4- mavzu: Diqqat va Xotira – psixik

4. Ruhiy faoliyat qo`zqatuvchisining sifatiga ko`ra:
a) musiqiy;
b) eshitish xotirasi;
5. Ruhiy faoliyatning inson yo`nalishiga qarab:
a) fenomenal;
b) kasbiy.
Keltirilgan xotira turlarini umumiy tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:




Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu ko`rinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi.
Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur`ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi.
His-tuyg`u yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuyg`ular, ruhiy kechinmalar, hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o`z-o`zimizga bo`lgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb ataladi.
Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta`mlar, ranglar shakllar, bilan bog`liq bo`lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog`lanishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug`ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi.
Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turlari ajratib ko`rsatiladi va ular quyidagilardan iborat.
Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko`rinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo`lish hodisasi quyidagilardan tuziladi: agar sub`ektga bir necha daqiqa oddiy qo`zg`atuvchi yuborilsa, jumladan 10-15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so`ng tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyilsa, u qizil kvadrat o`rnida huddi shunday geometrik shakl izini ko`rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko`pligi rangda tovlanadi. Mazkur iz o`sha zahoti, ba`zan bir necha sekunddan keyin paydo bo`lib, 15 sekunddan to 45-60 sekundgacha o`sha ob`ektda saqlanib turadi, shundan so`ng asta-sekin oqara boshlaydi. Natijada o`zining aniq qon turini yo`qotadi, keyinchalik mutlaqo yo`qolib ketadi. Goho butunlay yo`qolishi uchun qaytadan paydo bo`lishi mumkin.
O`zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bo`linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, so`ngra nigohini oq qog`ozga ko`chirsa, u holda ob`ektda ko`k-yashil rang paydo bo`lganday ko`rinadi. Izchil obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi.
Eydetik obrazlar psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an`ana tusiga kirgan bo`lib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma`noni anglatadi. Xotiraning bu turi, ya`ni eydetik obrazlar o`z vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari aka-uka Yenishlar nomidan ta`riflab berildi. Ba`zi odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar ko`z o`ngidan olib qo`yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega.