanadi. 
Depozit hisobvaraqalari turlicha bo‗lishi mumkin va ularning tasniflanishi 
asosida qo‗yilmalar manbai, ularning maqsadli yo‗naltirilganligi, daromadlilik 
darajasi va boshqa shu kabi mezonlar etadi, ammo aksariyat hollarda mezon 
sifatida pul qo‗yuvchi toifasi va qo‗yilmani olish shakllari inobatga olinadi. 
Pul qo‗yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda, depozitlar quyidagilarga 
bo‗linadi: 
1.
yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar); 
2.
jismoniy shaxslar; 
Mablag‗larni olish shakliga ko‗ra depozitlar quyidagilarga bo‗linadi: 
3.
muddatli depozit mablag‗lar; 
4.
talab qilib olingunga qadar depozit mablag‗lar; 
5.
aholining jamg‗arma qo‗yilmalari. 
O‗z navbatida bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasniflanadi. 
Muddatli depozit mablag‗lar ularning muddatidan kelib chiqib tasniflanadi; 
6.
3 oy muddatgacha depozitlar; 
7.
3 oydan 6 oygacha depozitlar; 
8.
6 oydan 9 oygacha depozitlar; 
9.
9 oydan 12 oygacha depozitlar; 
10.
12 oydan yuqori bo‗lgan depozit mablag‗lar. 
Bank tomonidan jalb qilingan mablag‗larning yuqori likvidlik darajasini 
ushlab turish va ma‘lum yuqori daromad olish ehtiyojini belgilab beruvchi mavjud 
qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chiqib turli aktivlarga joylashtiriladi.