Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Epidemiologiyanın inkişaf dövrləri

Idövr.Bakteriologiyayaqədərkidövr(XIXəsrinsonrübünə

qədər)

1)  Hippokratın məkan və zaman epidemik konstitusiyası haq-

qında konsepsiyası;

2) Hippokrat və Saydenhamın miazmatik hipotezası;

3)  Qədim  dünyada  yaranmış  və  Frakastro  və  Samoyloviç 

tərəfindən inkişaf etdirilən kontagioz hipoteza;

4)  Bir sıra infeksion xəstəliklərin epidemiyalarının öyrənilməsi 

(E.Cenner, L.Paster, R.Kox, İ.İ.Meçnikov və s.);

29

5)  Bir sıra qeyri-infeksion xəstəliklərin epidemiyalarının ö y-

rə nil məsi.

IIdövr.Bakteriologiyadövrününilkonilliyi(XIXəsrinsonu

vəXXəsrinəvvəli)

Epidemiologiyanın inkişafının tənəzzülü. Mikrobiologi yanın 

formalaşması və inkişafı.

IIIdövr.İntibahdövrüvəepidemiologiyanınyenielmiəsaslar

üzərində inkişafı (XX əsrin ikinci rübünün əvvəli – hazırkı

vaxtaqədər)

1)  Epidemiologiyanın  epidemik  proses  haqqında  elm  kimi 

nəzəri  cəhətdən  əsaslandırılması.  D.K.Zabolotnı  –  sovet 

epide mi o lo giyasının banisidir;

2)  20-30-cu  illərdə  epidemiologiya  kafedralarının  yaradıl-

ması (D. K.Zabolotnı, L.V.Qromaşevski);

3)  L.V.Qromaşevski,  V.A.Başenin,  E.N.Pavlovskinin  epide-

mioloji məktəbləri.

IVdövr.Müasirdövr

1) Epidemiologiyanın ümumtibb elmi kimi inkişafı;

2)  Bir çox ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda epide mio lo gi-

yanın epidemik proses haqqında elm kimi inkişafı (özü nü-

tən zimləmə mexanizmlərinin aşkarlanması əsa sında);

3)  Tibb  ali  təhsil  müəssisələrində  epidemiologiya  kafed-

ralarının ya ra dılması.

Müasir epidemiologiyanın istiqaməti. 

İnfeksion epidemiologiyanın 3 başlıca məqsədi vardır:

1)  xəstəliklərlə (sağlamlıqla) bağlı problemlərin ölçüsünü və 

ya yıl masını təyin etmək yolu ilə səhiyyə xidmətinin inki-

şafını isti qamətləndirmək;

2)  bu  xəstəliklərlə  mübarizə  aparmağa  imkan  verən  və  ya 

onlara təsir göstərən etioloji (səbəbiyyət) və digər amilləri 

aşkar etmək;

 3)  xəstəliklərlə mübarizə və cəmiyyətin sağlamlığının yax şı-

laş  dırıl ması məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərin effek-

tivliyinin təyin edilməsi metodunu işləyib hazırlamaq.

30

Epidemiologiyanın metodları

Epidemik proses elə mürəkkəb hadisədir ki, onu tək bir m e-

tod la  öyrənmək  qeyri-mümkündür.  Epidemik  prosesin  inkişaf 

s ə bəblərini təhlil edərkən bəzən eyni vaxtda bir neçə metoddan, 

məsələn, epidemioloji müayinə (müşahidə) tarixi, statistik, mik-

robioloji, immunoloji, eksperimental metoddan istifadə etmək l a-

zım  gəlir.  Bundan  başqa,  epidemiologiya  ilə  yanaşı,  digər  elm 

sahə lərində də (biologiya, parazitologiya, coğrafiya və s.) işlə di-

lən metodlar tətbiq olunur.

Bu müayinə metodlarının ən başlıcası epidemiolojimüayinə 

metodudur. Bu metod onunla qiymətlidir ki, yoluxucu xəs tə lik-

lərin əmələ gəlməsini və inkişafını hərtərəfli öyrənməyə imkan 

verir. Yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizədə tətbiq olunan epi-

demioloji  müayinə  metodunun  yüksək  effektivliyi  sayə sində 

on dan  son  zamanlar  geniş  yayılmış  somatik  xəstəliklərin  təh li-

lində də istifadə olunur. Epidemioloji müayinə (müşahidə) m e-

todu – epidemiologiyanın əsas metodudur. O, əha li arasında həm 

yoluxucu  xəstəliklərin  tək-tək  xəstələnmə  hadi sələrinin  (ocaqlar), 

həm  də  çoxlu  əhali  qruplarının  xəstələnməsinin  (epidemiyalar) 

müayinəsində istifadə edilir. Epidemioloji müayinə yoluxucu xəs-

tə liklərin  başvermə  səbəblərini  öyrənməyə  imkan  verir,  xarici 

mühitin  müxtəlif  amillərinin  rolunu,  xəstəliyin  yayılmasında  bu 

və ya başqa şərtlərin təsirini, epidemik prosesin inkişafında onla-

rın əhəmiyyətini açıqlamağa kömək edir. Bu üsulun başlıca əhə-

miy yəti ondadır ki, epidemioloji müayinə zamanı konkret müəy-

yən məlumatlar alınır və onun əsasında ocağı məhv etmək üçün 

əksepidemik tədbirlər planı işlənib hazırlanır. Beləliklə, epidemi-

oloji müayinə metodu nəinki yoluxucu xəstəliklərin epi de mio lo-

gi yasının, həm də qeyri-infeksion xəstəliklərin əsas meto dudur.

Tariximetod (tarixi təsviri, tarixi fərqləndirmə). Epide mio lo-

gi yada  qədimdən  istifadə  olunur.  O,  bu  və  ya  başqa  yoluxucu 

xəs təliklərin vaxtı, olduğu yeri və müxtəlif tarixi dövrlərdə y a-

yıl ması haqqında fikir yürütməyə imkan verir. Bizim eramızdan 

əvvəl  XII  əsrdə  Şərqdə  təbii  çiçək,  bizim  eranın  XI  yüzilliyində 

Qədim  Romada  taun  xəstəliyinin  olması  haqqında  məlumatlar 

31

bizim dövrümüzə məhz tarixi mənbələr sayəsində gəlib çatmış-

dır. Tarixi metod yoluxucu xəstəliklərin təkamülü haqqında fikir 

yürütməyə də imkan verir.

Statistik metod.  Başqa  elmlərdə  olduğu  kimi,  epidemio lo-

giyada da geniş istifadə edilir. Statistik müayinə metodu xəs tə lər-

dən yığılmış ilkin məlumatlarla başlanır (məs.: ocağın epidemio-

loji müayinə kartası; təcili bildiriş vərəqəsi). Ocaqlarda m ü a   yinə 

apararkən və ya epidemiyanı təhlil edərkən toplanan mə  lumatlar 

cədvəllərdə  cəmlənir  və  statistik  üsullarla  işlənir.  Epide mi o-

logiyada çox vaxt sadə statistik üsullardan istifadə olunur. Əsas 

etibarilə  xəstələnmə,  ölüm,   letallıq  göstəriciləri  hesablanır  və 

o nların  vasitəsilə  xəs tələnmənin  operativ  və  retrospektiv  təh li li 

aparılır.

Mikrobiolojimetod. Müasir dövrdə mikrobioloji müayinə m e-

todundan nəinki yoluxucu xəstəliklərin etiologiyasının təyin edil-

məsində, həm də törədicinin yoluxmuş orqanizmdən ifraz e dil məsi 

yollarını, xaric edilməsinin vaxtını və şiddətini, törədi ci lərin xarici 

mühitdə davamlılığını və s. müəyyən etmək üçün i s tifadə olunur. 

Bu  zaman  bir  çox  epidemioloji  məsələlər  (infeksiya  mənbəyinin 

rolu, törədicinin yoluxma mexanizmi və s.) öyrənilir.

İmmunoloji metod.  Müasir  epidemiologiyada  geniş  istifadə 

edilən immunoloji müayinələrin əsas məqsədi əhalinin müxtəlif 

y o lu xucu  xəstəliklərə  qarşı  immunitetinin  vəziyyətini,  eləcə  də 

im munoloji  amillərin  epidemik  prosesdə  əhəmiyyətini  açıqla-

maqdan ibarətdir. Bundan başqa, bu müayinələrin (başlıca ola-

raq  seroloji)  köməyi  ilə  peyvənd  edilmiş  kollektivlər  arasında 

immunitetin səviyyəsi və vaksinasiyanın effektivliyi öyrənilir.

Eksperimental metod (eksperimental epidemiologiya). Epi-

demiologiyanın ən mürəkkəb məsələlərinin həllində istifadə olu-

nur. Müasir dövrdə peyvənd preparatlarının, immunoqlo bu lin lərin, 

dezinfeksiya, deratizasiya maddələrinin keyfiyyəti, y o lu xucu xəs-

tə lik törədicilərinin virulentliyi və s. eksperimental metodun vasi-

tə silə təyin edilir.

Eksperimentdə müşahidədən fərqli olaraq, hadisə (onun his-

sələri)  süni  yaradılır  və  ya  təbii  prosesin  gedişinə  süni  şəkildə 

m ü daxilə olunur.

32

Epidemiologiyada eksperiment dedikdə fərdin öyrənilən pro-

se sə süni müdaxilə edilməsi başa düşülür. Təbii şəraitdə həyat özü 

müəyyən  edir:  kim  amillərin  təsirinə  məruz  qalır,  kim  yox. 

Tədqiqatçının vəzifəsi ondan ibarətdir ki, bu əlamətə görə fərqi 

gör sün və nəticəni fərqləndirsin. Eksperimental tədqiqat za manı 

isə  tədqiqatçı  özü  müəyyən  edir:  kim  amillərin  təsirinə  məruz 

qalır,  kim  yox.  Epidemiologiyada  tətbiq  olunan  eksperimental 

müa yinənin müxtəlif variantları vardır: nəzarət olunan epidemi-

oloji eksperiment, nəzarət olunmayan epidemioloji eksperiment, 

təbii  eksperiment,  epidemik  prosesin  fiziki  modelləşdirilməsi, 

eks perimentin epizotologiyası.

V.D.Belyakov (1989) epidemioloji metodu yenidən işləyə rək 

aşağıdakı hissələrə bölmüşdür:

1. Epidemiolojimüayinəmetodu – məkan və zaman daxilində 

xəs tələn mənin paylanmasının təhlilinə əsaslanan metodik üsulla-

rın cəmidir. Bu, profilaktik və əksepidemik tədbirlərin aydınlaş-

dırıl ması və xəstəliyin əmələ gəlməsi mexanizmini müəyyən e t-

mək  üçün  əvəzedilməz  metoddur.  Əsas  məqsəd  xəstəliklərin 

pro  fi  lak ti ka sına  dair  həyata  keçirilən  tədbirlərin  elmi  cəhətdən 

əsaslan dı rılması və onların effektivliyinin qiymətləndirilməsidir. 

Epidemioloji metodun təcrübi səhiyyədə istifadə edilməsinə epi-

demioloji diaqnostika deyilir.

2. Təsviri-qiymətləndiricimetod aşağıdakıları nəzərdə tutur:

a) ilkin məlumatların toplanması – ilkin məlumatların qey diy-

yatı, hesabat məlumatları, götürülən nümunələrin müa yinələrinin 

nəticələri əsasında aparılır; 

b)  statistik  göstəricilərin  hesablanması  –  bu  zaman  ümumi 

qəbul edilmiş statistik göstəricilərdən istifadə olunur;

c) müxtəlif nozoloji formalarla xəstələnmənin təhlili nəti cə-

sin də meydana çıxan problemlərin qiymətləndirilməsi (ölüm s ə-

bəb lərinin  araşdırılması,  xəstələnmə,  ölüm,  əmək  fəaliyyətinin 

m ü vəqqəti itirilməsi, əlillik, iqtisadi zərər və s.);

d) hirpotezin yaranması. 

33

Epidemioloji metodun mahiyyəti

Epidemioloji müayinə metoduna epidemiologiyaya xas olan 

spesifik müayinə üsulları daxildir:

– Epidemioloji müayinə (epidemiological survey) əhalinin fi -

ziki inkişafını, ölüm göstəricisini, xəstələnmə göstəricisini, m ə i -

şət və əmək şəraitini öyrənmək üçün aparılır;

– Epidemioloji müayinə xəstəliyin yayılma dərəcəsinin, inki-

şaf qanunauyğunluqlarının və baş verən xəstəlik hallarının rast 

gəl mə tezliyinin aydınlaşdırmasına istiqamətlənmişdir.

Epidemioloji müşahidə (epidemiological surveillance) xəs tə lən-

mə nin  yayılması  və  inkişaf  meyli  üzərində  aparılır  və  mə lumatın 

sistemli toplanmasını, ölüm və xəstələnmə göstəriciləri haqqında və 

digər vacib məlumatların qiymətləndirilməsini nə zərdə tutur və epi-

demioloji eksperimentin qoyulması vasitəsilə hə yata keçirilir. Digər 

elm sahələrində (laborator, entomoloji, meteoroloji və s.) əldə edilən 

b i liklərdən epidemioloji məqsədlər üçün istifadə edir.

Epidemioloji metod – məkan və zaman daxilində xə s tə lik lə-

rin  yayılmasının  xüsusiyyətlərinin  təhlilinə  əsaslanmış,  xəs-

tələnmənin formalaşması mexanizmlərini, səbəblərini, şərait lə ri, 

o n ların profilaktikasının problemlərini aşkar etmək üçün nəzərdə 

tutulmuş metodik yanaşmaların cəmi olub, xəstəliklərin profilak-

tikasına dair tədbirlərin əsaslandırılması və onların səmə rə li li yi-

nin qiymətləndirilməsi məqsədilə tətbiq edilir. 

 Epidemioloji diaqnostika – məlumatların epidemioloji təhlili 

və sintezi olub, epidemioloji metodun üzvi komponenti sayılır. 

Klinik diaqnoz – ayrılıqda hər bir xəstənin xəstəliyinin mahiy-

yə ti barəsində həkimin rəyidir. 

Epidemiologiyada işlədilən anlayışlar və terminlər

Antropogen amillər – insanın fəaliyyəti nəticəsində törənən 

amillər olub, biosenotik əlaqələrin pozulmasına gətirib çıxarır.

İnfeksiya – makro- və mikroorqanizmin qarşılıqlı əlaqə sinin 

mürəkkəb  patofizioloji  prosesi  olub,  geniş  diapazonda  dəyişir, 

simptomsuz törədicigəzdirənlikdən yoluxucu xəstəliyin ağır for-

34

malarına qədər. Bu termin həmçinin yoluxucu xəstəliyin törə di ci-

sini, onun makroorqanizmə daxil olmasını, orqanizmdə t ö rə dicinin 

lokalizasiyasını ifadə etmək üçün işlədilir.

İnfeksiya mənbəyi – patogen mikroorqanizmlərin çoxaldığı 

və  toplandığı  insan  və  ya  heyvan  orqanizmi  olub,  buradan 

törədicilər ətraf mühitə xaric edilə və həssas orqanizmə daxil ola 

bilirlər.

Yoluxucu  xəstəliklərin  törədicigəzdirənliyi  –  infeksion  pro-

sesin formalarından biridir, bu zaman törədicilərin insan və heyvan 

orqanizmində  parazitlik  etməsi  klinik  təzahürlərsiz  baş  verir  və 

törədicilərin ətraf mühitə ifraz olunması ilə müşayiət edilir; patoge-

nin növündən asılı olaraq “bakteriyagəzdirmə” (“basilgəzdirmə”), 

“virusgəzdirmə”, “helmintgəzdirmə” ayırd edilir.

Pandemiya (qlobal epidemiya) – dünyanın bir çox ölkələrində 

xəstəliyin yayılmasına deyilir

Skrininq  –  əhalinin  hamısının  və  ya  müəyyən  hissəsinin 

(kontingentinin, kollektivin) eyniadlı müayinəsidir.

Ekzotik  (gətirilmə)  infeksiyalar  –  epidemik  prosesin  sax-

lanması üçün labüd olan şəraitin olmaması üzündən həmin yerə 

xas olmayan yoluxucu (parazitar) xəstəliklərdir.

Təcili  profilaktika  – törədicinin daxil olduğu orqanizmdə i n-

feksion prosesin inkişafının qarşısının alınması məqsədilə qoru yucu 

preparatların (kimyəvi preparatların, faqların, zərdabların və s.) y e-

ri dilməsidir.

 Təcili bildiriş–yoluxucu (parazitar) xəstəliklərin qeydiy yatı 

zamanı əsas xəbərdaredici sənəddir, yoluxucu xəstəliklə xəstə və 

ya törədicigəzdirən aşkar edildikdə, həmçinin qida və ya kəskin 

peşə zəhərlənməsi olduqda sanitar-epidemioloji xidmət idarəsinə 

göndərilir.

 Endemik infeksiyalar–epidemik prosesin saxlanması üçün 

l a büd  olan  təbii  və  ya  sosial  şəraitlərin  yaranması  ilə  əla qədar 

müəyyən yer üçün xas olan yoluxucu (parazitar) xəstə liklərdir.

Epidemioloji məlumat– konkret ərazidə epidemioloji şəraiti 

və yoluxucu (parazitar) xəstəliklərlə mübarizə və profilaktika təd-

birlərinin vəziyyətini səciyyələndirən qeydiyyat və hesabat m ə lu-

matlarının, arayış, xəbər, icmal və s. kompleksidir.

35

Epidemioloji  situasiya  (şərait) – müəyyən  zaman  müd də-

tin də konkret ərazidə yoluxucu (parazitar) xəstəliklərin yayılma-

sının xarakteristikasıdır.

Əksepidemik (profilaktik) vasitə və tədbirlərin epidemioloji 

effektivliyi – hər  hansı  vasitə  (məsələn,  vaksin),  tədbir  və  ya 

on ların kompleksi vasitəsilə müəyyən qrupun müdafiəsinə və ya 

ümumilikdə  epidemik  prosesə  məqsədyönlü  təsirin  nəticəsində 

alınmış  effektdir.  Bu,  təcrübə  və  kontrol  qruplarında  xəstə lən-

mənin müqayisəsinin əsasında nəzarət olunan epidemioloji təc-

rü bə şəraitində təyin edilir.

Epidemioloji təhlil–epidemioloji diaqnozun qoyulması məq-

sədilə epidemik prosesin öyrənilməsi üçün spesifik üsul və m e-

todların işlədilməsidir.

Operativ epidemioloji təhlil – müəyyən ərazidə epidemioloji 

şəraitin öyrənilməsi olub, epidemik prosesin idarə edilməsi üzrə 

operativ qərarların qəbul edilməsi məqsədilə həyata keçirilir.

 Prospektiv (koqort) epidemioloji təhlil–determinə edən amil -

lərin aşkar olunması məqsədilə epidemik prosesin öyrənil məsidir.

Retrospektiv  epidemioloji  təhlil  –  tədqiqat  anından  əvvəlki 

müd dət ərzində həmin ərazidə epidemioloji şəraitin öyrənilməsi 

olub,  profilaktik  və  əksepidemik  tədbirlərin  təkmilləşdirilməsi 

və epidemioloji proqnozların işlənib hazırlanması üçün aparılır. 

Epidemioloji diaqnoz–öyrənilən zaman intervalında əha li-

nin müəyyən qrupları arasında konkret ərazidə epidemioloji ş ə-

raitin  və  onun  determinantlarının  (səbəblərinin)  qiymət lən di ril -

məsi olub, profilaktik və əksepidemik tədbirlərin plan laş dı rıl ması 

və həyata keçirilməsi və epidemioloji proqnozların i ş lənib hazır-

lanması məqsədilə aparılır.

Epidemioloji kontrol– profilaktik və əksepidemik təd bir lə-

rin ye rinə yetirilməsinə nəzarət vasitəsidir.

Epidemioloji metod–epidemik prosesin yaranması, in kişafı, 

məh  dudlaşdırılması və ləğv edilməsinə dair məlumatların təhlilini 

və sintezini təmin edən spesifik üsul və vasitələrin cəmidir.

Epidemioloji nəzarət (monitorinq)–müəyyən ərazidə yolu-

xucu xəstəliklərin epidemik prosesi üzərində dinamik (fasiləsiz) 

və kompleks izləmə sistemidir, buraya epidemioloji məlumatın 

36

top lanması, verilməsi, təhlili və qiymətləndirilməsi daxildir. O, 

p r o    filaktik  və  əksepidemik  tədbirlərin  təkmilləşdirilməsi  və  ef -

fek   tivli yinin  artırılması  üzrə  tövsiyələrin  işlənib  hazırlanması 

məq sə di lə aparılır.

 Epidemioloji proqnoz– yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının 

yaxın və uzaq gələcəkdə inkişafı (və ya ləngiməsi) haqqında söy -

lənən proqnozdur.

Epidemioloji müayinə (epidemik ocağın müayinəsi)–epi-

demik ocağın yaranmasının səbəb və şərtlərinin aşkar edilməsi, 

onun məhdudlaşdırılması və ləğv edilməsi üzrə hazırlanmış təd-

bir lər sistemidir.

Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası – epidemik prose sin 

yaranması  və  inkişaf  qanunauyğunluqları  və  onun  məhdud laş -

dırılması və ləğv edilməsi haqqında elmdir.

Qeyri-yoluxucu  xəstəliklərin  epidemiologiyası  –  əhalinin 

sağ lamlıq vəziyyətinə təsir göstərən müxtəlif mənşəli qeyri-küt-

ləvi pozğunluqların və somatik xəstəliklərin yaranması və yayıl-

ma sının  qanunauyğunluqlarını  epidemioloji  metodun  vasitəsilə 

ö y rənən istiqamətdir.

Epidemik proses – əhali arasında spesifik infeksion halların 

(klinik  təzahür  edən  xəstəlik  və  ya  törədicigəzdirənlik)  yaran-

ması və yayılması prosesidir. Onun bioloji əsasını parazitar sis-

tem təş kil edir.

Epidemiya – epidemik xəstələnmənin bir forması olub, bütün 

əha  linin və ya onun ayrı-ayrı qruplarının yoluxucu (pa razitar) xəs  -

təliklərlə kütləvi yoluxmasıdır. Bundan başqa, epidemik alovlan-

malar və ya qrupşəkilli xəstələnmə (ailədə, məktəb, istehsalatda və 

s.) ayırd edilir.

“Epizootiya”,“panzootiya”və“enzootiya”terminləri törə di -

cinin heyvanlar arasında dövranı prosesində “epidemiya”, “pan-

demiya” və “endemiya” terminlərinə uyğundur. 

37

Epidemiologiyanın tibb elmi və səhiyyə üçün əhəmiyyəti

Epidemiologiyanın təbabət elmində, xüsusilə yoluxucu xəs-

təliklər və peşə xəstəlikləri sahəsində əhəmiyyəti böyükdür. Epi-

demiologiya sahəsində elmi yeniliklər təbabət elmini xeyli zən-

gin ləş dirmişdir,  təcrübi  səhiyyədə  yoluxucu  xəstəliklərə  qarşı 

m ü  hüm tədbirlərin təklif edilməsi isə bu xəstəliklərin qarşısının 

alınması sayəsində minlərlə insan həyatının qorunması ilə n ə ti-

cə ləndi. Epidemiologiya elminin əldə etdiyi nailiyyətlərdən biri 

dünya miqyasında təbii çiçəyin ləğv edilməsidir. Vaxtilə mil yon-

larla insanın ölümünə səbəb olan təhlükəli vəba və taun xəs tə-

likləri epidemiologiya elminin təklif etdiyi tədbirlər nəti cəsində 

bir çox ölkələrdə yox dərəcəsinə endirilmişdir. Uşaqlar arasında 

ömürlük  əlilliyə  səbəb  olan  poliomielit  xəstəliyi  qısa  müddət 

ər zində  dünya  miqyasında  epidemiyalardan  tək-tək  xəstələnmə 

d ə rəcəsinə en dirilmişdir.

Əsrimizin taunu adlandırılan viruslar tərəfindən törədilən insa-

nın qazanılmış immunçatışmazlıq sindromu (QİÇS) xəstəliyi epi-

demiologiya elmi tərəfindən əvvəlcədən proqnozlaşdırma yolu ilə 

a y dınlaşdırıldı, sonra isə ona qarşı mübarizə tədbirləri işlənib h a-

zırlandı. Epidemiologiya elminin mütərəqqi üsulları müasir t ə ba-

bətdə  somatik  xəstəliklərlə  mübarizədə  geniş  istifadə  edilir.  Bu 

xəstəliklər sırasında bədxassəli şişlər və ürək-qan damar sistemi xəs-

təlikləri ilə mübarizədə epidemiologiya elmindən daha geniş istifadə 

edilir.

Epidemik prosesin idarə olunmasının elmi və təşkilati 

əsasları və ayrı-ayrı infeksiyaların ləğvi

Yoluxucu xəstəliklərin ləğv edilməsi tibb elminin mürəkkəb 

prob  lemlərindəndir. Amerikanın Boston şəhərində yerləşən Har-

vard universitetinin profilaktik təbabət və epidemiologiya kafed-

rasının professoru Qordon qeyd edir ki, xəstəliyin ləğv edilməsi o 

deməkdir ki, yer kürəsinin heç bir yerində yenidən baş ver mə sin. 

Xəstəlik  yalnız  bütün  dünyada  ləğv  edildikdən  sonra  ona  qarşı 

profilaktik tədbirləri dayandırmaq olar.

38

Deyildiyi  kimi,  yoluxucu  xəstəliyin  nozoloji  növ  kimi  ləğv 

e d il  məsi (devastasiya) törədicinin bioloji növ kimi qlobal miq-

yasda  məhv  edilməsi  (eradikasiya)  ilə  təmin  edilir.  Yoluxucu 

xəs  təliyin  qlobal  ləğv  edilməsi  onun  regional  ləğv  edilməsi  ilə 

baş  lanır. Yoluxucu xəstəliyin regional ləğv edilməsi ərazi da xi-

lində t ö rə  dicinin məhv edilməsi (eliminasiya) və bir daha bu əra-

zidə g ə tirilmə törədicinin inkişafının qarşısının alınması yolu ilə 

mümkündür.

Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatının  (ÜST)  rəhbərliyi  altında 

dün  yanın bir çox ölkələrinin səyi nəticəsində dünya miqyasında 

təbii çiçək xəstəliyi ləğv edilmişdir. Uzun müddətdir ki, təbii çi -

çək xəstəliklər sırasından çıxarılmış və ona qarşı profilaktik təd-

birlər dayan dırıl mışdır.

ÜST  tərəfindən  üçgünlük  malyariyanın  ləğvi  proqramı  hazır-

lanmış  və  dünya  miqyasında  həyata  keçirilir. Ancaq  bu  tədbirlər 

nəticəsində malyariya parazitinin məhv edilməsi hələlik mümkün 

olmamışdır. Hazırda tropik və subtropik ərazilərdə ÜST-ün mal ya-

riyanın qarşısını almaq proqramı geniş miqyasda yerinə yetirilir.

Müasir dövrdə bir çox təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin (vəba, 

taun, viruslu gənə ensefaliti və s.) ləğv edilməsi mümkündür, a n-

caq onun həyata keçirilməsi bir çox dünya ölkələrinin iştirakı və 

ÜST-ün  rəhbərliyi  altında  aparılarsa,  müəyyən  müddətdə  buna 

nail olmaq olar. Lakin bu, çox mürəkkəb işdir və ancaq külli v ə-

sa it qoyuluşu onun gerçəkləşməsinə zəmanət verə bilər.

Yoluxucu  xəstəliklərin  ləğv  edilməsi  problemi  epidemiya  ə l ey-

hinə tədbirlərin əsasında həll ola bilər. Parazitar sistemin özü nü tən-

zimləmə nəzəriyyəsi bu problemin anlaşılmasına böyük yenilik g ə  -

tirir (V.D.Belyakov, 1989). Nəzəri baxımdan yoluxucu x ə s    tə liklərin 

ləğv  edilməsinə  epidemiya  əleyhinə  tədbirlərin  aparılması  ilə  nail 

olmaq olar. Epidemiya əleyhinə tədbirlərin ək səriy yəti xəstə liklərin 

qarşısının alınmasına yönəldilib. Törə di ciyə bioloji növünü saxla-

maq üçün hökmən bir mər hələdən başqa mə r  hələyə fasiləsiz keç-

məsi vacibdir. Bununla yanaşı, yoluxucu xəs təliyin ləğv edil məsi 

mər  hə ləsində klinik-diaqnostik təd bir lə rin ( m ə sələn: pey vənd) çox 

yüksək səviyyədə aparılması lazımdır. Yoluxucu xəs təliklərin ləğv 

edilməsi hipodiaqnostikaya meylin olması, xəstəlik göstə ri ci  lə ri-

39

nin süni şə kildə aşağı salınması ilə mümkün deyildir. Bu və ya 

d i gər yoluxucu xəstəliklərin ləğv edilməsi təkcə xəstəliyin yayıl-

masının qarşısını almaqla deyil, eyni zamanda epidemik prose-

sin başqa həssas mexanizminə təsir etməklə müəyyən edilir.

Yoluxucu  xəstəliklərin  ləğvi  müəyyən  yoluxucu  xəstəliyin 

ölkə və ya bir sıra ölkələrin hüdudlarında, yaxud bütün yer kürə-

sində  həmin  xəstəliyin  törədicisinin  tam  məhv  edilməsi  və  ya 

yox  olması  ilə  müşa yiət  olunan  ləğvini  nəzərdə  tutur.  Bu,  x a-

ricdən  törədici  gətirilmə məklə  müəyyən  ərazidə  əhali  arasında 

ləğv olunan infeksiyanın hər hansı bir formada baş vermə ehti-

malını istisna edir. Antroponozlar zamanı yoluxucu xəstə liklərin 

ləğ vi  dedikdə  müəyyən  ərazidə  törədicinin  dövr  etməsinin  tam 

dayan dırılması başa düşülür. Zoonozlar zamanı heyvanlarda mü -

vafiq  xəstəliklər  aşkar  edildikdə,  insanların  xəstələnməsinə  yol 

verilməməsi  vacibdir,  buna  ya  spesifik  profilaktika,  ya  da  təbii 

ocaq ların ləğv edilməsi yolu ilə nail olmaq mümkündür.

Müasir şəraitdə yoluxucu xəstəliyin tam ləğvi üçün həmin i n-

fek siyanın  epidemik  prosesini  tamamilə  qırmağa  və  bununla  da 

xəstəliyin ləğvini təmin etməyə, həmçinin onun törədicisini məhv 

etməyə qadir yüksək effektiv vasitələr lazımdır.

Yoluxucu xəstəliklərin ləğvi məsələsi 1946-cı ildə ÜST ya ra dıl -

dıqdan sonra daha da canlandı. Bununla yanaşı, eradikasiya (xəs tə-

lik törədicilərinin kökünün kəsilməsi) termini istifadə edil məyə baş-

lanıldı.  Eradikasiyanı  həyata  keçirərkən  mübarizə  təd  birləri  o 

za man effektiv ola bilər ki, onlar epidemik prosesin hər üç halqa-

sına qarşı yönəldilsin. Bu, aşağıdakıları nəzərdə tutur:

1) infeksiya mənbəyinin zərərsizləşdirilməsi;

2) yoluxma mexanizminin qırılması;

3) orqanizmin xəstəliklərə qarşı rezistentliyinin yaradıl ması.

Yoluxucu xəstəliklərin real ləğvi o zaman mümkündür ki, gös-

tərilən üç yoldan hər birinə qarşı yönəldilsin və aparılan təd bir lər 

n ə ti cəsində üç amildən, heç olmasa, biri tamamilə sıradan çıxsın. 

İnfeksiya mənbələri çox olduqda, yoluxma mexanizmi a san lıqla r e-

a lizasiya olunduqda, xəstəliyin yayılmasının qarşısı çə tin alındıqda 

və orqanizmin xəstəliklərə qarşı həs saslığını zəiflət mək müm kün o l-

ma dıqda yoluxucu xəs tə liklərin ləğvi imkanı qeyri-r e aldır.

40

Bu  və  ya  digər  törədici  növünün  ləğvinə  səbəb  olan  mexa-

nizm 2 yolla təsir göstərir:

- xarici şəraitin yüksək sürətlə və intensivliklə baş verən də yiş-

məsi növün dəyişən şəraitdə adaptasiya qabiliyyətinə üstün gəlir;

- növün birbaşa məhvinə gətirib çıxarır.

Yoluxucu xəstəliklərlə mübarizə və onların ləğv edilməsi ü z rə 

keçmişdə müxtəlif cəhdlər göstərilmişdir:

- I və II əsrlərdə Avropada cüzamlı xəstələr üçün lazaretlər y a-

ra dılmışdır;

- XV əsrdə ingilis tərləmə qızdırmasına qarşı mübarizə apa-

rılmışdır;

- 1884-cü ildə Rusiyada manqo ilə mübarizəyə dair qanunve-

ricilik aktları qəbul olunmuşdur;

- Danimarkada 1893-cü və 1939-cu ildə səpgili yatalaq və q  a-

y ı dan yatalağa qarşı mübarizə həyata keçirilmişdir;

- XX əsrin 20-ci illərində Mərkəzi və cənubi Amerikada sarı 

qız               dırmaya qarşı mübarizə aparılmışdır;

- 1932-ci ildə SSRİ-də drakunkulyoza qarşı mübarizə və onun 

ləğv edilməsi planı işlənib hazırlanmış və müvəffəqiyyətlə həyata 

keçi rilmişdir;

- 1955-ci ildə ÜST tərəfindən dünya üzrə malyariyanın ləğv 

edilməsi proqramı qəbul olunmuşdur;

- 1958-ci ildə ÜST tərəfindən dünyada təbii çiçəyin ləğv edil-

məsi proqramı qəbul olunmuş və onun müvəffəqiyyətlə həyata k e-

çi rilməsi  sayəsində  1980-ci  ildə  xəstəlik  qlobal  miqyasda  ləğv 

edilmişdir.

Müasir şəraitdə ÜST bir sıra xəstəliklərlə mübarizə və onla-

rın ləğvi proqramını irəli sürmüşdür:

- poliomielitin ləğvi;

- qızılcanın ləğvi;

- difteriyanın ləğvi;

- malyariya ilə mübarizənin gücləndirilməsi və s.

41