Arapbayeva damegul kurbanovna norkulova nargiza tashpulatovna oilaviy munosabatlar psixologiyasining nazariy va amaliy masalalari

Kerakli о ‘guv aurollari: flivlar, markerlar, aos ‘ozli skotch
Ishtirokchilar ikki guruhga bo‘linishadi va har bir guruhga quyidagi savollar beriladi:

1. 
   0‘tmishda, tarixda (payg‘ambar davrida) Islomda oilada eming burchi va vazifalari nimalardan iborat bo‘lgan?
   
2. 
   Hozirgi kunda, zamonaviy hayotda islomda oilada eming burchi va vazifalari nimalardan iborat?
   

Guruhiy faoliyatni tashkil etilishi: Har bir bir guruh ushbu savollami muhokama etgan holda, flipga o‘z tahlillarini yozib borishadi va guruhiy muhokamadan so‘ng taqdimotlarini amalga oshirishadi.
Taqdimotlardan so‘ng refleksiya amalga oshiriladi.
TRENING №2
Trening ishtirokchilariga 0‘zbekiston Respublikasi oila kodeksi haqida savol berish. Oila kodeksi nima, u qanday modda va bo‘limlardan iborat?
Guruhiy faoliyat va rolli o‘yinlami tashkil etish
Kerakli о ‘guv aurollari: flivlar, markerlar, aos ‘ozli skotch
Oila kodeksidagi eming huquq va majburiyatlari qismlariga dahldor moddalarini soniga qarab guruhlarga bo‘lish va har bir guruhda ushbu moddalami tahlil etish hamda rolli o‘yin/sahna ko‘rinishi sifatida hayotiy misollardan o‘ynab berish.
Qaysi vaziyatlarda oila kodeksiga murojaat etiladi?
Taqdimotlardan so‘ng refleksiyani amalga oshirish.
Qaytma aloqa.

2. 
   Guruhdoshlarni hurmat qilish (laqab qo ‘ymaslik, faqat ismini aytib murojaat qilish).
   
3. 
   О ‘zining shaxsiy fikrini bildirish.
   
4. 
   Mulohazalarning bebaholigi.
   
5. 
   Xotirjamlik bilan gapirish.
   
6. 
   Faollik
   
7. 
   «STOP» qoidasi.
   
8. 
   Maxflylik
   

3. 
   “O‘zaro taqdimotlar” mashqi. Ishtirokchilar doira shaklida davraga o‘tiradilar va juftliklarga bo‘lingan holda, o‘zaro bir-birlari haqida sherigi nomidan gapirib beradilar. Ularga quyidagi yo‘riqnoma beriladi. Hozir siz va sherigingiz to‘rt daqiqa, ikki daqiqa siz va ikki daqiqa sherigingiz bir-biringiz haqqingizda iloji boricha ko‘proq ma’lumot yig‘ishingiz hamda sherigingiz nomidan u haqida 1 daqiqa ichida gapirib berishingiz kerak bo‘ladi. Bunda tinglovchilarda u haqda jonli tasavvur uyg‘onishi kerak. Shuning uchun, anketa ma’lumotlari bilan cheklanish kerak emas. Masalan, ismining kelib chiqish tarixi yoki hayotini o‘zgartirib yuborgan biron-bir voqea yoki yoshligidan qolgan yorqin xotira, hayotida qilgan eng dadil, g‘ayri oddiy ishi, g‘urur tuyg‘usini uyg‘otadigan yutug‘i va hakozalar haqida gapirishi mumkin. So‘ng guruh ushbu ishtirokchiga ixtiyoriy savol bilan murojaat etishi va u sherigi nomidan savolga javob berishi kerak bo‘ladi.
   

Kerakli о ‘auv aurollari: aos ‘ozlar. ruchkalar

4. 
   Trening maqsadini treningdan kutilayotgan natijalar bilan muvoflqlashtirish
   

Kerakli о ‘auv aurollari: Flipchart, markerlar
Trener ishtirokchilar kutilmalarini flipga yozib chiqadi va trening so‘ngida qanchalik ular ro‘yobga chiqqanligi tahlil etiladi.
Psixologik moslashuv - turmush o‘rtog‘ining ichki “men”ini, uning odatlari, xarakter xususiyatlarini bilish bilan bog‘liq. Ma’naviy moslashuv chuqur qadriyatlar, ustanovkalar, rafiq va rafiqaning shaxslilik xususiyatlarining uyg‘unlashuvida namoyon bo‘ladi. Seksual moslashuv nikohdan qoniqqanlikni yuzaga keltirib, seksual moslikka asoslanadi. Tadqiqotchilar fikricha, bu moslashuv turi erkaklar uchun juda muhim bo‘lib, ayollarda boshqacha manzara kasb etadi, seksual qoniqishni hech qachon his qilmagan ayollaming ko‘pchiligi oilaviy hayotdan qoniqqanliklari va o‘zlarini baxtli ekanliklarini e’tirof etadilar [45].
Zamonaviy psixologiyada o‘rganilayotgan muammo bo‘yicha adabiyotlar tahlilini umumlashtirish va tizimlashtirish oilaga moslashuv tushunchasiga aniqlik kiritish, uning xususiyatlarini ajratish imkonini beradi. Oila kichik guruh sifatida unga xos ba’zi bir tavsiflarga ega, oiladagi moslashuv jarayonini o‘rganishda ijtimoiy- psixologik moslashuvning namoyon bo‘lish qonuniyatlari ham ko‘zga tashlanadi. L.Y.Gozman va Y.E.Aleshina oilani boshqa kichik guruhlardan ajratib turuvchi quyidagi tomonlarini ko‘rsatib o‘tadilar:

1. 
   Oilaning normativ berilganligi, ya’ni oila normativ rejada maksimal darajada nazorat qilinadigan hisoblanadi;
   
2. 
   Oila tarkibining geterogenligi;
   
3. 
   Guruhning yopiqligi;
   
4. 
   Guruhning ko‘p funksionalligi;
   
5. 
   Oila tarixining davomiyligi;
   
6. 
   Totallik - insonning oilaviy munosabatlarga to‘liq jalb etilishi [13].
   

E.G.Eydemiller, I.V.Dobryakov, I.M.Nikolskaya (2003) fikricha, turmush qurgandan so‘ng yoshlar ikki murakkab va kengaytirilgan ota-onalar tizimiga qo‘shiladilar. Mazkur bosqichda er- xotinlar nafaqat bir-birlariga moslashishlari, balki yangi qarindoshlar bilan munosabatlami shakllantirishlari, ota-ona oilalaridagi qanday an’analami saqlab qolishlarini tushunishlari kerak bo‘ladi. Shunday qilib turmush o‘rtog‘ining oilasi bilan aloqalami yo‘lga qo‘yish - o‘zaro moslashishning eng murakkab jabhalaridan biridir. Aniqki, oilaviy hayot siklining mazkur bosqichi vazifalari xilma-xil bo‘lib, yoshlaming real imkoniyatlaridan chetga chiqishi ham mumkin. Yangi turmush qurgan er-xotinlar duch keladigan kundalik hayot qiyinchiliklari bir qator omillar bilan taqozo qilinadi:

1. 
   Oila hayot siklining boshlang‘ich bosqichi rivojlanish vazifalari bilan;
   
2. 
   Oilada er-xotinlaming o‘zaro munosabatlari va muomalasidagi o‘ziga xosliklar bilan. Muomaladagi qiyinchiliklar turmush o‘rtog‘iga ishonmaslik, uning vafodorligiga ikkilanish, bo‘sh vaqtni birga o‘tkazishdan qoniqmaslik, er-xotin munosabatlariga ota- onalaming aralashuvi va hokazolardan kelib chiqadi;
   
3. 
   Er-xotinlaming oilaviy ittifoq haqidagi axloqiy va hayotiy qadriyatlari hamda tasavvurlarining mos kelmasligi bilan;
   
4. 
   Oila hayot faoliyatining tuzilmaviy-rolli jabhasi, birinchi navbatda, nikohdagi sheriklaming rolli xulq-atvor va rolli kutilmalari haqidagi tasavvurlaming mos kelmasligi bilan.
   

Rollami bajarishdagi qiyinchiliklar bir-biriga qo‘yiladigan talablar qarama-qarshi bo‘lganida, shuningdek, bir odam bajarayotgan turli rollaming qarama-qarshiligida yuzaga keladi. Er-xotinlaming kundalik qiyinchiliklami yengish malakasi ulaming oila-nikoh moslashuvi samaradorligi, umuman olganda nikohning muhimligi omili sifatida qaraladi [47].

Bir qator mualliflar er-xotinlaming bir-biriga psixologik mosligi moslashuv jarayonining ham sharti, ham natijasi ekanligini e’tirof etadilar. Er-xotinlaming bir-biriga mosligi muammosiga 3 ta asosiy yondashuvni ajratish mumkin: tarkibiy, funksional va adaptiv [31]. Tarkibiy yondashuv doirasida er-xotinning bir-biriga mosligi deganda, sheriklaming shaxsiy va individual-tipologik xarakteristikalarining muvofiqligi tushuniladi. Shu bilan birga, bir-biriga moslik, xarakteristikalaming o‘xshashligi bir-biridan keskin farq qilishini nazarda tutadi, biroq qadriyatlarga yo‘nalganlik, ijtimoiy-psixologik, kommunikativ ko‘rsatmalar, motivlar, manfaatlar kabi parametrlar er-
Ushbu o‘yindan so‘ng ishtirokchilarga “Ko‘prik” roligi qo‘yib beriladi va nizoli xulq va u bilan ishlash texnikalari muhokama etiladi.
Guruhiy topshiriq
Kerakli о ‘guv qurollari: Flip, markerlar, дог ‘ozli skotch kerak
bo ‘ladi
Ishtirokchilar 3-4 guruhlarga bo‘linadilar va har bir guruhga quyidagi savollarga fliplarda javob bering va guruhiy taqdimotni amalga oshirish topshirig‘i beriladi.

1. 
   Hozirgi kunda “Konfliktli xulq” ga ega inson rasmini chizib bering
   
2. 
   Konflikt xulqqa ega insonga xos sifatlami sanab bering.
   
3. 
   Ular bilan qanday ishlash yo‘llarini ko‘rsating
   

Guruhiy taqdimotlardan so‘ng refleksiya amalga oshiriladi.
Qaytma aloqa.
“Oilada erlik meneimenti”
maxsus o‘quv kursida o‘tkaziladigan psixologik treninglar DASTURI
TRENING №1 Kirish va tanishuv treningi 1. Trener o‘zini tanishtirib, trening maqsadini ishtirokchilarga aytib o‘tadi.

2. 
   Ishtirokchilar bilan treningda samarali ishlash qoidalarini ishlab chiqish.
   

Kerakli о‘guv gurollari: fliv-chart yoki markerli doska, ransli markerlar

1. 
   Bir kishi gapirganda hamma uni tinglaydi.
   
2. 
   Gapirayotgan shaxsni bo ‘Imaslik (chalg'itmaslik).
   
3. 
   Bir-birining flkrini hurmat qilish.
   

6. 
   Imtiyozlar qo‘ying. Muhim ishlami muhim bo‘lmagan ishlardan ajrata olish, taym menejmentning asosiy qoidalaridan biri dir. Ishlaringizni muhimlik darajasi bo‘yicha bo‘lib, ulami ko‘zingiz oldida ushlang.
   
7. 
   Qog‘oz varaqasida yoki Excel jadvalida yillik rejani tuzing (hozirgi kundan boshlab). Barcha ishlaringizni vaqt shkalasiga eng muhim va kattalaridan boshlab, maydalari bilan tugatib joylashtiring. Agar resurslar va vaqt muddatlarga qaraganda ishlaringiz ko‘p bo‘lsa, maqsadlaringizni qayta ko‘rib chiqing, chetlashtiring, taqsimlab chiqing. Ushbu rejani har oy ko‘rib chiqing va kerakli o‘zgarishlami kiriting.
   
8. 
   Bir hafta uchun reja. Yillik rejadek, haftalik rejasini hosil qiling. Haftani kunlarga bo‘lib chiqing. Yillik rejadan, yaqin hafta rejalarini yozib chiqing. 0‘ta detallashgan reja tuzmaslikka harakat qiling. Kutilmagan vaziyatlar uchun biroz bo‘sh vaqt qoldiring. Muhim ishlarga imtiyoz berib, ulami birinchi navbatda bajarishga harakat qiling. Kerak bo‘lsa, haftalik rejadan ko‘rib chiqing va tegishli o‘zgarishlami kiritib, ertangi kun vazifalarini alohida qog‘ozga yoki kundalikka ko‘chiring.
   

Modul №4 “Konflikt xulqi” trening qismi
Dastavval tinglovchilar bilan “Ko‘prik” o‘yini o‘ynaladi.
Kerakli о ‘auv aurollari: Oos ‘ozli skotch kerak bo ‘ladi
0‘yin borishi: Yerga qog‘ozli skotch tortiladi va sun’iy ko‘prik yaratiladi. Ixtiyoriy ikki ishtirokchi o‘yinga taklif etiladi. Ular ushbu ko‘prikni qarama-qarshi tomonlaridan kelgan holda, ko‘prik markazida uchrashib, keyingi tomoniga o‘tishlari kerak bo‘ladi. Bunda sun’iy ravishda ikki tomon ziddiyati, tomonlar to‘qnashuvi keltirib chiqariladi va ushbu vaziyatda nizoli xulqni namoyon bo‘lish shakllari, turlari ishtirokchilar tomonidan ko‘rsatiladi.

Refleksiya amalga oshiriladi.
xotinlaming bir-biriga mosligi holatida o‘xshash bo‘lishi lozim. Ayni paytda muayyan tipologik xususiyatlar (masalan, asab tizimining o‘ziga xosligi) keskin farq bo‘yicha uyg‘unlashuvi mumkin. 0‘xshash va farq qiluvchi xarakteristikalar birgalikda er-xotin o‘zaro aloqasining barqaror hamda samarali tarkibini ta’minlaydi.
Funksional yondashuv oila va uning barcha a’zolari ehtiyojlarini qondirish, samarali amal qilishni ta’minlovchi er-xotinlaming psixologik mosligini nazarda tutadi. Adaptiv yondoshuv er- xotinlaming bir-biriga mosligini ulaming ijobiy shaxslararo munosabatlari, samarali aloqa va bir-birini yaxshi tushunish sifatida ifodalaydi. Moslik bir-birining shaxsiyati va xulq-atvor xususiyatlariga chidamliligining yuqori darajasi, bag‘rikenglik, er (yoki xotini)ni qanday bo‘lsa, shunday ligicha qabul qilishga tayyorgarlikni bildiradi. Er-xotinning bir-biriga mosligi er-xotin moslashuvi va o‘zaro ko‘nikishi darajasi bilan izohlanadi [8].
Er-xotin mosligi darajasining ko‘rsatkichlari quyidagilar bo‘lishi mumkin:

1. 
   oilaviy qadriyatlaming uyg‘unligi;
   
2. 
   er-xotinning maqsadli munosabatlarida rolli umidlari va xulq- atvorining rolli modellari uyg‘unligi;
   
3. 
   er-xotinlaming ulardan har birining o‘z oilaviy rolini bajarishida o‘zaro baholashlarining muvofiqligi;
   
4. 
   turmush o‘rtoqning shaxsiy va xulq-atvor xususiyatlarini qabul qilish hamda ulami hamkorlikda hisobga olishga tayyorgarlik.
   

Bir-biriga moslikning antipodi er-xotinlaming mos bo‘lmasligi hisoblanib, uning farqli jihatlari bir-birini “emotsional to‘yinish” va begonalashuv hisoblanadi hamda u ikkilamchi dezadaptatsiyaga olib keladi [17].

8. 
   Uzaqov, E.G‘oziyev, A.Tojiyev kelinning yangi oilaga moslashuvi xususida quyidagi fikrlami ilgari suradilar: “Nikohga tayyorgarlik ko‘rishning muhim jihatlaridan biri kuyov-qayliqning o‘zaro, qaynota, qaynona, qarindosh-urug‘lar, xonadonning yaqin kishilari oldidagi burchlarini anglashidir. Mustahkam va barqaror oila qurishning asosiy xususiyatlaridan biri - kelinning o‘zga shart- sharoitlarga ko‘nikishi, o‘zgacha turmush tarziga moslashuvidir. Uning hali batamom sinalmagan his-tuyg‘ularga duch kelishi, iqtisodiy-moliyaviy tartibdagi tafovut, o‘zga xonadondagi notanish qadriyatlarga ko‘nikish, oilaviy an’analar, marosimlar, rasm- rusumlarga moslashishi yengil ko‘chmaydi, albatta. Bulaming hammasi yosh kelinning jismoniy, axloqiy, ma’naviy, ruhiy jihatdan tayyorgarligini sinash vazifasini o‘taydi. Bu sohada unga kuyov, qaynota va qaynona yordam berishlari kerak. Hayotning doshqozonida pishgan, sinalgan yosh oilagina barqaror xususiyat kasb etishi mumkin. Aksincha holatlarda esa ajralish kuchayaveradi” [38].
   

G‘.B.Shoumarov kelinlaming yangi oilaga moslashuvi uning mijoziga ham bevosita bog‘liqligini ta’kidlab, jumladan shunday deydi: “Ko‘proq xolerik mijozga mansub bo‘lganlar yangi xonadonga tez moslashadilar. Biroq yengilroq, tezroq va andishasiz kelinlami yangi oilaga moslashishi qiyinroq kechadi. Yangi sharoitga oson moslashadigan hamda uni osongina o‘zlashtirishga tayyor bo‘lganlar sangvinik mij ozidir [46].
Flegmatik mijoz esa vazmin, og‘ir karvon bo‘lgani uchun yangi oila sharoitiga sekinlik bilan moslashadi. Bir moslashib olganidan keyin esa uni o‘zgartirishni sira-sira istamaydi, uncha-muncha gap- so‘zga parvo qilmaydi. Melanxolik mijozlar ham shunga yaqin. Ammo sal narsadan ulaming ruhi tushib ketadi, bo‘lar-bo‘lmasga xafa bo‘laveradi. Ruhiy jihatdan nihoyatda sezgir bo‘lishadi. Mijoz turining o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olgan qaynona-kelinlaming til topib ketishlari oson ko‘chadi” [46].
V.M.Karimova fikricha, kelinchakning yangi oila muhitiga moslashishi ayrimlarda juda oson va tez kechsa, ayrimlari yillar mobaynida ham ko‘nikib keta olmaydilar. Bu uning ruhiyatidagi muvozanatlanganlikning sifatiga bog‘liq bo‘ladi [19].

Demak, yangi muhitga ko‘nikishda moslashish j arayoni bevosita muhim ahamiyatga egadir. Shaxsning yangi muhitga moslashuvini talqin etar ekanmiz, asosiy e’tibomi kelinlaming yangi oilaga va
jismoniy holatni tutib turish kerak. Sizning hayotingiz to'liq holda bo'lib. unda oilangiz va dam olishga vaqt yetarli bo'lishi zarur.

1. 
   Muhim bo'lgan narsalami anglang.
   
2. 
   Keraksiz bo'lgan narsalami tashlab yuboring.
   
3. 
   "Yo'q" deyishni o'rganing.
   

4.0'zgalarning yordamini qabul qiling.

6. 
   Oilada ayollar vazifalari
   

Kerakli о 'guv aurollari: Bizsa gos 'oz va ransli ruchkcilar kerak
bo 'ladi

1. 
   Bir varaqga umuman barcha ish, vazifa, rejalar va maqsadlaringizni yozing. Maqsad - bajarish kerak bo'lgan barcha ishlami qog'ozga tushirishdir.
   
2. 
   Yozilgan barcha ishlaringizni, hayotingizdagi bir nechta asosiy bo'limlarga bo'lib chiqing, masalan: Oila, Ish, O'qish. Sport. Har bir bo'limni o'ziga tegishli bo'lgan ranglarga ajrating.
   

3.0'zingizga savol bering, nima uchun bu yoki boshqa vazifalami hal etmoqchisiz? Boshqa varaqga hayotingiz davomida qo'llanmoqchi bo'lgan, o'zingizning asosiy motiv-qadriyatlaringizni yozib chiqing.

4. 
   Ishlaringiz ro'yxatini, qadriyatlaringiz yozilgan ro'yxati bilan solishtiring. Agarda, biron bir ishlaringiz, qadriyatlaringiz bilan mos kelmasa, ulami bajarish kerak yoki yo'qligi haqida fikr yuriting, kelajakda ham doim, rejalaringizni qadriyatlaringiz ro'yxati bilan solishtiring va ulami qanchalik bir-biriga mos kelish-kelmasligini tahlil eting.
   
5. 
   Ishlaringiz ro'yxatidan eng muhim va ulkanlarini tanlab oling. Ulami qiyin bo'lmagan kichik vazifalarga bo'lib chiqing. Daraxtsimon ro'yxat yoki jadvalga rasmiylashtirib, har bir maqsad tagida kichik vaziflami yozing. Endi, qaysi kichik vazifalami boshqalarga topshirish mumkinligi haqida o'ylab ko'ring. Vaqti vaqti bilan, maqsadlaringiz ro'yxatini tekshirib turing va vaziyatga tayangan holda ularga o'zgartirishlar kiriting.
   

4. 
   Yodingizda tuting! Eng o‘tkir zehn ham, eng o‘tmas qalam oldi da aqlsiz. 0‘z muammolaringiz haqida yozma ravishda fikrlang; maqsad, vazifa va ishlaringizni doim yozib yuring.
   
5. 
   Barcha ishlarni birdaniga va bir vaqtda qilmaslikka harakat qiling.
   

6.0‘z e’tiboringizni boshqaring. Asosiy prinsip: ulkan ishlar orasida asosiy ishni muhim bo‘lmagan ishdan tezda ajratish va o‘tkazish zarur. Kichik ishlarni esa guruhlashtirish lozim.

6. 
   Dam olishni o‘zingiz uchun qoida qilib oling. Vaqtingizni uyqu, tanaffuslar va dam olishdan ayamang. 0‘z dam olish vaqtingizga muhim ishlaringizni rejalashtirgandek munosabatda bo‘ling. Sizning ish yuritish faoliyatingizdagi samaradorlik dam olish vaqtingizga qanchalik e’tiborli va mas’uliyatli yondashishingizga bog‘liq bo‘ladi.
   

Muvozanat printsipi¹
Ko‘payib borayotgan ishni ko‘rganingizda tushkunlikka
tushmaslikning eng oson yo‘li, bu - chuqur nafas olib, “men faqat bajara oladiganimni bajara olaman” deb aytib, osoyishtalik bilan ro‘yxat tuzishdir.Oldingizda turgan vazifalarni tahlil qilganingizda, hayotiy muhim bo‘lgan savollarning yechimini topishga vaqtingiz doimo yetarli ekanligini ko‘rasiz.
Hayotingizda doim muvozanat saqlanishiga e’tiboringizni


qarating. Holingiz qolmay charchaguncha ishlasangiz, o‘z organizmingizni alday olmaysiz, agar o‘zingiz to‘xtamasangiz, uning o‘zi sizni to‘xtashga majburlaydi. Bu esa aniq sizning rejalaringiz buzilishiga sabab bo‘ladi. Lekin muvaffaqiyatli bo‘lish uchun faqatgina taym-menejment yetarli emas. 0‘z sog‘lig‘ingiz va yaxshi
sharoitga moslashuvidagi psixologik holatlariga e’tiborni qaratamiz. Shuni ta’kidlash joizki, oiladagilar bilan o‘zaro shaxsiy va ish yuzasidan munosabatlari, oilaning axloqiy normalari va qadriyatlarining o‘rnatilishi ijtimoiy-psixologik moslashuvni vujudga keltiradi. Yangi tushgan kelin oilaning yangi a’zosi sifatida oiladagi qadriyatlar va ijtimoiy normalar bilan tanishadi.

So‘ngra u yoki bu oila a’zosining oilada egallagan mavqeyiga ahamiyat qaratadi. Bunda ijtimoiy-psixologik moslashuv jarayoni murakkab va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin.

II BOB. OILAVIY MUNOSABATLARGA DOIR AMALIY
TAVSIYALAR

1. 
   Oilaviy nizolarni hal etishda V.Satir usulidan foydalanish
   

Oilaning hayot tarzi uning hayotiy tsikli, tutimi bilan bog‘liq. Ayrim olimlar, masalan, V.Satir zamonaviy oilaning bosh maqsadi oilada voyaga yetayotgan bola tarbiyasi va uning manfaatlari bilan bog‘liq ekanligidan kelib chiqib, bu maskandagi hayot maromi va tutimini bola rivojlanishining bosqichlari bilan bog‘lagan holda tushuntirib berishga harakat qilgan. Shunga ko‘ra, quyidagi bosqichlar farqlanadi:

1.