4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili



Yüklə 0,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/49
tarix07.01.2024
ölçüsü0,72 Mb.
#204009
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   49
1) маъруза матни 3-мавзу

reductio
– ortga surish) degan nom olgan, harakat ijtimoiy 
shakllarini biologik shakllar darajasigacha soddalashtirish biologizatorlik 
konsepsiyalarida mavjud.
Dunyo, uning kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi hozirgi tasavvurlar 
nuqtai nazaridan ko„rsatilgan shakllar harakatning mavjud va taxmin qilingan 
usullarining butun rang-barangligini aks ettirmaydi. Xususan, elementar 
zarralarning o„zgarish jarayonlari, XIX asrda nomalum bo„lgan mikro- va 
makrodunyo darajasidagi boshqa o„zgarishlar materiya harakati mexanik, fizik va 
kimyoviy shakllarining o„zaro nisbatiga doir masalani yangidan qo„ymoqda. Bu 
erda mexanik shakl endi barcha fizik jarayonlar negizi sifatida qaralmaydi. 
Endilikda biologik harakat ham boshqacha tushunilmoqda: uning elementar 
zarralari, ilgari taxmin qilinganidek, oqsilli molekulalar emas, balki XX asrda 
kashf etilgan DNK va RNK hisoblanadi. Ayrim olimlar Yer po„sti hamda Yer 
ostida yuz berayotgan jarayonlar haqidagi hozirgi tasavvurlarga asoslanib 
harakatning geologik shaklini farqlamoqdalar. 
Materiya harakatining geologik shakli mavjudligi haqidagi taxminni qabul 
qilsak, materiyaning mazkur shakli mexanik, fizik va kimyoviy o„zaro tasirlarni o„z 
ichiga olgan dastlabki sintez sifatida amal qiladi.
Bu qadimgi “xaos” 
kategoriyasida o„z aksini topadi. Mazkur kategoriya nafaqat tartibga solinmaganlik 
va tartibsizlik dalili sifatida, balki stixiyali shakllanish tamoyili sifatida ham talqin 
qilinadi. Bu holda organik dunyo vujudga kelishidan oldingi tabiat mexanik, fizik 


va kimyoviy jarayonlarning olg„a qarab rivojlanishidan emas, balki ularning 
umumiy, differensialanmagan o„zaro tasiridan tashkil topadi. Ayni paytda bunda 
geologik va geografik omillar Erda hayot vujudga kelishi uchun tarixiy shart-
sharoit yaratgan, deb takidlash lozim. 
Zilzilalar Erning qattiq qobig„ida katta siljish, sinish yoki o„pirilishlar 
yuzaga kelishi va tasir energiyasining tez tarqalishi natijasida ro„y berishi haqidagi 
tadqiqotlar materiya harakatining geologik shakli mavjudligining dalili 
hisoblanadi. SHved olimlarining fikricha, Yer qobig„i muttasil harakatdagi plitalar 
bloklaridan tashkil topadi. Ular bir-birining ustiga chiqib, sunami va zilzilaga 
o„xshash tabiiy anomaliyalarni vujudga keltiradi. Masalan, Shveysariya ikki plita – 
Afrika va Evropa plitalari tutashgan erda joylashgan. Afrika plitasi yiliga 6-11 
mm\tezlikda 
siljib, 
Shveysariyaning 
hududiy yo„qotishlari «sababchisi» 
bo„lmoqda. Qadimgi Ural ham har yili 3-5 sm\ tezlikda G„arbiy Evropaga 
yaqinlashmoqda.
Qadimgi olimlar Yer qobig„ining harakatini ustki suvlar va Yer ostidagi 
issiqlik faoliyati bilan tushuntirganlar. Dunyoviy moddaning harakati kosmik 
sabablar tasirida ham yuz bergan, jumladan, olis o„tmishda Yer vujudga 
kelganidan keyin uning yuzasi ulkan asteroidlar urilishidan larzaga kelgan, suvning 
1,5 kmg„gacha balandlikka ko„tarilishi esa relefni buzgan, degan fikrlar ham bor.
Bazan «materiya harakatining geologik shakli» tushunchasi boshqa 
sayyoralarga nisbatan tatbiq etilgan. Bunday taxmin harakatning universalligini 
namoyish etgan, ammo bu aynan Yer sayyorasini ko„rsatuvchi va unda zarur 
komponentlar: suv, kislorod, mo„tadil harorat rejimi mavjudligini nazarda tutuvchi 
«geo» atamasiga zid bo„lgan. Ushbu komponentlar majmui boshqa sayyoralarda 
uchramasligi mazkur fikrning isboti sifatida talqin qilish imkonini beradi.
Materiya harakatining asosiy, xususiy va kompleks shakllari ham mavjud. 
Materiya harakatining xususiy shakllari asosiy shakllar tarkibiga kiradi
. Masalan, 
fizik materiya bo„shliq, maydonlar, elementar zarralar, yadrolar, atomlar, 
molekulalar, makrojismlar, yulduzlar, galaktikalar, metagallaktikani o„z ichiga 
oladi.
Materiya harakatining kompleks shakllariga astronomik (metagalaktika – 
galaktika – yulduzlar – sayyoralar), geologik (planetar jism sharoitidagi materiya 
harakatining fizik va kimyoviy shakllaridan iborat), geografik (litosfera, gidrosfera 
va atmosfera doirasidagi materiya harakatining fizik, kimyoviy, biologik va 
ijtimoiy shakllarini o„z ichiga oladi) shakllar kiradi.
Materiya harakati kompleks shakllarining
muhim xususiyatlaridan biri 
shundan iboratki, ularda pirovard natijada materiyaning quyi shakli – fizik 
materiya etakchilik qiladi; geologik jarayonlar fizik kuchlar, chunonchi, 
gravitatsiya, bosim, issiqlik bilan tavsiflanadi. Geografik qonunlar fizik va 
kimyoviy shartlar hamda Yer yuqori qatlamlarining o„zaro nisbatlari bilan 
belgilanadi.


Hozirgi zamon metodologiyasi nuqtai nazaridan materiya harakat 
shakllarining oddiy chiziqli joylashuvi to„g„ri emas. U har bir bo„g„inda hech 
bo„lmasa ikkiga – rivojlanishning asosiy va ikkinchi darajali tarmoqlariga 
bo„linishi zarur. 
Birinchi – asosiy tarmoq rivojlanish jarayonini kelajakda mazkur 
sifat bosqichi doirasidan tashqariga olib chiquvchi shakllar vujudga kelishidan 
dalolat beradi. Ikkinchi tarmoq mavjud harakat shaklining rivojlanish 
imkoniyatlarini ko„rsatadi. Masalan, kimyoviy birikmalar organik va noorganik 
birikmalarga ajrala boshlaydi. Mazkur divergensiyada (ikkiga bo„linishda) birinchi 
– organik shakl imkoniyatli shakl sifatida rivojlanish jarayonini materiya 
harakatining yangi shakli – biologik shaklga olib keladi, imkoniyatsiz tarmoq 
hisoblangan ikkinchi shakl biz yashayotgan zamin, uning qobig„ va yuzasini 
tavsiflaydi. Materiya harakatining biologik shakli darajasida o„simliklarning 
quyidan oliyga rivojlanishi imkoniyatsiz tarmoq sifatida qaralishi mumkin, chunki 
bu rivojlanish jarayoni o„z tabiati chegaralaridan chetga chiqishigacha olib 
kelmaydi. Hayvonlarning rivojlanishi sifat jihatidan yangi obekt – inson paydo 
bo„lgungacha davom etadi. Bu materiya harakatining sifat jihatidan boshqa shakli 
vujudga kelganidan dalolat beradi. Materiya harakatining har bir shaklida makro va 
mikrodarajalarni farqlash, shuningdek, umumiy hamda xususiy qonuniyatlarni 
bilib olish maqsadga muvofiqdir.

Yüklə 0,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin