Агрономия факультети талабалари учун Узумчилик фанидан

Asosiy tushunchalar.
Tok ekini ham boshqa daraxtchil ekinlar singari yer ostki 
qismi – ildiz tizimidan va yer ustki qismlardan tuzilgan. Tok ildizlari ko„paytirish 
usuliga, tuproq tipiga, yer osti sizot suvlarining joylanish chuqurligiga qarab har xil 
o„sadi. Tok qalamchasidan ko„paytirilganda ildizlari popuk ildiz bo„lib, har qaysi 
bo„g„indan rivojlanadi, qalamchalar chuqur va qiya ekilsa yaxshi rivojlangan ildizlar 
paydo bo„ladi, yuza ekilganda esa kam rivojlanadi. Umuman tok ildizlari 6–8 
metrgacha chuqurlikka va 2 metrgacha yoniga qarab o„sadi, so„rish kuchi juda kuchli 
bo„ladi. Faol ildizlari 20 kungacha yashaydi.
Tok ildizlari 3 qismdan iborat: 
1. Yuza, shudring shimuvchi ildizlar; 
2. O„rta ildizlar; 
3. Asosiy ildizlar. 
Tokning yer ustki qismlariga: kundasi, ko„p yillik novdalari, bir yillik ko„k 
novdalari va ulardagi barglari, jingalaklari, gul to„plami, gullari, mevasi va urug„i 
kiradi. 
Tok asosan qalamchalaridan ko„paytirilgani uchun soxta ildiz bo„g„zi bo„lib,
undan so„ng kundasi rivojlangan. Tok kundasining balandligi o„stirish usuliga qarab 
har xil bo„ladi. Tok yer tok holida o„stirilsa balandligi 30 –50 sm, simbag„azlarda 50 –
60 sm va voishda o„stirilganda 2-3 m va undan ham baland bo„lishi mumkin. Tokda 4 
–5 tadan 7 –8 tagacha qo„llari bo„ladi, shu qo„llardan 2 yillik va bir yillik ko„k 
novdalar rivojlanadi. Ko„k novdalardan barglar, 2–tartib shoxlar, gul to„plamlari, 
gullari, mevalari va jingalaklar rivojlanadi. 
Tok barglari oddiy barglar bo„lib, nav belgisiga qarab, shakli, rangi har xil bo„ladi. 
Bir gektar tokzorda 3–4 gektargacha barg yuzasi bo„lib, ko„p miqdordagi suvni 
parlatadi. Masalan, tokning Oq kishmish navi butun yillik o„suv davrida bir gektar 
yerdan 11 ming metr kubgacha suvni parlatadi. Umuman, tokda bir uzum boshiga 
o„rtacha 5 dona barg to„g„ri kelishi kerak. Toklarni xomtok qilish paytida shularga 
e‟tibor berish talab etiladi.
To„p guli, gullari
– tokning gullari murakkab shingil yoki ro„vak shaklidagi 
to„pgulga yig„ilgan. Ular o„tgan yilgi qishki kurtaklarda hosil bo„ladi va kelgusi yil 
bahorda kurtaklar Yozilguncha boshlang„ich holatda bo„ladi. Tokning ekiladigan 
navlarining ko„pchiligida gullari ikki jinsli bo„ladi. Lekin, ba‟zi bir xo„raki va
vinobop navlari (Nimrang, Kattako„rg„on, Charos) ning guli funksional urg„ochidir. 

---

30 
Tok gullarining tuzilishi va funksiyasiga tashqi sharoit ta‟sir ko„rsatadi. Agrotexnika 
tadbirlari darajasi past bo„lsa, ikki jinsli gullar fiziologik Erkak gullarga aylanishi 
mumkin, Chunki onalik o„z funksiyasini bajarmay qo„yadi. Ikkinchidan tegishli 
sharoitda tokning funksional urg„ochi gullari-ning changi naslsizdan nasl-liga
aylanishi mumkin. Tokning changi juda mayda bo„lib shamol yordamida oson
tarqaladi. Tokning changlanishida hasharotlar deyarli qatnashmaydi.