Arapbayeva damegul kurbanovna norkulova nargiza tashpulatovna oilaviy munosabatlar psixologiyasining nazariy va amaliy masalalari
Yüklə 0,73 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A=a/(a+b)*100%
- L=1.2a\(1.2a+b)*100%
- D=2a\(2a+b)*100%
|
bosqich. Keksalikning dastlabki belgilari - tanada keksalik alomatlari, klimakterik holatlaming kelib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasa-da, ayrim jismoniy quvvatsizliklar paydo bo‘ladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi, mashg‘ulotidan uzoqlashadi, do‘stlari davrasi torayadi va hokazo. Lekin keksalikni tan olish va unga ruhan tayyor bo‘lish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga bog‘liq. Xalq ma’naviyati va madaniyati qanchalik yuqori bo‘lsa, keksalikka munosabat ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
bosqich. Oilaviy siklning tugashi odatda turmush o‘rtoqlardan birining o‘limi bilan boshlanadi. Er-xotinlaming tirik qolgani beva bo‘lib qolishi munosabati bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi. Musulmonchilikda chol yoki kampir beva qolsa, uni ikkinchi nikohga da’vat qilish, taklif etish an’ana, farzandlar uchun farz hisoblanadi. Ayniqsa, erkak kishi beva bo‘lib qolganda, farzandlaming biror kampirga yoki o‘rta yoshli juvonga uylanishini taklif etishi farz sanaladi. Bu Islom dini qadriyatlariga ham mos keladi. Yuqorida sanab o‘tilgan hayotiy ustanovkalar oila a’zolari har birining xulq-atvorida, dunyoqarashi va odatlarida muayyan o‘zgarishlaming kuzatilishiga, yangicha rollar o‘zlashtirilishiga olib keladi. Har bir yangi bosqich shaxs ongida muayyan krizislar, ziddiyatlar bilan kechadiki, ulami yengish, qiyinchiliklardan yaxshilik bilan o‘tish insondagi yaxshi fazilatlarga, tarbiyalanganlik darajasiga, sabr-qanoatiga bog‘liqdir. Har bir bosqichda ota, ona va farzandlar, kuyov-kelinlar bilan o‘zgacha munosabatlar tizimi shakllanadi. Masalan, bo‘linmagan katta oilada oila boshlig‘i - otaning qazo qilishi to‘ng‘ich farzandlar yelkasiga katta mas’uliyatni yuklaydi. Uning oilaviy o‘zaro munosabatlar tizimida o‘mi keskin ravishda o‘zgaradi. Agar turli hayot bosqichlarida oilaviy turmush tarzining o‘zgarishinini inobatga olsak, oilaviy nizolar yoki ziddiyatlar shu muayyan ma’noda tabiiy bo‘lib, uni har bir normal oila boshdan kechiradi. Shu bois ham o‘zbekchilikda “ro‘zg‘or”, “turmush” deyilib, momolarimiz “g‘or tub qo‘yibdi”, “mush deb qo‘yibdi”, deya oilaviy hayotning o‘ziga xos murakkabliklari borgigiga ishora qiladilar. Bunday ziddiyatlar oilaviy rollar ko‘payganda, farzand tug‘ilganda, qudalar bilan munosabatlar boshlanganda, ayriliq ro‘y bergan bosqichlarda ayniqsa sezilarli bo‘ladi. Lekin ahil va mustahkam oilada bu ziddiyatlar deyarli asoratlarsiz, yengillik bilan o‘tib ketadi. muloqot so‘zsiz - imo-ishoralar yordamida o‘tishi kerak. Qaysi tomonga o‘tilsa, olimpiada Shuning maktabida o‘tadi. Buning uchun sizga ikki minut vaqt beriladi". 0‘quvchilaming muloqoti tugagandan so‘ng bajarilgan vazifa tahlil etiladi. Ishtirokchilar joylariga o‘tirganlaridan so‘ng boshlovchi bo‘lib o‘tgan yechim variantlarini flipchartga yozadi. Ushbu muzokaradagi munosabatlar quyidagicha bo‘lishi mumkin. A B. A tomon В tomonga o‘tadi va В joyida qoladi. Munosabatlaming bu turi В nuqtai nazaridan qaraganda raqobat deb ataladi. A B. A tomon joyida qoladi, В tomon esa A tomoniga o‘tadi. В nuqtai nazaridan qaraganda bu xil munosabat yon berish deb ataladi. A B. A ham В ham bir-birlarining tomoniga o‘tishmaydi va o‘z joylarida qolishadi, bu xil munosabat passivlik, ya’ni masalani hal etishdan qochish deyiladi. A B. To‘rtinchi munosabat tipi kompramist deb ataladi. Bizning misolimizda olimpiada 3-bir maktabda o‘tkazilishi taklif etiladi. A B. Bu munosabat turi hamkorlik deb ataladi. Va bunda muammo ikkala tomonning manfaatlari hisobga olingan holda hal etiladi. Ya’ni olimpiadaning bir kuni bir maktabda, ikkinchi kuni esa ikkinchi maktabda o‘tadi. Bu holda ikkala tomonning qiziqishlari qondiriladi. Vahech qaysi tomon o‘zini kamsitilgan deb his etmaydi. Bu mashq xulosasiga ko‘ra, muloqotning hamkorlik uslubi eng samarali va konstruktiv bo‘lib hisoblanadi. Mashg‘ulotning ikkinchi yarmi nizoli vaziyatlami hal tishga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilardan biron-bir nizoli, muammoli vaziyatni aytish so‘raladi. Ushbu nizoli vaziyatning turli yechimlari o‘quvchilardan so‘raladi va har bir taklif etilayotgan variant biron munosabat turiga taalluqli deb topiladi. Odatda, muammoli vaziyat yechimlaridan hamkorlikka taalluqli bo‘lgan variant nizoni hal etishdagi konstruktiv yo‘l bo‘lib hisoblanadi. Bir necha nizoli
2.3 Nizoli oilalar bilan ishlashda korporativ trening texnologiyalaridan foydalanish1 1-Mashq Shaxslararo munosabatlar va nizoli vaziyatlarni hal etish usullari Maqsad: Rolli o‘yin orqali hamkorlik munosabatlari haqidagi tasavvurlami shakllantirish. Boshlovchi 10 ta xohlovchini xonaning o‘rtasiga taklif etadi. Ular ikki qator bo‘lib, bir-birlariga qarama-qarshi turishadi va ular oldiga yo‘riqnomaga binoan vazifa qo‘yiladi. Yo‘riqnoma: “Tasavvur qiling, siz ikkita maktabning vakillarisiz. Yaqinda fizika fanidan ikki kunlik olimpiada bo‘lishi kerak, lekin olimpiadaning qaerda bo‘lishi hali aniq emas. Birinchi qator - A tomon - birinchi maktab vakillari, ikkinchi qator esa - V - tomon - ikkinchi maktab vakillari. Olimpiada kimning maktabida o‘tishi hozirgi sizning harakatingizga bog‘lik. Har bir tomondagi o‘quvchi iloji boricha qarshisidagi sherigini har xil va’dalar, takliflar bilan o‘z tomoniga og‘dirib olishga harakat qilishi kerak. Lekin bu Muammoli oilalarda esa oilaning kattalari ulami yengish malakasi va tajribasiga ega bo‘lmay, boshqalarga sezdirib qo‘yadi, ba’zan oilaning ichidagi gap-so‘zlar mahallaga, uzoq va yaqin qarindoshlargacha yetib boradi. Tashqaridan bo‘lgan aralashuvlar ba’zan oilaning maromini tiklasa, ba’zan, aksincha, uning xalovatini buzadi, muammolar chalkashib ketadi. Bu vertikal ziddiyatlar, ya’ni, oilaviy nizolarga tashqaridan ota-ona va boshqa qarindoshlaming aralashuvi tarzida kechadi. Ba’zan, kattalaming orzu-havaslari deb, yoshlar o‘zlariga ma’qul bo‘lmagan hayot tarzini boshdan kechirishga majbur qilinadilar ham. Masalan, yosh oila alohida uyda mustaqil yashashni xohlaydi, lekin qaynona ulami yonida, uning tazyiqi ostida yashashga majbur qiladi, yoki er-xotin farzandlari bilan birga alohida yashashni istaydi, kattalar esa ulaming farzandlaridan birini shahaming boshqa bir chetida yoki boshqa shaharda yashashini talab qiladi. Momolar tarbiya tarzidan norozi bo‘lmagan kelin-kuyov va ulaming ota-onalari o‘rtasida nizo kelib chiqishi mumkin. Bundan tashqari, ota-onalardan biri nogiron yoki uzoq muddatli xastalikka chalingan paytlarda ham yosh oiladagilaming ayrimlarida surunkali taranglik tufayli ichki va ochiq nizolar paydo bo‘lishi mumkin. Bu kabi mayda-chuyda muammolar har bir oilada bo‘ladi, bu tabiiy, ulami yengishga ruhan tayyorlik va oila a’zolarining bir-birlariga muruvvatliliklari oilaning baxtli bo‘lishini ta’minlaydi. R.Kappenberg degan olimning ta’kidlashicha, ba’zan oilaviy munosabatlarda favqulodda paydo bo‘ladigan hodisalar ta’sirida shok- ziddiyatlar paydo bo‘ladi. Bu odatda kutilmaganda ro‘y beradigan holatlaming oqibati bo‘lib, oila a’zolari buni kutmaydilar. Masalan, er-xotinlarlardan birining xiyonati va uning oshkor bo‘lib qolishi, o‘g‘ilning noqobil bo‘lib giyohvand moddalar iste’mol qilishini kattalar bilib qolishlari, oila a’zolaridan birining boshqa jinoyat yo‘liga kirib qolishi, falokatlar va shunga o‘xshashlar oilaviy munosabatlaming to‘satdan o‘zgarishi, munosabatlami qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Bunda ham oiladagi kattalaming oqilligi, mahallaning hamjihatligi ijobiy rol o‘ynashi mumkin. Oilaviy munosabatlarni tadqiq etish metodikalari Ijtimoiy-psixologik so‘rovnoma (Qaynonalar misolida) (M.Mamatov, L. Tursunov, D.Arapbayeva) Ismi-sharifi Yoshi Tadqiqot o‘tkazilgan sana, yil Yo‘riqnoma: Biz yosh kelinlaming yangi oilaga moslashuvini o‘rganish bo‘yicha ijtimoiy-psixologik tadqiqot ishlari olib boryapmiz. Bizga bu borada ba’zi bir ma’lumotlami olishimizda sizning yordamingiz kerak. Bizning tadqiqotimizga rozilik berasiz deb umid qilamiz. Siz quyidagi savollami diqqat bilan o‘qib chiqib, o‘zingizga ma’qul kelgan variantni belgilashingizni so‘raymiz. Javoblaringiz haqiqatga mos kelishi lozim, ya’ni samimiy bo‘lsin. Sizning shaxsiy javoblaringiz sir saqlanishi kafolatlanadi. Samimiy javoblaringiz uchun minnatdorchilik bildiramiz. Kelinimning oilamizga moslashuvida menimcha... A Turmush o‘rtog‘ining roli katta В 0‘zimning rolim katta Ovsinlarining roli katta G Qizimning roli katta Kelinning yangi oilaga moslashib ketishi uchun menimcha... A 1-3 oy vaqt yetarli В 2-6 oy vaqt yetarli 3-1 yil vaqt yetarli G 4-2 yil vaqt yetarli Keliningizning yangi oilaga moslashish darajasi qanday deb o‘ylaysiz? bog‘liqligiga yo‘nalganlik, shaxsiy mas’uliyat va kompetentlikka urg‘u beriladi. Hukmronlik - boshqariladigan (ergashish). Muammolardan chetlashish. Inson muammolami hal eta oladimi yoki ulardan qochishga harakat qiladimi. Metodika kaliti . Adaptatsiya(moslashuv): A=a/(a+b)*100% . 0‘zini yoqtirish: S =a\(a+b)*100% . Boshqalarni qabul qilish: L=1.2a\(1.2a+b)*100% . Hissiy qulaylik: E=a\(a+b)*100% . Hukmronlikka intilish: D=2a\(2a+b)*100%
Metodika 101 savoldan tuzilgan bo‘lib, 5 ballik tizimda baholanadi: “bu menga mutlaqo tegishli emas” (0 ball), “bu menga ko‘pchilik hollarda xos emas” (lball), “ bu menga tegishli bo‘lishiga shubhalanaman” (2 ball), “buni o‘zimga tegishli deb bilmayman” ( 3 ball), “bu menga o‘xshaydi, biroq ishonchim yo‘q” (4 ball); “bu menga o‘xshaydi” (5 ball), “bu aniq men haqimda” (6 ball). Metodikada berilgan kalitga ko‘ra har bir savolga berilgan javoblar tegishli tartibda hisoblanadi. Metodikada barcha mulohazalar sifatiy tahlillar imkoniyatini kengaytirish maqsadida 6 ta omil bo‘yicha guruhlangan. 0‘zini yoqtirish va yoqtirmaslik. Ushbu omil individ o‘zini qanday bo‘lsa, shundayligicha qabul qilishi yoki buning aksini ko‘rsatadi. Boshqalami qabul qilish - boshqalar bilan nizoga borish. Individ atrofidagi kishilami qabul qilishi va ular bilan nizoga bormasdan normal, o‘zaro aloqada bo‘la oladimi? Hissiy qulaylik - optimizm, vazminlik, hissiy noqulaylik - xavotirlanish yoki apatiya. Ichki nazoratni kutish, hayotiy maqsadlarga erishish o‘ziga A 0‘rtacha В Yuqori Past G Sezmaganman Sizningcha, yosh kelinlaming oilaga moslashuvida kimlarning munosabati muhim rol o‘ynaydi? A Kelin-kuyovning В Qaynona-qaynotaning Ovsinlaming G Oila a’zolarining barchasi Sizningcha, yosh kelinlaming yangi muhitga moslashishida kim salbiy rol o‘ynaydi, deb o‘ylaysiz? A Qaynona В Turmush o‘rtoq Ovsinlar G Qayinsingil Sizningcha, kelinlardagi qaysi xususiyatlar yangi muhitga moslashuvlarida muhim rol o‘ynaydi? A Ochiqko‘ngil va kirishimliligi В Sabr-toqatliligi Jiddiyligi G 0‘z burchini anglab yetishi Kelinlaming yangi oilaga moslashib ketishlari sizningcha... A Juda qiyin В Oson Sezilmaydi G 0‘zlariga bog‘liq Sizningcha, kelinlaming yangi oilaga moslashishi jarayonida nima o‘zgarishi mumkin? A Xulq-atvori В Xatti-harakati 0‘ziga bo‘lgan munosabati G Boshqalarga bo‘lgan munosabati Sizningcha, yosh kelinlar yangi oilaga moslashuv jarayonida nimalarga e’tibor bermasligi kerak? A Turli xil gap-so‘zlarga В Turli xil maqtovlarga Noo‘rin tanbehlarga G Begonalaming bergan maslahatiga Keliningizning oilangizga moslashuvida qaysi xislati ijobiy o‘rin egalladi? A Chaqqonligi В Pazandaligi Bo‘ysunuvchanligi G Ozodaligi Sizningcha, kelinlaming yangi oilaga moslashishida unga qo‘l keladi... A Qaynonasidan o‘rganganlari В 0‘z oilasidan o‘rganganlari Ovsinlaridan o‘rganganlari G 0‘z bilganicha ish tutishi Sizningcha, yosh kelinlaming yangi oilaga moslashib keta olmaslik sabablari... A Uquvsizligi В Oilaviy hayotga tayyor emasligi Oila a’zolaridan o‘zlarini ustun qo‘yishlari G Moddiy va ma’naviy jihatdan tafovutlanishi Sizningcha, kelinlardagi qanday xususiyat oilaga moslashib ketishiga yordam beradi? A Mulohazaligi В 0‘z burchini anglab yetishi Iltifotliligi G Mehnatsevarligi Sizningcha, keliningizning oilaviy hayotga moslashishida sirdosh bo‘lgan shaxs... A Turmush o‘rtog‘i
В 0‘zim
Qizim G Ovsinlari Sizningcha, keliningizning yangi oilaga moslashib ketishidagi xususiyati... A Kayfiyatini boshqara olish В Uddaburonligi Kamtarligi G Kamgapligi Sizningcha, keliningizning oilangizdagi qaysi jihatlarga moslashuvi qiyin kechyapti? A Oilamizning o‘ziga xos urf-odat va qonun-qoidalariga В Oila a’zolarimizga Oilamiz tarkibiga G Oilamiz muhitiga Sizningcha, keliningizning yangi oilaga qiyin moslashuvi ko‘proq qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin, deb o‘ylaysiz? A Oila a’zolari bilan nizoga В Kelinning tushkinlik, tajovuzkor va ruhiy zo‘riqish holatga tushishiga Kelinning yangi oila haqida tasavvurining o‘zgarishiga G 0‘ziga bo‘lgan ishonchning yo‘qolishiga Sizningcha, kelinlaming yangi oilaga moslashuvida qaysi xususiyatlari ko‘pincha pand beradi deb o‘ylaysiz? A Og‘ir-bosiqligi В Kirishimli emasligi Sabrsizligi G Tortinchoqligi Kelinning yangi oilaga moslashib ketishi ko‘proq qaysi omillarga bog‘liq deb o‘ylaysiz? A Oilaviy hayotga tayyorgarligi В Ochiqko‘ngil va kirishimliligi Oilada ijobiy muhitning hukmronligi G Oila a’zolarining kelinga nisbatan ijobiy munosabati Sizningcha, kelinning yangi oilaga moslashuvining qiyin kechishi ko‘proq qaysi omillarga bogMiq boMishi mumkin deb o‘ylaysiz? A Oilaviy hayotga tayyor emasligi В Oilalar o‘rtasida moddiy va ma’naviy tafovutning mavjudligi Tortinchoq va kirishimli emasligi G 0‘z burchini anglamasligi Sizningcha, keliningiz oila a’zolaringiz ichidan kimlar bilan tezda til topishib ketdi, deb o‘ylaysiz? A 0‘zim bilan В Qizim bilan Ovsinlari bilan G Oilamizning barcha a’zolari bilan Sizningcha, keliningizning oila a’zolaringiz ichidan kimlar bilan til topishishi va unga moslashishi qiyin kechyapti, deb o‘ylaysiz? A 0‘zim bilan В Qizim bilan Ovsinlari bilan G Oilamizning barcha a’zolari bilan Sizningcha, keliningizning oilangizga moslashishida quyidagi jihatlardan qaysilari asosiy rol o‘ynadi? A Oilaga ma’naviy tayyorgarligi В Oilaga ruhiy tayyorgarligi Oilaga jismoniy tayyorgarligi G Oilaga axloqiy tayyorgarligi Sizningcha, keliningizning quyidagi jihatlaridan qaysisiga moslashishi ko‘proq oson kechyapti, deb o‘ylaysiz? A Oilamizning o‘ziga xos qadriyatlariga В Oilaviy an’analar, marosimlar va qadriyatlarga Oilamiz a’zolariga
G Oilamizning tartib va qonun-qoidalariga Sizningcha, kelinlarning yangi oilaga oson moslashib ketishida quyidagilardan qaysi biri muhim deb o‘ylaysiz? A Oilaviy hayotga tayyorgarligi В 0‘z burchini anglashi Yangi oila a’zolari bilan dunyoqarashining mos kelishi G Oiladagi ijobiy muhit Sizningcha, ayrim kelinlarning yangi oilaga moslashishi qiyin bo‘lishi oqibatida... A Qaynona-kelin o‘rtasidagi nizoga sabab bo‘lishi mumkin В Kelin-qayinsingil o‘rtasidagi munosabat keskinlashishi mumkin Kuyov-kelin munosabati buzilishi mumkin G Qudalar o‘rtasida tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin Ijtimoiy-psixologik so‘rovnoma (Kelinlar misolida) (M.Mamatov, L. Tursunov, D.Arapbayeva) Ismi-sharifi Yoshi Tadqiqot o‘tkazilgan sana, yi Yo‘riqnoma: Biz yosh kelinlaming yangi oilaga moslashuvini o‘rganish bo‘yicha ijtimoiy-psixologik tadqiqot ishlari olib boryapmiz. Bizga bu borada ba’zi bir ma’lumotlami olishimizda Sizning yordamingiz kerak. Bizning tadqiqotimizga rozilik berasiz deb umid qilamiz. Siz quyidagi savollami diqqat bilan o‘qib chiqib, o‘zingizga ma’qul kelgan variantni belgilashingizni so‘raymiz. Javoblaringiz haqiqatga mos kelishi lozim, ya’ni samimiy bo‘lsin. Sizning shaxsiy javoblaringiz sir saqlanishi kafolatlanadi. Samimiy javoblaringiz uchun minnatdorchilik bildiramiz. Yangi oilaga moslashuvingizda asosiy rol o‘ynagan shaxslarni belgilang? A Turmush o‘rtog‘im В Qaynonam Ovsinim G Qayinsinglim Yangi ijtimoiy muhitga kelinlarning moslashib ketishlari uchun qancha vaqt kerak? A 1-3 oy vaqt yetarli В 2-6 oy vaqt yetarli 3-1 yil vaqt yetarli G 4-2 yil vaqt yetarli ko‘ring. So‘ngra o‘zingizga ma’qul kelgan variantni belgilashingizni so‘raymiz. Bu menga mutlaqo tegishli emas-0, Bu menga ko‘pchilik hollarda xos emas-1, Bu menga tegishli bo‘lishiga shubhalanaman-2, Buni o‘zimga tegishli deb bilmayman-3, Bu menga o‘xshaydi, biroq ishonchim yo‘q-4, Bu menga o‘xshaydi-5, Bu aniq men haqimda-6. Samimiy javoblaringiz uchun minnatdorchilik bildiramiz.
oilaviy moslashuvning 4 ta darajasini aniqlashgan: rigid, mezonli, egiluvchan va xaotik. 2-jadval Baholash me’yorlari va o‘rtacha ko‘rsatkichlar
Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|