1 Aynur Qəzənfərqızı

sidir – A.Q.) oxuyun, çünki bütün sehrli nağılların ən gö-
zəlidir (http: The fantastic imagination). 
Tompson vurğulayır ki, danışan heyvanlar və pərilər 
daha çox sehrli nağıllarda görünməkdədir. Danışan heyvan-
lar, özəlliklə heyvanların nağılda insani keyfiyyətlər daşıma-
sı heç də nağılı sehrli etməz (http:Tolkien. J.R.R. On fairy 
stories). 
Steven Svann Cons, sehrli nağılı digər növlərdən ayıra 
bilən xüsusiyyət olaraq göstərir. Davidson və Çaudri, bu 
növün əsas xüsusiyyəti olaraq çevrilməni göstərir. Psixoloji 

---

36 
nöqteyi nəzərdən isə Jan Şirak bu mətnlərdə fantastikliyin 
mövcudluğunu şərt olaraq götürür.
Fikrimizcə, janrlar arasında sədd çəkmək doğru deyil, 
ancaq bəzi özəlliyinə görə hər iki nağıl qrupu arasında 
fərqlər mövcuddur. “Heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıl-
larda hadisələr əsasən təbii, sadə şəkildə inkişaf edir, bəzən 
nikbin, bəzən də əksinə sona yetir. Sehrli nağıllarda isə hə-
mişə hadisələr möcüzəli yolla, həm də xeyirin şər üzərində 
qələbəsilə sona yetir. Bu, sehrli nağıl poetikasının əsas xü-
susiyyətlərindən biridir” (Əliyev O., 2001:48). 
Sehrli nağıllarda bütün heyvanlar və quşlar bir səciyyə 
daşıyır və sehrli köməkçi funksiyasını yerinə yetirir. Hey-
vanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda isə həmin obrazlar-
dan hər biri fərdi səciyyə daşıyır. Məsələn, “Yanıq nağılı”nı 
oxuduqda bunu görə bilərik (Azərbaycan..., 2005:267-IV 
c). Nağılda möcüzəli muncuq qəhrəmanın həyatında mü-
hüm dəyişiklik yaradır, o, yoxsul həyata son qoyur, var-
dövlət içində yaşamağa başlayır. Bu tipli nağıllarda mövcu-
zəli əşyanın itirilməsi ilə hər şey əldən çıxır. Bu tipli nağıl-
larda heyvanlar haqqındakı nağıllardan fərqli olaraq müxtə-
lif heyvan və quşlar bir funksiyada - qəhrəmanın köməkçisi 
rolunda çıxış edirlər. Heyvanlar haqqındakı nağıllarda isə 
heyvanlar və quşların hər biri fərdi səciyyə daşıyır, müxtəlif 
funksiyada çıxış edir (Bax: Əliyev O., 2001). 
Heyvanlar haqqındakı nağılların obrazlar sistemi də ma-
raqlıdır. Bu obrazlar əsasən ziddiyyətlərin qovuşması prinsipi 
ilə yaradılır: güclü-zəif, böyük-kiçik, yırtıcı-qeyri-yırtıcı. 
“Bununla yanaşı, nağıl yırtıcı, vəhşi heyvanların aralarında-
kı toqquşmanı da göstərir. Vəhşi heyvanların bir-birlərinə 

---

37 
yaxın olmalarına baxmayaraq, yırtıcılar bir-birlərinə qarşı da 
rəhmsizdir. Məsələn, tülkü canavarı şirin zərbəsi altına salır, 
şiri və ayını aldadaraq insanın zərbəsi altına salır. Belə əlaqə-
sizlik nə xırda meşə vəhşiləri düşərgəsində, nə də ev heyvan-
ları arasında yoxdur, əksinə, onları bir-birinə kömək etmək 
istəyi yaxınlaşdırır. Bu baxımdan “Tülkü, tülkü, tünbəki” və 
“Hiyləgər keçi” nağılının müqayisəsi maraqlı olar” (htpp: Əli-
yev O.). 
Heyvanlar haqqındakı nağıllardan “Şəngülüm, Şün-
gülüm, Məngülüm” nağılı öz məzmunu, obrazları, kom-
pozisiya xüsusiyyətləri ilə xüsusilə seçilir. Bu nağılın süje-
ti şumer mətnlərində keçi-canavar (və ya şir) əhvalatların-
da işlənməklə yanaşı, (Çığ İ. 2003), qumuq folklorunda 
da mövcuddur. Şumer mətnlərində əsasən keçinin şirdən 
(bəzən qurddan) öz iti ağlı sayəsində necə qurtulduğun-
dan bəhs edilir. “Eniligim, Seniligim, eşikni aç” adlanan 
qumuq variantında isə (Altın başmak, 1979:246) nağıl 
ənənəvi qəlib ilə başlayıb, heyvanlar haqqında nağıllara aid 
edilsə də, əslində istər süjet, istərsə də, motiv baxımından 
heyvanlar haqqında ənənəvi nağıllardan fərqlənir.
Nağılın süjet xətti qurdun keçinin balalarını yeməsi və 
keçinin öz intiqamını alması üzərində qurulur. Ancaq diq-
qətlə incələdikdə qumuq və Azərbaycan variantlarında bəzi 
kiçik fərqlər ortaya çıxır. Azərbaycan variantında qurd, ke-
çidən qorxmur, hiyləgərlik etmir, təbiətindən gələn bir xis-
lət ilə keçinin balalarını yemək istəyir. Qumuq nağılında isə 
qurd əvvəlcədən plan qurur, keçinin ağzından söz alır, 
onun balalarını necə yemək haqqında düşünür. Deməli, qu-
muq nağılında canavar daha ağıllı və tədbirli heyvan kimi 

---

38 
təqdim edilir. Bu da mövzunun başlanğıcında vurğuladığı-
mız millilik məsələsinin önəmini bir daha ortaya qoymuş 
olur.
Nağılın maraqlı cəhəti həm də ondan ibarətdir ki, hər 
iki variantda keçi məhz dəmirçinin sayəsində güclənir. Qur-
da qalib gəlir. Nəzərə alsaq ki, dəmirçilik qədim türklərdə 
müqəddəs sayılırdı, onda keçinin dəmirçinin sayəsində qalib 
gəlməsində də mistik bir gücün varlığından söhbət gedir. 
Çünki qurd keçidən təbiətcə üstün heyvandır. Ancaq nağıl-
da bunun əksinə, qurdun keçidən qorxduğu qeyd edilir. Bu 
da mistik güclərin rolu ilə mümkün olur. Mistik güc isə 
əsasən, dəmirçinin sayəsində gerçəkləşir. Dəmirin beşinci 
müqəddəs maddə olaraq qəbul edildiyi türk mifologiyasın-
da məhz dəmirçinin sayəsində zəifin güclüyə qalib gəlməsi 
təsadüf sayılmamalıdır. D.Kaya dəmirçilik haqqında yazır: 
“...Dəmirçilik də onlar (Türklər – A.Q.) üçün müqəddəs iş 
və məşğələ idi” (Türk halk edebiyatı terimleri..., 2007: 
79). Bu nağılın keçinin üstünlüyü ilə bitməsinin digər səbə-
bini də Azərbaycan və qumuq folklorunda keçi və qurda 
münasibətinin əksi kimi görə bilərik. Bildiyimiz kimi, Azər-
baycan və qumuq türkləri heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. 
Mal-qara üçün də ən təhlükəli heyvan təbii ki, qurddur. 
Qurddan xəta, təhlükə görən qədim insan qurd haqqında 
müxtəlif nağıllar, rəvayətlər uyduraraq ondan özünü qoru-
mağa çalışmışdır. Ancaq keçi süd, yun, bala verir. Yəni sa-
hibinə xeyir verir. Deməli, qədim insanın təfəkküründə ke-
çinin dəmirçidən yardım alması və qurdun keçiyə məğlub 
olması heç də təsadüf deyil, qanunauyğunluğun bir parçası-

---

39 
dır. Qısaca qeyd edək ki, bu nağılın obrazları heyvanlar 
aləmini təmsil edir.
Oruc Əliyev bildirir ki, “Sehrli nağılların qəhrəman-
ları Məlikməmməd, Tapdıq, Ayğır Həsən, Kəl Həsən, Can-
tiq və başqaları ideal qəhrəmanlardır. Onlar şər qüvvələri 
məhv etməklə insanları ölümdən, fəlakətdən qurtarırlar. Be-
lə qəhrəmanlar imkansız olan xeyir əməlləri həyata keçirirlər. 
Sehrli nağılların məntiqinə görə, yalnız qarşıya qoyulan 
şərti yerinə yetirə bilənlər istəklərinə yetirlər, bunu bacar-
mayanlar isə əsir alınır, qula çevrilir, bəzən də ölümə məh-
kum olurlar. Sehrli nağılların qəhrəmanları belə şərtləri yerinə 
yetirməklə öz istəklərinə layiq olduqlarını göstərirlər. 
Bu cəhət heyvanlar haqqındakı nağıllar üçün səciyyə-
vi hal kimi özünü göstərmir. Bunun başlıca səbəblərindən 
biri heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarin “heyvani sər-
bəstliyə” əsaslanmasıdır. Bu cəhəti nəzərə alan Muxtar Ka-
zımoğlu göstərir ki, burada “heyvan-insan” münasibətinin 
“heyvan-heyvan” münasibəti şəklində ifadəsinin əlamətlə-
ri duyulur. Bu əlamətlər “Xoruz və Padşah”, “Tülkü baba 
və Hacıleylək”, “Tülkünün kələyi” kimi nağıllarda daha 
qabarıq şəkildə üzə çıxır (Kazımoğlu, 2006:19). 
Vəhşi heyvanların, ev heyvanlarının və insanların yer 
aldığı bir çox nağıllarda heyvanla yanaşı, insanların da 
iştirakı təbii şəkildə özünü göstərir. Bu nağılların bəzisin-
də heyvanlar deyil, insanlar çıxılmaz vəziyyətə düşür, alda-
dılır. “Tülkünün kələyi” nağılı bu cəhətdən diqqəti cəlb 
edir. Bu nağılda ovçu ilə tülkü qarşı-qarşıya gətirilir. Tül-
külər Oçu Pirimin toyuq hininə gəlib girir. Ovçu Pirim 
üçüncü gün tülküləri yaxalaya bilir (htpp: Əliyev O.,).

---

40 
Heyvanlar haqqında nağıllarda süjet xətti sadə qurulur, 
obrazlar heyvanlardan ibarət olur. Bu tərz nağılların xarak-
terik xüsusiyyətləri məhz bunlardır.