A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

 Hayvonot dunyosini muhofaza qilish. 
Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir 
qismi bo`lib, tabiatda moddalar va energiya almashinuvida ular muhim rol’ o`ynaydi. Hayvonlar 
o`simliklar bilan uzviy aloqada bo`lib turadi. O`simliklarning Quyoshdan olayotgan energiyasini 
100% desak, shuning 50% ini o`zlashtirib organik mod-dalar hosil qiladi. Ana shu organik 
moddalar o`txo`r va bir-biri bilan ovqatlanadigan etxo`r hayvonlar tomonidan iste`mol qilinadi. 
Natijada hayvonlar faoliyati normal o`tadi. Hayvonlar o`z navbatida o`simliklarga ta`sir 
ko`rsatib, ularni changlatishda, urug’ va mevalarini tarqatishda ishtirok etadi. Ba`zi hayvonlar, 
chunonchi, yirtqich qushlar zararkunanda kemiruvchilarni qirib, o`simliklarning hosildorligini 
oshiradi, ba`zi foydali hasharotlar esa o`simliklarni ayrim zararli hasharot va kasalliklar dan 
saqlaydi. Hayvonlar insonlar hayotida avvalo oziq-ovqat resurslari sifatida katta ahamiyatga ega; 
qolaversa mo`yna tayyorlashda va ko`pgina boshqa sohalarda muhim rol’ o`ynaydi. Inson 
o`zining xo`jalik faoliyatida hayvonlarga bevosita va bilvosita ta`sir ko`rsatadi. Bunday ta`sir 
ba`zan salbiy, ba`zan esa ijobiy bo`lishi mumkin. Salbiy ta`sir etganda hayvonlarning soni 
kamayib ketishi, ularning holati yomonlashishi 
mumkin. Insonlarning salbiy ta`siri natijasida 
respublikamizda mavjud bo`lgan sutemizuvchi yovvoyi hayvonlarning 99 turidan 32 tasi, 
parrandalarning 410 turidan 31 tasi, baliqlarning 79 turidan 5 tasi «Qizil kitob»ga kiritilganligi 
bizga ma`lum. Jumladan, katta shomshapalak, shalpangquloq, ko`rshapalak, oq suvur, qo`ng’ir 
ayiq, sirtlon, qoplon, xongul, irbis, jayron, Ustyurt qo`yi, Qizilqum yovvoyi qo`yi, arxar, lochin, 
itolg’i, ov turna, tuvaloq, bizg’aldoq, qum chumchug’i, echkemar, Osiyo kobrasi, baxri baliq, 
mo`ylov baliq, Sirdaryo kurakburuni va boshqalarni ko`rsatish mumkin. 
Hayvonlarni muhofaza qilish, ularning tabiatdagi muvozanatini saqlab qolish, kamayib 
ketgan hayvonlar sonini qayta tiklash uchun asosan ovchilik va baliq ovlashni tartibga solish, 
qo`riqxona va buyurtma (zakaznik)larni tashkil etish lozim. Hayvonlar yashaydigan joylarning 
ekologik holati yaxshilanadi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida erlardan foydalanganda 
hayvonlar uchun o`tlaydigan maydonlar qoldiriladi, ularni iqlimlashtirishga e`tibor beriladi, 
zaharli preparatlar ta`siridan himoya qilinadi va shunga o`xshash tadbirlar amalga oshiriladi.
Fan va texnika taraqqiyoti sharoitida inson xo`jalik faoliyati natijasida keskin 
o`zgarayotgan tabiiy boyliklarga ongli munosabatda bo`lish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday 
uchastkalar qo`riqxonalar, rezervatlar, tabiiy bog’lar, tabiat yodgorliklari va buyurtmachilar 
deyiladi. Hozirgi kunda Yer kurrasi bo`yicha muhofaza qilinadigan hududlar soni 20 mingdan 
ko`p. Qo`riqxona quruqlik va suv havzasining xarakterli tabiiy landshaftlari bo`lgan ma`lum bir 
maydon bo`lib, tabiatni muhofaza qilishning eng samarali shakllaridan biridir. Alohida muhofaza 
qilinadigan hududlar orasida qo`riqxonalar muhim rol’ o`ynaydi. Qo`riqxonalarning asosiy 
vazifasi — tabiatning diqqatga sazovor, qimmatli landshaftlarini jamiyat manfaatlari uchun 

---

sahlashdan iborat. Qo`riqxona hududlaridan xo`jalikda foydalanish, hatto, pichan tayyorlash ov 
qilish, baliq tutish, zamburug’ terish umuman taqiqlanadi. Qo`riqxonalar atrofi kam foydalanib, 
muhsfaza qilinadigan zona bo`lishi kerak. Qo`riqxonalarning asosiy vazifa va maqsadlari 
nimalardan iborat? Qo`riqxonalarning hududlaridagi majmular tabiiy holda saqlanadi. Ular inson 
tomonidan o`zlashtirilgan va o`zlashtirilayotgan qo`shni hududlar uchun namuna bo`lib xizmat 
qiladi. Qo`riqxonalarning vazifasi tabiatni bir butun holda o`rganishdir. Ular landshaft tarkibiy 
qismlari o`rtasidagi uzviy bog’lanishlarni bilib olib, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish 
yo`llarini ishlab chiqish uchun zarur. Inson tomonidan o`zlashtirilgan landshaftlarga moslasha 
olmagan hayvonlarni faqat qo`riqxonalarda saqlash mumkin bo`lmoqda. Bular zubr, qulon, 
moral, begemot, yo`lbars, arslon, qoplon, ilvirs, suv kalamushi, turach, qizil g’oz, gagra va 
boshqalardir. Shuningdek, bir qancha o`simlik turlari faqat qo`riqxonalarda saqlanmoqda. 
Qo`riqxonalar ovlanadigan hayvonlarni saqlash va ularni ko`paytirishda ham katta rol’ o`ynaydi. 
SHunday qilib, qo`riqxona hududlari turli xil hayvon va o`simlik turlarini, ovlanadigan 
hayvonlarning miqdori va genetik fondini saqlash uchun xizmat qiladi. Mamlakatimizda hamma 
qo`riqxonalar ilmiy muassasalar hisoblanadi. Qo`riqxonalarda minglab xodimlar tabiiy 
majmularni va ularning ayrim tarkibiy qismlarini tekshiradilar. 
Barqaror taraqqiyoti uchun tabiatni muhofaza qilish va biologik xilma-xillik 
resurslarini saqlab qolish katga ahamiyatga ega bo`lganligi tufayli O`zbekiston Respublikasi 
1995 yilda Xalqaro biologik xilma-xillik to`g’risidagi Konventsiyaga (CBD, Rio-de-Janeyro) 
qo`shildi. 1998 yilda hukumat tomonidan O`zbekiston Respublikasida Biologik xilma-xillikni 
saqlab qolish bo`yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasining tasdiqlanishi bioxilma-xillikni 
saklab qolish yo`lidagi birinchi qadam bo`ldi. Bu strategiyaning asosiy vazifalaridan biri 
mamlakat umumiy maydonining 10%gacha qismini qamrab oluvchi muhofaza etiladigan 
tabiiy xududlar barkaror tizimini tashkil qilish hisoblanadi. O`zbekistan Respublikasida 
bioxilma-xillikni muhofaza qilish aynan muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda to`laqonli 
amalga oshirilmokda. Muhofaza etiladigan tabiiy xududlarni tashkil qilish, muhofaza etish 
va foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi hukumat, joylardagi davlat hokimiyati organlari, 
shuningdek maxsus vakolatga ega bo`lgan davlat organlari - O`zbekiston Respublikasi 
Tabiatni muhofaza qilish davlat ko`mitasi, Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Davlat geologiya 
qo`mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Xalqaro darajada muhofaza etiladigan tabiiy hududlar 
tizimining taraqqiyoti Umumjahon tabiatni muhofaza etish uyushmasi, xususan, Umumjahon 
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar komissiyasi (WCPA) tomonidan muvofiklashtiriladi. 
Biroq muhofaza etiladigan tabiiy xududlar butligi va samarali menejmentini davlat 
miqyosida ta`minlash muhofaza etiladigan tabiiy xududlarni boshqarishning birinchi 
darajali vazifasi hisoblanadi. Muhofaza etiladigan hudud - bu biologik xilma-xillikni hamda 
tabiiy resurslar va ular bilan bog’liq madaniyat elementlarini saqpab qolish uchun 
mo`ljallangan, bunday maqsadga xos bo`lgan qonuniy va ma`muriy boshqaruv tartibiga 
bo`ysungan kuruklik va 
;
yoki dengiz qismi (IUCN1994). O`zbekistan Respublikasi tomonidan 
Bonn Kon-ventsiyasi (CMS, Bonn, 1998), Ramsar Konventsiyasi (Ramsar, Convention on 
Wetland), Yo`kolib ketish xavfi ostida bo`lgan yovvoyi fauna va flora turlari bilan xalqaro 
savdo qilish to`g’risidagi Konventsiya (CITES, Vashington, 1997), yaqin va uzoq xorij 
davlatlar bilan tabiatni muhofaza qilish masalalari bo`yicha xalqaro bitimlar imzolangan. 1972 
yilda YUNESKO tomonidan «Umumjahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza kilish 
to`g’risida»gi Konventsiya qabul qilindi, unda birinchi marta jahon xalqlarining «Umumjahon 
merosi»ni tashkil qiladigan universal kadriyatga ega bo`lgan ba`zi tabiiy za madaniy 
boyliklarni himoya qilish va saklash mas`uliyati belgilab berildi. 1975 yilda ushbu 
konventsiyani 21 davlat ratifikatsiya qildi, hozirgi paytda konventsiya tomonlariga aylangan 
davlatlar umumiy soni 180 ga etdi. O`zbekiston Respublikasi bu konventsiyaga 13.01.93 yilda 
ko`shildi. «Umumjahon merosi» ro`yxatiga takdim etilgan ob`yekt madaniyat yoki tabiat boyligi 
merosi, madaniy landshaft bo`lishi mumkin. Tabiat boyliklari - bu yuksak estetik yoki ilmiy 
kadriyatga ega bo`lgan tabiiy (jismoniy yoki biologik) tuzilmadir. O`zbekiston bo`yicha 
«Umumjahon merosi» ro`yxatiga 4 ta (madaniy, tarixiy) ob`yekt kiritilgan: bular Xivadagi 

---

Ichan kal`a (1990), Buxoro (1993) va SHaxrisabzning tarixiy markazlari (2000), Samarkand - 
madaniyatlar chorrahasi (2001). Hozirgi paytda Davlat biologik nazorati (Dav-bionazorat) 
tomonidan O`zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi va YUNESKO ishlari bo`yicha 
milliy komissiya ishtirokida O`zbekiston Respub-likasining tabiat boyliklari merosi dastlabki 
ro`yxati tayyorlandi hamda «Umumjahon merosi» ko`mitasiga takdim etildi. «Umumjahon 
merosi» ro`yxatiga 6 ta (tabiiy) ob`yekt: Tog’li Hisor, Chotqol biosfera ko`riqxonasi, Zomin 
tog’lari (Zomin ko`rikxonasi va Zomin milliy bog’i), SHohimardon. Boysun tumani (qo`shma 
sayt) va Sarmishsoy (ko`shma sayt) kiritildi. Ob`yektning mazkur ro`yxatga rasman kiritilishi 
uning xalkaro nufuzini oshirib, keyinchalik uni saqlab qolish bo`yicha dolzarb masalalarni 
hal kilish uchun mablag’ olish imkonini beradi. Ob`yekt rasmiy sertifikat oladi va o`z nomi, 
chegara va axborot nashrlari va hokazolarda mazkur rasmiy nishonni joylashtirish imkoniyatiga 
ega bo`ladi. Asosan suvda suzuvchi kushlar yashash joylari sifatida xalqaro ahamiyatga ega 
bo`lgan suv-botqoq joylari to`g’risidagi Konventsiya (Ramsar konventsiyasi) 1971 yilda Ramsar 
(Eron) shahrida imzolandi Uning asosiy maqsadi suv-botqoq joylari (ko`llar, dare vodiylari, 
botqoqlashgan xududlar, dengiz qo`ltiqlari) va suvda suzuvchi qushlarni aniklash va saqlab 
qolishdan iborat. O`zbekistan Respublikasi 2001 yilda Ramsar konventsiyasiga qo`shildi. 
O`zbekiston hududida suvda suzuvchi va suv atrofida yashaydigan qushlar to`planadigan 
joylar sifatida juda muhim, suv organizmlari katta zahirasiga ega, muhofaza qilinishi va to`gri 
barqaror foydalanilishini talab kiladigan taxminan 10 ta suv havzasi (asosiylari - Dengizko`l, 
Sudoch’e, Arnasoy, To`dako`l, Achi’ ko`loblari, Qoraqir) mavjud. Ro`yxatga xalkaro 
ahamiyatga ega bo`lgan suv-botqok joylari, masalan, Dengizko`l kiritilgan. Hozirgi paytda 
ro`yxatga kiritilgan qisman o`zini-o`zi moliyaviy mablag’ bilan ta`minlash ko`zda tutilgan, bu 
ekologik turizm, rekreatsiya tashkil etish, tabiat resurslaridan foydalanishga ruxsatnoma 
berishdan tushgan foyda hisobiga amalga oshiriladi. «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar 
to`g’risida»gi Qonunga muvofiq, birinchi bor xususiy buyurtmaxonalar va parvarishxonalar 
yaratish mumkinligi qonuniy ta`minlandi. Bu muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni 
xususiylashtirishni anglatmaydi. Er maydonlari va boshqa tabiat ob`yektlari yuridik va jismoniy 
shaxslarga faqat foydalanishga beriladi. Bu nodavlat yuridik va jismoniy shaxslar mablag’larini 
jalb etishga imkon beradi, shu jumladan tabiat ob`yektlari va muhofaza etiladigan tabiiy 
hududlarni sakdash, qayta tiklash va qayta ishlab chiqarishni ta`minlash uchun turli milliy va chet 
ellik tabiatni muhofaza kilish tashkilotlarini jalb etishga yordam beradi. O`zbekiston 
Respublikasida hozir ikkita xususiy pitomnik tashkil etildi: Buxoro viloyatida (Peshku tumani) 
yo`rg’a-tuvaloqni ko`paytirish bo`yicha «Emirates Birds Breeding» MCHJ pitomnigi (2007 y.); 
Navoiy viloyatida (Karmana) yo`rg’a tuvalokni ko`paytirish bo`yicha «Emirates Centre for 
Conservation of Houbara» MCHJ pitomnigi (2008 y.). «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar 
to`g’risida»gi Qonun qabul kilingandan keyin ko`p sonli ob`yektlarga - o`rmon xo`jalik 
korxonalari va ovchilik xo`jaliklariga muhofaza etiladigan tabiiy hududlar maqomi berilmokda. 
Bu bioxilma-xillikni muhofaza qilishning xududiy jihatdan kamrab olingan maydonlarni ancha 
ko`paytirish imkonini beradi.
O`zbekiston Respublikasida hozirda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimiga 
umumiy maydoni 2164 km2 bo`lgan 9 ta davlat qo`riqxonasi, maydoni 6061 km2 bo`lgan 2 ta 
milliy bog’, maydoni 12186,5 km2 bo`lgan 9 ta davlat buyurtmaxonasi va 1 ta noyob hayvon 
turlarini kupaytirish bo`yicha Respublika markazi (Jayron ekomarkazi) kiradi. Muhofaza 
qilinadigan tabiiy hududlar umumiy maydoni 20520 km
2
ni yoki respublika umumiy hududining 
5,2 foizini tashkil qiladi. Quyida ularga alohida to`xtalib o`tamiz.