Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

Mülkiyyət hüququ nəzəriyyəsi. Təsərrüfat subyektlərinin daxili və xarici mühitinin mövcudluğunu nəzərdə tutur, onun fəaliyyətini “öz mühitdə” nəzərdən keçirir. Firma nəzəriyyəsindən fərqli olaraq göstərilən nəzəriyyə çərçivəsində şirkət anlayışı iştirak edir və şirkətlərin institutsional mühiti ortaya çıxır. Bu nəzəriyyədə başlıca rolu mülkiyyət obyekti oynayır, onun müəyyən olunmasında bir neçə yanaşmalar nəzərdən keçirilir:

• 
  təşkilatın bütöv kompleks mülkiyyəti;
  
• 
  mülkiyyət kompleksindən istifadə və ona sərəncam vermək hüququ.
  

Obyektə münasibətdə sahibkar subyektlər aşağıdakı kimi sıralanır:

• 
  səhmdarlar;
  
• 
  direktorlar şurası;
  
• 
  baş direktor.
  

Korporativ menecmentin sadalanan nəzəri əsasları korporasiyaların təşkili prosesinin inqilabiliyini müasir mənada əks etdirir və korporasiyaların bütün idarəetmə orqanlarının qarşılıqlı təsirinə əsaslanan korporativ menecmentin nəzəri mənbələrini ayırmağa imkan verir. Qeyd olunan mənbələrin ayrılması yalnız korporativ menecmentin yaranması ilə, korporasiyanın formalaşmasının üçüncü mərhələsində mümkün olmuşdur.


2.4. Korporativ menecmentin nəzəriyyələri

Korporativ menecmentin nəzəri mənbələri aşağıdakılardır:

• 
  Agent nəzəriyyəsi (Agency Theory)
  
• 
  İştirakçılar nəzəriyyəsi (Stakeholder Theory)
  
• 
  İdarəedici nəzəriyyə (Stewardship Theory)
  
• 
  Təşkilati nəzəriyyə (Organization Theory)
  

Bu nəzəriyyələrin hər birini qısa nəzərdən keçirək:
Agent nəzəriyyəsi. Agent əzəriyyəsi korporativ münasibətlər mexanizmini agent xərclərinin instrumentarisi kimi nəzərdən keçirərək, direktorlar və səhmdarlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri kontrakt münasibətləri kimi göstərir. Nəzərdən keçirilən məsələlərin tipologiyası aşağıdakılara gətirib çıxarır:
- «pis seçim» problemi (yaxşı meneceri necə seçmək);
- «opportunistik davranış» problemi (yəni, səhmdarların marağından çıxış etmək üçün menecerləri necə məcbur etmək).
Agent nəzəriyyəsi çərçivəsində iqtisadçılar Yensen və Meklinq tərəfindən 1976-cı ildə təklif olunmuş model geniş yayılmışdır. Bu modelə əsasən agent münasibətləri kontraktdır və həmin kontrakta əsasən müdir müzdlu meneceri öz maraqlarını həyata keçirmək və qərarların qəbul edilməsi üzrə hüquqlarının müəyyən hissəsinin həmin menecerə ötürülməsi məqsədilə işə qəbul edir. Bundan başqa agent münasibətləri agent xərclərini yaradır ki, onlar da özünə aşağıdakıları daxil edir:
- menecerlər və mülkiyyət sahibləri arasında bağlanan kontraktla əlaqədar xərclər;
- mülkiyyət sahibinin mencjerlərin fəaliyyətinə nəzarəti təmin etməsi ilə əlaqədar xərclər;
- menecerin öz tələbatlarını məhdudlaşdırması ilə əlaqədar xərclər.
- itkilər.
Model aşağıda göstərilən əsas fərziyyələri nəzərdə tutur:
- kənarda olan bütün səhmlər səsvermə hüququna malik olmayan səhmlərdir;
- kənardan olan mülkiyyət sahibləri mülkiyyətə görə faydanı yalnız pul axınlarının və ya sərvətin artması hesabına əldə edirlər (yəni, fərdi faydanı əldə etmirlər);
- menecerin əmək haqqı təsbit olunmuş şəkildədir;
- modelin dinamik aspektləri təhlildən kənarlaşdırılmışdır.
Əlavə fərziyyələr (onlar nəticədə yumşaldılırlar) aşağıdakılardır:
- firmanın ölçüləri təsbit olunmuşdur;
- monitorinq və öz tələbatlarını məhdudlaşdırmaq imkanı yoxdur;
- borc vəsaitləri cəlb etmək imkanı yoxdur;
- diversifikasiya zərurəti və risk nəzərə alınmır.
Nəhayət aşağıdakı nəticələr çıxarılır:
- əgər menecer firmanın kapitalının 100% -nə sahibdirsə, onda o, son xərclərin son faydaya bərabər olması şərtini əsas tutaraq, sərf olunan gücün (çəkilən əziyyətin) optimal həcmini seçir («ictimai optimum»);
- əgər menecer firmanın tam sahibi deyildirsə, onda sərf olunan gücün səviyyəsi (çəkilən əziyyətin səviyyəsi) «ictimai optimum»dan aşağı düşür və firmanın dəyəri azalır;
- sahibkar tərəfindən nəzarət imkanının olması nəzarət imkanı olmayan vəziyyətlə müqayisədə firmanın dəyərini artırmağa və fərdi faydanın azaltmağa imkan verir.
Agent nəzəriyyəsində digər modellər də istifadə edilir. Məsələn, kapitalın strukturu modelləri. Onlardan birinin əsasında Modilyani-Miller teoremi durur. Ona əsasən, vəzifə borcu və mülkiyyət arasında seçim etmək firmanın dəyərinə təsir etmir. Bu müddəa maliyyə bazarlarının mükəmməl olması şərti çərçivəsində yerinə yetirilir. Lakin, Yensenə və Meklinqə görə vəzifə borcu da agent xərclərini yaradır. Menecer daha riskli investisiya layihələrini həyata keçirərək, riskləri kreditorlar üzərinə keçirəcəkdir:
- layihənin uğurla həyata keçirildiyi halda menecer gəlirin böyük hissəsini əldə edəcəkdir (çünki, vəzifə borcuna görə ödəmələr təsbit olunmuş şəkildədir);
- lakin, layihənin həyata keçirilməsi uğursuzluğa uğradıqda itkilərin böyük hissəsi kreditorların üzərinə düşəcəkdir, çünki defolt olan halda menecerin məsuliyyəti onun kapitalda iştirakı ilə məhdudlaşmışdır.
Vəzifə borcunun agent xərcləri özünə aşağıdakıları daxil edir:
- işgüzar kontraktın tərtib olunması ilə əlaqədar xərclər;
- yüksək riskli investisiyalarla əlaqədar itkilər;
- monitorinq və öz tələbatlarının məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar xərclər;
- yenidən təşkil edilmə və müflisləşmə ilə əlaqədar xərclər.
Vəzifə borcu artdıqda bu xərclər də artır, yəni şirkətin kapitalının strukturunda borcun payı nə qədər çox olarsa, şirkət üçün borcun dəyəri də yüksək olar.
Digər geniş yayılmış kapital strukturu nəzəriyyələri «vergi sipəri» modeli (borclar üzrə faizlərə qanunvericiliklə vergi nəzərdə tutulmur), Yensenin azad pul axınları nəzəriyyəsi modeli və 2001-ci ildə Meyers tərəfindən işlənmiş «ierarxiya nəzəriyyəsi» modelidir. Ona əsasən azad pul vəsaitlərinə malik olduqda şirkət kənardan maliyyələşməyə deyil, daxildən maliyyələşməyə üstünlük verir. Çünki daxildən maliyyələşmə zamanı informasiya asimmetrikliyi problemləri yaranmır. Maliyyə vəsaitlərini şirkət kənardan o zamanadək cəlb etməyə üstünlük verəcəkdir ki, borclar üzrə xərclər xeyirdən az olsun. Bu zaman qiymətli kağızların buraxılması axırıncı növbədə həyata keçiriləcəkdir.
2001- ci ildə agent nəzəriyyəsi çərçivəsində daha bir geniş yayılmış model - Tirol modeli təklif olunmuşdur. Bu modeldə menecerin davranışı müşahidə oluna bilməyən hesab olunur. Firmanın gəliri menecerin səylərindən asılıdır, lakin ehtimal edilən kəmiyyətdir. Beləliklə, firmanın fəaliyyətinin nəticələrinə görə menecerin göstərdiyi səylərin dərəcəsini müəyyən etmək çətindir. Bu modeldə iki növ monitorinq nəzərdən keçirilir. Aktiv monitorinq göstərir ki, investor müəyyən xərclərə məruz qalmaqla, menecerin fərdi xeyrini azalda bilər (Yensen – Meklinq modelinə analoji olaraq). Passiv monitorinq müəyyən aralıq mərhələdə menecerin fəaliyyəti barədə daha dəqiq siqnal alına biləcəyini göstərir. Belə siqnalın mənbəyi kimi investisiya təhlilçiləri, banklar və reytinq agentlikləri çıxış edə bilərlər. Menecerlər və mülkiyyət sahibləri arasında yaranan agent münaqişələrinin həlli üsullarına aşağıdakıları aid etmək olar:
- iri mülkiyyətçilər, institusional investorlar, kreditorlar və direktorlar şurası tərəfindən aparılan monitorinq;
- korporativ nəzarət bazarı (deməli, düşməncəsinə ələ keçirilmə təhlükəsi);
- kompensasiya sxemləri və görünməyən stimullar.