Azərbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti «Geoloji-kəşfiyyat» fakültəsi 050602 – “Geologiya mühəndisliyi” ixtisası

Neft –qaztoplanma proseslərinə nəzarət edən geostruktur elementlər
Yer qabığında geostruktur elementlərin təsnifatı bir neçə tədqiqiatçı tərəfindən Rus platforması timsalında aparılmışdır.

Struktur elementlərin təsnifatı zamanı onların eyni ölçülü olması və ierarxik tabeçiliyi yer təkində neftlilik–qazlılığın keyfiyyətcə və kəmiyyətcə qiymətləndirilməsində əsas şərtlərdəndir. Bu səbəbdən neftli –qazlı ərazilərə nəzarət edən struktur elementlərin ayrılması zamanı aşağıdakı əlamətlər nəzərə alınmalıdır: struktur elementlərin əmələgəlmə xüsusiyyətləri və geoloji inkişaf rejimi; onların eyni ölçülü olması və ierarxik tabeçiliyi; morfoloji xüsusiyyətləri

Cədvəldə litosferdə neft-qaztoplanma prosesinə nəzarət edən geostruktur, litoloji və stratiqrafik elementlərin sistemi göstərilmişdir (cədvəl 1).
Cədvəl 1

Element-lərin sırası	Neft-geoloji rayonlaşdır- ma vahidləri	A. Platforma ərazilərinin struktur elementləri			B. Qırışıqlıq və keçid ərazilərinin struktur elementlər
		müsbət		mənfi	müsbət		mənfi
Böyük ərazilər	Neftli-qazlı əyalətlər birliyi	Platformalar			Geosinklinallar sistemi
I	Neftli-qazlı əyalətlər və subəyalətlər	Plitələr Seqmentlər			Meqantiklinorium	Meqasikli-norium
		Meqantik lizlər	Meqasinek lizlər
			Kənarmeqa Sineklizlər
		Antiklizlər	Sineklizlər (platforma-daxili)		Antiklinori- umlar	Sinklinori- umlar
						Dağqarşısı çökəkliklər sistemi vəkənar tikiş zonaları
II	Neftli –qazlı vilayətlər	Meqavallar assosyasiyası	Avlakogenlər (iri qrabenlər) və riftlər		Meqantikli- nallar	Meqasikli-nallar
					Aralıq massivlər	Dağarası çökəkliklər
		Tağlı qalxımlar	Platformadaxili çökəkliklər			Köksüz çökəkliklər
			Köksüz çökəkliklər			Eninə
						Eninə çökəkliklər Rift sistemləri
		Platformaların yamacları (regional monoklinallar)
III	Neft-qaztoplanma zonaları	Qalxımlar zonası (izometrik)			Antiklinallar assosiasiyası
		Meqavallar
		Vallar
		Bloklu qalxımlar
		Horstvari qalxımlar		Qrabenvari çökəkliklər	Rif massivləri zonası
		Regional yarıqlar zonası			Regional və dərinlik qırılmaları zonası
		Rif massivləri zonası
		Struktur pillələr
		Duz gümbəzləri strukturları
IV	Neft və qaz lokal yığımları	Lokal qalxımlar: antiklinallar və sadə quruluşlu gümbəzlər; antiklinallar və mürəkkəb quruluşlu gümbəzlər; duz gümbəzli strukturlar, rif massivləri; erozion paleoqalıqlar; lokal kristallik çıxışlarla mürəkkəbləşmiş antiklinal strukturlar			Lokal qalxımlar: mürəkkəbləşmiş antiklinallar və braxiantiklinallar; mürəkkəb quruluşlu antiklinallar və braxiantiklinallar; duz gümbəzləri ilə mürəkkəbləşmiş antiklinallar; diapirizmlə mürəkkəbləşmiş antiklinallar; palçıq vulkanizmi ilə mürəkkəbləşmiş antiklinallar
		Qapalı olmayan strukturlar: struktur burun; fleksuralar Qırılmalarla mürəkkəbləşmiş monoklinallar			Rif massivləri

Hal-hazırda tədqiqatçılar qlobal tektonika baxımından okean və qitələrin, Dünya okeanı dibinin quruluşu, Yer litosferinin quruluşu, onun inkiaşf tarixi və s. bu kimi məsələləri öyrənirlər. Eyni zamanda litosfer plitələr nəzəriyyəsi müxəlif növ faydalı qazıntıların, o cümlədən neft və qaz yataqlarının yaranma qanunauyğunluqlarını, onların ən çox toplanması üçün əlverişli olan şəraitləri öyrənməyə və aşkar etməyə imkan verir. Bu baxımdan litosfer piltələr nəzəriyyəsinin işiəmnəsi nəinki böyük elmi və eləcə də təcrübi mahıyətə malikdir, çünki o axtarış-kəşfiyyat işlərini ən əlverişli olan istiqamətlərə cəhətiəndinuəyə və onların səmərəli kompleksini təyin etməyə imkan verir.

Axtarış-kəşfiyyat işlərinin səmərəli kompleksi geoloji, geofiziki, geokimyəvi üsui növlərinin və qazıma işlərinin elə bir düzümüdür ki, onların müəyyən ardıcıllıqla tətbiqi qoyulmuş məsələnin ən qası müddətdə, yüksək səmərəliliklə və ən az vəsait qoyuluşunu həll etmiş olsun.

Neft və qaz yığımlarının Yer qabığında regional paylanması xüsusiyyəti onların qlobai tektonik proseslər ilə əlaqədar olmasını göstərir. Bu şəbədən də liotosfer plitələr nəzəriyyəsinin öyrənilməsi və onun əsasında neft-qazəmələgəimə və neft-qaztoplanma qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi neft-qazlılığın ən düzgün proqnozlaşdırılmasına imkan verir.

Son 25-30 ıl ərzində belə tədqiqatlar əsasmda Yer kürəsinə aid yeni təsəvvür formalaşmışdır və qlobai tektonikaya aid yeni təsəvvürlər yaranmışdır, yəni litosfer plitələr nəzəriyyəsi meydana gəlmişdir. XXəsrin 60-cı illərinin axırına kimi tədqiqatçıların əksəriyyəti Yeri sərti bir səma cismi, onun okean çökəkliklərini və qitələrini üfüqi mütəhərrikiiyə malik olmayan qlobai elementləri kımı qəbul edirdilər. Hal-hazırda isə əksər tədqiqatçılar hesab edir ki, yer qabığı daimi hərəkətdə olan müxtəlif ölçülü nəhəng litosfer plitələrdən ibarətdir. Plitələr dəfələrlə bir-biri ilə toqquşur, bölünür və yenidən bitişirlər. Belə hərəkətlər nəticəsində yeni okeanlar, dağlar yaranır, zəlzələ baş verir, vulkanlar püskürür, yeni geoloji strukturlar formalaşır və başqa təbii hadisələr baş verir. Bu elmi inqilab yeni nəzəriyyənin – litosfer plitələr nəzəriyyəsinin meydana gəlməsinə səbəb oldu.

Neftli-qazlı əyalətlərin geodinamikası kursunun məqsədi qlobal tektonika, yeni litosfer plitələr nəzəriyyəsi baxımından Yer qabığında neft və qazın əmələgəlmə şəraitini və onların yığımlarının paylanma qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. Bu məsələlərin həllində neftli-qazlı ərazilərin geodinamikası kursu ilk növbədə “Geodinamika”, “Geotektonika”, “Neft və qazın geologiyası” və bir sıra başqa elmlərə istinad edir.