AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
XALQ ARASINDA TACİKİYYƏ KİMİ MƏŞHUR OLAN
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rübai
- Fərd
- Ağa Məhəmməd Fərahani
- Əhmədi bəy ləşkərnevis
- Ali dəftərxana üzvləri
- Ağa Seyfülmüluk Tehrani
- Məhrusə məmləkətlərinin əzəmətli vəzirləri
- Ağa Kəmaləddin Zeynəlibad Kirmanidir.
- Əmlak müşrifləri:*
- Həkim Qiyasəddin Əli Kaşi
- Həkim Kəmaləddin Hüseyn Şirazi
- Həkim Əbülfəth Təbrizi
- Mir Ruhulla Qazi Cahani
|
XALQ ARASINDA TACİKİYYƏ KİMİ MƏŞHUR OLAN VƏZİRLƏR, MUSTOVFİLƏR, QƏLƏM ƏHLİ VƏ BAŞQA ŞÖHRƏT SAHİBLƏRİNİN ZİKRİ
Cənnətməkan həzrət şahın vəfatı zamanı qələm əhlindən bircə nəfər də ali divan vəzarətinə mənsub deyildi. Bizə məlum olan sabiq əzəmətli vəzirlər cənnətməkan şah dövründə on iki nəfər olmuşlar. Cülus zamanı (I Şah İsmayılın taxta əyləşdiyi 1501-ci il nəzərdə tutulur - Ş.F.) ali divan vəzarətində Xacə Cəlaləddin Məhəmməd Keçəçi oturmuşdu ki, o, Mirzə Şah Hüseynin qətlindən sonra - Süleyman şanlı xaqan əbülbəqa Şah İsmayılın - Allah onun qəbrini nurla doldursun - hakimiyyətinin əvvəlində vəzir oldu. O, vəzarəti Mirzə Şah Hüseynlə birgə idarə edirdi. Deyilənə görə bir gün Cəlaləddin Məhəmməd Keçəçi cənab mirzə [Şah Hüseynin] həyatdan köçdüyü, [özününsə şəriksiz vəzir olduğu vaxt] bu rübaini demişdir:
Ey ki, gözümə ziya olan bir əyyam, Getdin və günüm qaraldı, oldu axşam. Sanki ikimiz iki şam idik birgə, Söndürdü dövr səni, mən isə yanıram 213
213 Rübainin farscası: "Ey nuri do dideye-cəhanəfruzəm, Rəfti to-vo çon şəbe-siyəh şod ruzəm. Guya mən-o to do şəm budim bahəm, K-əyyam to ra bekoşt-o, mən misuzəm". 295
Bu beytin məzmunu o xacənin vəziyyətini təsdiq edir:
Bəs qədər qiylü qal ondan göründü, Ulduzu sönən tək qalı da söndü. 214
Süleyman şanlı xaqanın vəfatı və hümayun cənnətməkan şahın cülusundan sonra Xacə Cəlaləddin Məhəmməd Keçəçi o həzrətin (Şah Təhmasibin - Ş.F.) əmriylə vəzarət rütbəsi ilə şərəfləndi. Vəzirlik dövründən heç bircə il keçməmişdi ki, iqtidar sahibli vəkil Div Sultan Rumlu onunla yola getmədi, aralarında dava-dalaş tozu yüksəldi, onun tutulub yandırılması haqda fərman verildi. Xacəni kətana (buriya) büküb yandırdıqları vaxt öz halına münasib bu beyti dedi:
Bəla küncündə əyləşdim və əndamım alovlandı, Kim əyləşsə bəla küncündə əyləşsin gərək böylə 215
Qazi Cahan Seyfi - Mirzə Şah Hüseynin vəziri idi, ali şah divanının vəziri oldu. Təkəli və ustaclı savaşında fitnədən uzaqlaşmaq niyyəti ilə Gilana getdi. Onun Gilana gəlişindən sonra Cuhə Sultanın 216
vəziri olan Mir Cəfər Saveci Cuhə Sultanın iqtidarda olmasına görə divan vəziri oldu, amma vəzirlik dövrü çox çəkmədi. O da, əmirlər arasındakı düşmənçiliyin qurbanı olub qətlə yetirildi. Əhməd bəy Nurkəmal - İsfahanın "Nurkəmaliyyə" böyüklərindəndi. Ali divan vəziri olmaq ucalığına yetişdi və altı il müstəqil vəzir oldu. Ondan sonra yenə də bu vəzifə Qazi Cahana verildi, çünki Qazi Cahan bu dövlət yolunda Biyəpəs [hakimi] Müzəffər Sultandan ayrılıb yenidən şahın yanına gəlmiş, qabiliyyət
214 Fərdin farscası: Bəsa qali ke əz baziçe bərxast, Ço əxtər migozəşt an qal şod rast. 215 Beytin farscası: Gereftəm xane dər kuye-bəla dər mən gereft aləş, Kəsi k-y xane dər kuye-bəla girəd çenin girəd. 216 "Əhsənüt-təvarix"də bu ad "Çuhə Sultan" kimi yazılmışdır - Ş.F. 296
və istedadının çoxluğundan, həmçinin o həzrətin (Şah Təhmasibin - Ş.F) xüsusi şəfəqqətindən Mir İnayətullah ilə şərikli vəzir olmuşdu. Mir İnayətullahın bəzi nalayiq əməlləri, xüsusən onun ali məclisin "pişxidmətçilər* zümzəsi"ndən və şahın himayəsi altında olan Baslıq bəyin oğlu ilə eşqbazlığı şahın xoşuna gəlmədiyi üçün ittihamlandırıldı və qəzəbə düçar oldu. Buna görə də, onu və barəsində "Gilan hadisələri" bölməsində yazdığımız dövlətə müxalif Müzəffər Sultanı dəmir bir qəfəsə qoyaraq, Təbrizin Sahibabadındakı "Həsən padşah məscidi"nin iki minarəsindən asıb yandırdılar. Zarafatcıl adamların biri bu hadisənin [maddeyi-]tarixi barədə belə yazmışdır:
Xacə İnayət ki, edib lovğalıq Söylər idi aqil adamdır dəqiq, Etdi pis iş, oldu işindən kənar, Söylədim: — Ey qüssəyə munis rəfiq, Sən kimin eşqiylə yanırsan belə? Söylədi: — "Z-eşqe —pesəre-Basliq ". 217
Əhməd bəy Nurkəmalın vaqiəsindən sonra Qazi Cahan təkcə özü müstəqil vəzir oldu və on beş il əzəmət və iqtidarla vəzarət işlərini apardı. Vəzifəsinin son illərində həmişə yerinə yetirdiyi və şaha ərz etdiyi divan işlərində etinasızlıq edirdi, həzrət şah isə hər işin vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsini özü yoxlayırdı. [Buna baxmayaraq] Qazi Cahan son illərdə vaxtını boş keçirir, onun işlərində ləngimələr baş verir, cənab qazinin əməl və hərəkətlərində meylsizlik halı müşahidə olunurdu. O, yaşının çoxluğunu və qocalığını (şeyxuxiyyət) bəhanə gətirib vəzifəsindən istefa etdi. Həzrət şah da razılaşıb, onu vəzarətdən kənarlaşdırdı. Qazi Cahan doqquz yüz altmışıncı ildə (miladi 1553/54) Allahın rəhmətinə yollandı.
217 Qitənin farscası: Xacə İnayət ke, həmizəd modam Lafi-xerədməndi-yo fekre-dəqiq, Bədəməli kərd ze mənsəb fotad, Goftəməş ey ba ğəm-o möhnət rəfiq, Əz ğəme-eşqe-ke-vo tarix çist? Goft: "Ze-eşqe-pesəre-Basliq". 297
Əgər "ahad"ı 218 çıxsan "Qazi Cahan" adından, Vəfatı tarixini tapa bilərsən o an.
O cənabın ləyaqətli (həmide) vəsfi dillər əzbəri idi. Həqiqətən bu əzəmətli dövlətdə əyninə onun kimi qabiliyyət, istedad, fəzilət və kəmalət libası geyən başqa vəzir görünməyib. Qazi Cahanın şöhrət və böyüklüyunü sözlə ifadə etmək mümkün deyildi. Şanının, əzəmətinin və cah-cəlalının yüksəlişinə (etela) baxmayaraq, əhali ilə təvazökar davranır, (heç vaxt) gözəl davranış və sadəliyini tərk etməzdi. Müxtəlif elmlər üzrə mütəxəssis olan üləmalar arasındakı mübahisələrə qoşular və onlar onun fikrini mötəbər bilərdilər. İnşada və səlis danışıqda qüsuru yoxdu, yazdıqları siyaq və hesabı bilənlər tərəfindən bəyənilərdi. Hüsnxətdə kamal dərəcəsinə çatmışdı. Ondan sonra vəzarət vəzifəsi dörd nəfər qələm sahibinə çatdı.
Şərif Təbrizi" kimi də məşhur idi. Yaxşı mühasibdi, bəzi vaxtlarda müstovfil-məmalik də oldu.
əyanlarındandır. Xacə Əmir bəy - "Əmir bəy Möhrdar" kimi məşhur idi. Mir Zəkəriyya Keçəçinin qohumlarındandı. Qabiliyyətli və fəzilətli adamdı. Yüksəlişinin başlanğıcında Qazi xan Təkəli Möhrdarın vəziri idi, bəzi vaxtlarda Xorasan vəziri də olmuşdu. Cefr 219 (?),
ədad 220
(ədədlər-yəqin ki, riyaziyyat elmidir (Ş.F.) və neyrəncat 221
elmlərində çox mahir idi. Günəşin qarşısının tutulmasını bacaracağı əməli ilə taxsırlandırılaraq, qəzəbə gəlib bir müddət Ələmut qalasında məhbus oldu. İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti zamanın
218
Qeyd: Ahad - əhəd (bir) sözünün cəmidir. Bu maddeyi-tarixdə deyilir ki, sən əgər "Qazi Cəhan" sözündən iki ədəd 1 rəqəmini çıxsan (yəni 11 rəqəmini - Ş.F.) Qazi Cahanın maddeyi-tarixini alarsan. 219
Cefr - qədim adamların elmidir. Cefr elmi əsasında gələcəkdə baş verəcək hadisələrdən xəbər verirdilər (Bax: Həsən Ənvəri. Fərhənge-bozorge-soxən, c. 5, s. 2153). 220
Ədad - lüğətlərdə müstəqim mənasını tapa bilmədim. Güman ki ədadlar (bəlkə də riyaziyyat) elmidir - Ş.F. 221 Neyrəncat - sehr elmi (Bax. M.Moin. Göst. Lüğət c.IV, səh-4881). 298
həbsdən nicat tapıb öz həyat xəzinəsini ruhlar qəbzini yazana (qabez) tapşırdı. Mirzə bəy Əbhəri - Əbhərin qədim adamlar silsiləsindən idi. Yüksəlişinin əvvəlində Sevindik bəy Qorçibaşinin vəziriydi, sonra bir müddət divan vəziri (vəzirdivan) oldu. Bir neçə vaxt isə vəzarət vəzifəsini bu əziz adam icra etdi. Məsum bəy Səfəvi - Yuxarıda danışanların dövlət büsatı başı çatdıqda, əmirdivan olan Məsum bəy Səfəvi yüksək vəzarət vəzifəsi ilə şərəfləndi, əyalət və qoşun sahibi oldu. O, bir neçə il dövlət işlərinə qurşanıb şahın inayət nəzərinə yetişdi. Həzrət cənnətməkan şah o cənaba "əmioğlu", yəni əmizadə deyə xitab edirdi. Cəm məqamlı həzrət şah ilə rum məmləkətlərinin hökmdarı Sultan Səlim ibn Sultan Murad arasında sülh sazişi qüvvəyə minən vaxt hacıların əcəm diyarından beytullaha gediş-gəlişləri çoxaldı. Məsum bəy Səfəvi də bu ali mətləbinə çatmaq niyyəti ilə hər iki padşahdan izn alaraq, əsrin fəzilətli adamları zümrəsindən olan oğlu Xanmirzə ilə yola düşdü, amma rumilər ona zülm etdilər. Məsum bəyi tanıyan rumilər bir gecə çöl ərəbi libası geyinib, onu, oğlunu və yoldaşlarından bir neçəsini Həcc karvanında şəhadət dərəcəsinə çatdırdılar və bu alçaq əməlin [guya] ərəb quldurları tərəfindən edildiyini bildirdilər. Məsum bəy beytullaha yollandığı vaxt onun vəziri Əmir Siracəddin Əli Qumi vəzarət vəzifəsini icra edirdi, amma Məsum bəyin başına gələn qəziyyədən sonra vəzarət kürsüsü müstəqil vəzirsiz qaldı. Ömürlərinin sonunda Mir Seyid Hüseyn Fərahani və Xacə Cəmaləddin Əli bu ali vəzifəni tutmaqla sərəfraz oldular və bir il işlədilər. Amma, onların işləri şahın xoşuna gəlmədiyindən o, hər ikisini həmin ali mənsəbdən çıxardı və həmin vəzifə bir daha heç kəsə verilmədi.
299
Cənnətməkan şahın dövründə məlum və məşhur olan ali divanın əzəmətli müstovfiləri on nəfər, həmçinin yeddi nəfər müstovfiülməmalik və iki nəfər bəqaya 222 müstovfisi olmuşlar. Birinci - Mir Məsud Cərbadqani, başqaları isə Xacə Hüseyn Saruni, Qiyas Kəhreyi-Şirazi kimi məşhur olan Xacə Qiyasəddin Əli, Xacə Qasım Nətənzi və Xacə Məlik İsfahani, Mir Qiyasəddin Mahmud Şəhristani İsfahani və İsfahani kimi məşhur olan Mirzə Şükrullahdır. Bu yeddi nəfər müstovfiül-məmalik olmuşlar. Onların hamısı şan-şöhrətli, böyük, iqtidarlı olub uzun müddət işlədiklərindən xalq arasında nəfslərinin toxluğu, düzgünlükləri, xeyrxahlıqlan və doğruluqlarına görə məşhurdurlar. Nətənz vilayətinin əyanlarından olan Xacə Qasım Nətənzi hesabdanlıq qanunları və siyaq elmində mahir olmasına görə başqalarından seçilirdi və şahanə qayğı və şəfqətə layiq görülmüşdü. Behişt ayinli məclisdə həmişə əhalinin ehtiyaclarının təmininə, müsəlmanların maddi vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılmasına (tərfiyeyi- hal), vəlinemətdən ötrü dualar söylənilməsinə çalışır, heç kəsdən çəkinmədən dilinə xeyirxah kəlmələr gətirirdi. Dünyəvi qərəzkarlıqdan uzaq adam olduğuna və xeyirxahlığına görə dedikləri qəbul olunur, söylədikləri [şahın] mübarək xatirinə xoş gəlirdi. Həqiqətən də səadətmənd [şəxs idi], xeyirxahdı, xeyrat büqələrinin banisi idi. [Xacə Qasıma] diqqətin çoxluğu səbəbindən, onun övladları da atalarının vəfatından sonra şah tərbiyətinə və şəfəqqətinə layiq görülərək yüksək vəzifələrə yetişməklə sərəfraz oldular. Ondan sonra yuxarıda adı çəkilən Mir Qiyasəddin Mahmud müstovfiül-məmalik oldu, amma az vaxt içərisində vəzifəsindən çıxarıldı. Bəzi vaxtlarda mustovfi vəzifəsi hümayun dəftərxananın əvaricə yazanları (əvazecenevis)* arasında bölündü. O, dərvişlikdən, nəfs toxluğundan və pəhrizkarlıqdan xali adam deyildi. Bu dəfə üç il həmin vəzifədə işlədi. Cənnətməkan şahın vəfatından əvvəl işdən kənarlaşdırıldı və onun yerinə Mirzə Şükrullah təyin olundu. O, Xacə Həbibullah İsfahaninin oğludur. Nəfsi tox, təmkinli, vüqarlı, xoşxətt və xoşxasiyyət bir adamdır. Neçə ildən bir ali divanın başqa işlərində də çalışırdı. Bir neçə il isə, ali divanda vəzifə tutmadığına
222 Bəqaya - qalıq, vergi, ödənilməyən maliyyal mənalarını özündə ehtiva edir (Bax. M.Moin. Göst. c.I, səh. 555). 300
baxmayaraq şahın məclislərində yenə də iştirak edirdi və "məclis üzvləri" (məclisiyan) zümrəsinə və divannevislər (divan katibləri - Ş.F.) dəstəsinə mənsub idi. Mir Qiyasəddin Mahmud Şəhristanı, yuxarıda yazıldığı kimi, işdən çıxarılarkən onu Mirzə Şükrüllah əvəz etdi. O cənnətməkan şahın vəfatınadək həmin vəzifəni müstəqil apardı. İsgəndər şanlı nəvvabın (Şah Məhəmməd Xudəbəndinin - Ş.F) zamanında Xorasanın vəziri, müfəttişi və sərkarın mütavəllisi (tovliyyət) vəzifələrinə təyin olunub həmin vilayətə getdi. Amma get-gedə onda təkəbbürlük və özündən razılıq müşahidə olunmağa başladı, onunla Xorasan bəylərbəyləri arasında münasibət pisləşdi. Orada işi keçmədi və Damğana getdi, oradan da baqi cahanın fəna evinə yollandı. Bəqaya müstovfillərinin birincisi Mir Hidayətullah Məmuri İsfahanın "məmuri seyidləri" nəslindəndir, bəğaya müstovfisi oldu, azacıq sonra öldü, yerinə qardaşı Mir Məhəmməd Məmuri keçdi. Mühasibatı, siyaq elmini yaxşı bilirdi və on ilədək vəzifəsində çalışdı. Amma onun xidməti şahın xoşuna gəlmədi və vəzifədən çıxarıldı.
"əlaqəbənd seyidləri"** kimi məşhurdur. Bəqaya mustovfisi oldu. Mühasib və işbilən bir yazıçı (nevisənde) idi. Cənnətməkan şah zamanı mühasib və başqa divan işlərində çalışdı. İşinin öhdəsindən gələ bildi və həzrət şahın vəfatınadək həmin vəzifədə qaldı. Mirzə Şükrullahın vəzir və etimadüddövlə olduğu İsmayıl Mirzə dövründə onu müstovfiül məmalik etdilər. İsgəndər şanlı nəvvabın zamanında da həmin vəzifədə qalmaqdaydı. Mirzə Salman vəzir olan vaxt ona qarşı münasibəti yaxşı olmadı və vəzirin təhriki ilə vəzifəsindən çıxarıldı və onun yerinə Heratda İsgəndər şanlı nəvvaba etdiyi köhnə xidməti müqabilində Xacə Məhəmməd Bağır Herəvi keçdi. Mirşah Qazi özünün əsl vətəninə getmək fikrində oldu, oradan da Beytüllahül-hərama, Həcc ziyarətinə getdi, amma, həmin xeyirli səfərdə fani cahanı tərk edərək bəqa aləminə yollandı. Əmlak nazirləri* (nazirati-biyutat) - Bu haqda bu həqir müəllifdə belə məlumat vardır: Qazi İmad müstəqil nazir idi. Onunla Mehtər Camal İsfahani arasında münaqişə yarandı, divan malı xüsusunda yeyinti aşkar oldu. Buna görə də vəzifəsindən çıxarıldı və külli miqdarda pulu müsadirə olundu. Amma Mehtər Camalın özü, onun işdən çıxarılmasından sonra müsadirəyə zamin oldu və Qazi İmadı izzət və ehtiramla İsfahana yolladı. Xeyirxah adam idi. Ondan
301
sonra atası Xorasanın müstəqil vəziri Ağa Kəmaləddin Zeynəlibad Kirmani olan Ağa Cəmaləddin nazir mənsəbinə təyin edildi. Bir müddət sonra o da bəzi savabsız işlərdə təqsirləndirilib qəzəbə gəldi. O, cənnətməkan şahın vəfatınadək Ələmut qalasında məhbus idi. İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti vaxtı zindandan çıxdı və İsgəndər şanlı nəvvabın zamanında onun etibarı xeyli yüksəldi. Yaşının çoxluğu, qocalığı, həbsdəki qəm-qüssəsi ona qələbə çaldı və ömür müddəti azaldı. Cənnətməkan şahın vəfatı vaxtı üç nazir vardı.
həbsindən sonra əksər əmlakın naziri oldu. O, Ağa Mirzə Əli Cahiri İsfahaninin oğludur. Atası bir neçə il Fars hakimi İbrahim xan Zülqədərin vəziri olmuşdu. Mirzə Salman Şiraz şəhərində fəzilət və kamala yiyələnmiş, qabiliyyətinin çoxluğu və bacarığı sayəsində irəli çəkilmiş, ali orduya gəlmiş, Azərbaycanın vəziri Mirzə Ətaüllanın köməyi ilə bir neçə il o vilayətin işini aparmışdır. Elə onun sayəsində orduya gəlmiş, onda qabiliyyət və bacarıq göründüyü üçün, şahanə diqqətə layiq görülmüş, barəsində yuxarıda yazılan Ağa Camal Kirmanininin işdən çıxarılması və həbsindən sonra əksər əmlakın naziri olmuş, hümayun məclisə yaxın adamlar silkinə qəbul olunmuşdu. O həzrətin (Şah Təhmasibin - Ş.F.) vəfatınadək öz işində qalmaqdaydı. İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti vaxtı da ona çox böyük ehtiram olunmuş və buyurulmuşdu ki, vəzarətdəki əzəmətli əmirlərin heç birinə tabe olmasın. İsmayıl Mirzənin vəfatından və İsgəndər şanlı nəvvabın cülusundan sonra fərmanla vəzir və etimadüddövlə təyin olunub, əvvəlkilərdən daha artıq bu vəzifəni müstəqil idarə etdi. Mirzə Salman o ali mənsəbdə kamal dərəcəsinə çatdı. Onun sonrakı vəziyyəti haqda İsgəndər şanlı nəvvabın dövründəki hadisələrin şərhində danışılacaqdır.
divan möhrdarının vəziri idi. Düzgün yazan, sözünə sadiq, düzdanışan, xoşxasiyyət və kəndçi təbiətli bir adamdı. Şahın onun davranışından xoşu gəldiyindən, möhür vəzirliyindən sərkari- xasseyi-şərifənin bəzi əmlakının naziri vəzifəsinə yüksəltdi. Həzrət cənnətməkan şahın vəfatı vaxtı həmin vəzifədə çalışırdı. İsmayıl Mirzə dövründə də bir neçə müddət vəzifəsini icra etdi. Tam etibara malik adamdı. Nəhayət vəzifəsindən əl çəkib öz vətəninə qayıtdı. Mir Əbülfətuh - Sərkari-xasseyi-şərifənin imarətlər naziri olan Mir Fəzlullah Şəhristani İsfahaninin qardaşıdır. Onlar 302
Süleyman şanlı xaqanın dövründə müstovfil-məmalik olan Mir Seyid Şərif Şəhristaninin övladlarıdırlar və bu silsilə bu dövlətdə həmişə ali mənsəblərdə başıucalıqla işləmişdir. Adı çəkilən Mir Fəzlullah uzun illər İsfahan vəziri və oranın divan işlərinin bilicisi (rafeq və fateq) olmuşdur. Fəaliyyəti dövründə əmlak sahibinə çevrilmiş, vəqf mülkləri (rəqəbat) 223
artmışdı. Xülasə, adı çəkilən Mir Əbülfətuh isə bir müddət imarətlər naziri kimi düzgün çalışdı. Onun Mirzə Məhəmməd adlı bir oğlu vardı. Fazil, fəqih və fitva sahibi olan bir şəxs idi. Dünya vəzifələrinə göz dikmədi. Onun fitvaları dövr fəqihləri arasında olduqca mötəbər idi.
Məhəmmədi bəyin qardaşıdır. Cənnətməkan şahın hakimiyyətinin ilk illərində Xaca bəy Şirazi əmirlər və əskərlər arasında olduqca izzətli, mötəbər, etibarlı və iqtidarlı bir adam idi. Belə ki, hamı onun gələcəkdə vəzir olacağını güman edirdi. Onun vəfatından sonra Azərbaycan əvaricənevist* olan Əhmədi bəyin qardaşı Məhəmmədi bəy aqil, öz rəyi və bacarığı olan bir adam kimi bu uca mənsəbdə ucaldı. O da izzətli, mötəbər, tapşırılan işləri yerinə yetirən və şahanə şəfəqqətə yetən bir şəxs idi. Belə ki, həzrət şah ona "Kəshuk (?) vəzir" 224 deyə xitab edirdi. Onun ölmündən sonra qardaşı Əhmədi bəy ləşkəmevis oldu, cənnətməkan şahın vəfatı və İsgəndər şanlı nəvvabın cülusu dövründə öz vəzifəsində qaldı. Onların nəsli əsl şirazlıdırlar (şiraziül-əsl), orada "xakiyyə" təbəqəsinə mənsub adamlar kimi tanınırlar. Amma bir müddət olar ki, Şirazdan xaric olmuşlar. Xakiyyə silsiləsindən bir neçəsi İraq, Azərbaycan və ali orduda yüksək vəzifələrdə və divan xidmətlərində çalışmışlar. Məhəmmədi bəy mahir xoşxətt, fəzilət sahibi, kamallı, istedadlı, qələm əhli idi. Əlahəzrət zilləllah şahın cülusunun əvvəllərində vəfat etdi.
zümrəsinin vəziridir. Atası Hüseynəli bəy ağıllı adam və yaxşı xəttat idi. Xoşnevislikdə sərkarın münşisi Mövlana Bəhaəddin Hüseyni keçmişdi. Bu əbədi dövlətin zühurundan başlayaraq əzəmətli qorçilər vəzarəti nəsilbənəsil onlara məxsus olmuşdur. Nə qədər ki, sağ idi, bu rütbəsində izzət sahibiydi. Hümayun ziliəllah şahın cülusunun əvvəllərində vəfat etdi.
223 Rəqəbat - "vəqf mülkü" deməkdir. (Bax: M.Moin. c. II. səh. 1666). 224 Yəqin ki, "kiçik vəzir" yazılmalıdır - Ş.F. 303
da İsfahanlıdır və Xacə Malikin qohumlarındandır. Əvvəlcə qorçi müstövfisi, sonrasa müstovfiye-məmalik oldu. Mirzə Fəthullah hələ cavankən bu vəzifə ilə şərəfraz olmuş, nəvazişlə şərəflənmişdi. Ali məclis üzvləri ilə oturub-dururdu. O, qorçi vəzirinindən daha çox qorçilərin işlərinə dəxalət edirdi.
mofridenevis** adlanan Mir Əbu Turab Nətənzi əmlak müstovfisdir (müstovfiyi-mal). O, Nətənzin Oluşiyə seyidlərindəndir. Xacə Qasım Müstovfinin damadı olmuşdur və hümayun dəftərxananın qələm sahibləri onu siyaq elmində "mühasiblər ustadı" kimi tanıyırdılar. Hidayət bəy Şirazi - ali divanın vergi (tovcih) sahibi idi. O, sadiq tovcih sahibi Xacə Həbibullahın qohumlarındandır. Onların nəslindən bir çox adam bu xanədana müxtəlif xidmətlər etmiş, şahanə etimada layiq görülmüşdülər. Hidayət bəy yüksək düşüncəli, məlumatlı, nəfsitox və pəhrizkar adamdı. Əvaricenevislərdən siyaq elmində və hesabdanlıq qanun- qaydalarında məşhur adam olan və "Xan" kimi məşhur olan Xacə Məhəmməd Əmin ibn Qasım Müstovfi Azərbaycan və Şirvanın əvariccnevisi idi.
qohumlarındandır. İraqın əvaricenevisi olmaqla şərəflənmişdi, sufi təbiətli, dərviş xislətli, pak etiqadlı, Allahtanıyan bir adamdı.
"Şirazi" kimi məşhur olan Əsəd Suxtənin oğlu Mir Nemətullah atasının əvəzinə fars vilayətinin əvaricenevisi oldu.
müstövfisi idi. Böyük istedadı olmasa da, amma maraqlı, xoşsöhbət, şirin danışan bir adamdı. Elə buna görə də şah məclisinə yol tapmış, "məclis adamları" zümrəsinə daxil olmuş, şahanə inayətə layiq görülmüşdü.
arasında olduqca böyük, alişan və iqtidar sahibi olan iki nəfərdir. İşə başladığı vaxt möhür vəziri vəzire-möhr olan Mirzə Ətaüllah İsfahani bütün Azərbaycan və Şirvanın vəziri və müməyyizi*** olmaqla şərəfləndi. İkinci vəzir isə Ağa Kəmaləddin Zeynəlibad Kirmanidir. Yuxarıda yazıldığı kimi o, bütün Xorasan vəziri və müməyyizi idi.
304
Amma cənnətməkan şah vəfat edərkən Ağa Kamal da artıq ölmüş, yaşının çoxluğu və qocalığı səbəbindən Mirzə Ətaullah də o mənsəbdən çıxarılmışdı. Hər iki vəzir ağıllı, nəfsitox, rəiyyətpərvər adamlar olmuşlar. Xorasan və Azərbaycanda onların adları indiyədək ehtiramla çəkilməkdədir. Onların insanpərvərlikləri və əməlləri hər iki vilayətdə daim yad olunur. Cənnətməkan şahın vəfatı zamanı məmləkət vəziri olan adamlar sırasında sabiqdə tərxan vəziri (vəziri-tərxan) olmuş, sonradan Biyəpiş Gilanının vəziri vəzifəsinə təyin olunmuş Mirzə Hidayətullah ibn Xacəşah Hüseyn Sərunidir. Amma o Gilana getmədi, ali dərgahda qaldı. İsgəndər şanlı nəvvabın dövründə müstovfil-məmalik oldu. Mirzə Salmanın Heratda baş verən qətlindən sonra ki, bu haqda məlumat veriləcəkdir, ali divan vəziri və etimağüddövlə oldu, amma o, bu işə və vəzarətin ali işlərinə çox da dəxalət etmirdi. Sabiqdə Həsən həy Yüzbaşı Ustaclının vəziri olan Xacə Qasım Əli Azərbaycan vəziri olub bu vəzifədə bir neçə il işlədi. Amma o da cənnətməkan şahın vəfatına qədər ali dərgahda qalaraq, Azərbaycana getmədi. Xeyirxah, nəfsitox adamdı. Əslən təbrizli idisə də, İsfahanla da qohumluq əlaqəsi vardı. Qardaşının yerinə Həsən bəy ibn Hüseyn bəyin vəziri olmuş Xacə İnayət Türkə o dövrün mötəbər vəzirlərindəndir. Rəiyyət adamıydı, xoş davranışı vardı. Yəzd darülibadəsindən çıxarılıb İsfahan darülssəltənəsinin vəzirliyinə təyin olunan Xacə Məhəmməd Şərif Tehraninin Ağatlay (?) Dəvatdar Qəzvini ilə qohumluğu vardı. O da xoşxasiyyət və nəfsitox adamdı. Adını çəkdiyimiz Ağatlayın oğlu Mirzə Bədiüzzaman Kaşan darülmömininin vəziri idi. O və qardaşı nəfslərinin toxluğu və rəiyyətlə yaxşı davranışlarına görə şahanə şəfəqqətə yetişmişdilər. Onrarın başqa bir qardaşı Ağa Məhəmməd Zəman Təbriz darülsəltənəsinin bəzi işlərini aparırdı, başqa qardaşı Əhməd bəy isə Xorasanın bəzi mahallarının vəziriydi. Mir Fəzlullah Şəhristanının oğlu və "Zadeyi-Məxdum" kimi məşhur olan Mirzə Əbdülbaqi Qəzvin darüssəltənəsinin vəziri Mir Seyid Əli Rezəvi Quminin vəfatından sonra həmin mülkün vəziri təyin edilməklə şərəfraz oldu və işinə başladı. Yuxarıda yazılmışdı ki, Fəzlullah əmlak və vəqf mülkləri sahibi idi və özünün bütün əmlakını vəqf etmiş, vəqfə nəzarəti (tovliyyət) böyük oğluna vəsiyyət etmişdi, lakin adı çəkilən Mir Əbdülbaqi ağılsızlığı və bədxərcliyi üzündən o əmlakın hamısını yox etdi, özü də cənnətməkan şahın vəfatından 305
sonra nəticəsiz işləri, yersiz hərəkətləri, alçaq alış-verişi üzündən çox bəlalar çəkdi, pərişan oldu, təşviş içində yaşadı. Mirzə Əhməd - O, Mirzə Nurullah Küfrani İsfahaninin oğludur və Fars əyaləti sərkari-xasseyi-şərifə vəziriydi. Həzrət cənnətməkan şahın Nurullaha və atasına xüsusi şəfəqqəti vardı. İsgəndər şanlı nəvvabın zamanında, vaxtı ilə Şirazda o həzrətə etdiyi yüksək xidmətlərə görə, baş nazir (nəzarəte koll) vəzifəsi ilə şərəfraz oldu. O, tam müstəqil nazir idi. Herat darüssəltənəsinin bəzi xasseyi-şərifə mahallarının vəziri olan Mir Seyid Hüseyn Xətib Qayini həmin mülkdə olduqca etibarlı adamdı. Əhməd bəy Əfşar Qorçibaşının vəziri Mirzə Məhəmməd Kirmani Ərdəbil darülirşadının vəziri vəzifəsində işləyirdi. Biz məşhur böyük vəzirlərin bir neçəsi barədə məlumat verdiyimiz üçün başqa xırda vəzirlər barədə danışmamaqla kifayətləndik, çünki qələmin dili onlar barədə susmağı üstün tutdu. Taciklərdən olan, əmirlərə təyin edilən və çıxarılan başqa vəzirlər də şaha xidmətlərində şərafətli və izzətli adamlar olmuşlar. Əmir Qeyb Sultanın vəziri Xacə Hidayətullah tacikiyyə arasında hörmət və ehtiramla yaşamaqdaydı. Abdullah xan Ustaclının vəziri Xacə Ziyaəddin Səlmani İsfahani onun vəfatından sonra ali orduya gələrək "məclis əhli" zümrəsinə daxil oldu. Başqa biri "Axsaq Müşrif [ləqəbi] ilə məşhurlaşan Xacə Həsən Naxçıvanidir. onun heç bir mənsəbi olmamasına baxmayaraq "məclis üzvləri" zümrəsindən idi. Heydər Sultan Tərxan Türkmanın vəziri Xacə Şahmənsur Fərahaninin hümayun məclisə getmək icazəsi vardı. Masum bəyin vəziri Mir Siracəddin Əli Qumi, onun yuxarıda yazılan şəhadət vaqiəsindən sonra divanın müxtəlif vazifələrində işləyirdisə də, amma, əvvəlki qayda ilə şaha mülazimlik də edirdi.
idilər. Mirzə Babayi Şirazi - əmirlər xəzinəsinin müşrifi olmuşdu və şahın xidmətində izzətli, mötəbər və şahanə etimad qazanmış adamdı.
at meydanında olmaqla şərəfraz olmuşdu. Mirzə Məhəmməd Pişkeş Mirzə Babayi Pişkeşin qohumuydu, izzətli və mötəbər peşkəşnevis** idi. Sabiqdə xəzinə müşrifi olan Mir Şahmirin qardaşı Mir Seyid Seyfi şotorxan (dəvəyə baxan) vəzifəsində
306
çalışırdı. Onlardan başqa da bir neçə nəfər müşrif vardı ki, biz bu bir neçə nəfər haqda məlumatla kifayətləndik. Ali dərgahda tacikiyyədən daha bir neçə əyan və böyük adam olmuşdur. Onların bəzisi şaha xidmət yoluna düşdüsə də, elə də mühüm işlərə sahib olmadılar, lakin behişt ayinli məclisdə (behiştayin - Ş.F.) iştirak edə bilirdilər. Xüsusən Qum darülmömininin musəvi seyidlərindən olan Mir Haşim Qumi ki, şirin sözlü və zarafatcıl adamdı. Əmlak və sərvət sahibi olmuşdu. O, şahın qulluğunda qeyrilərindən çox danışır, mətləb və ehtiyacı olanların sözlərini şaha çatdırır, hərdənbir də ali divan vəzarətinə baş çəkirdi. Amma, bu rütbədə çərəfraz ola bilmədi. Cənnətməkan şah həmişə onunla zarafatlaşırdı. Mir Haşim Qumi çox vaxt şah tərəfindən cəzalandırılırdı. Cənnətməkan şahın vəfatınadək izzətli və hörmətli oldu, xahişlərində həddi aşmırdı. Tacikiyyə təbəqəsinin başqa rəiyyət və oyanından biri də Xacə Əbdülrəşidin oğlu Xacə Əbdidqadir Kirmani idi. Məmləkətlərin böyükləri və əyanlarından əmlakının çoxluğuna görə üstün idi. O, Kirman darülamanından ali saraya gəlmiş və behiştayin şahın məclis adamlarından olmuşdu. Hərdənbir də ali divan vəzarətinə gedib-gəlirdi. Amma, o da Mir Haşim kimi izzət və etibarına baxmayaraq, ona müraciət edən adamların əlindən rahat gün keçirə bilmirdi. Özünə on iki min tümən peşkəşlə kifayətlənmişdi ki, Kirmana gedib o vilayətdə əkinçilik və məskən salmaqla gün keçirə bilsin. Amma onun bu işi qəbul olunmadı. Cənnətməkan şahın vəfatına qədər ali orduda qaldı. İsgəndər şanlı nəvvabın hakimiyyəti vaxtı rüxsət alıb öz vətəninə getdi. Amma, orada özbaşınalıq bayrağını göyə qaldıran Bəktaş xan Əfşarın xoşagəlməz rəftarına görə qala bilməyib ətəbati-aliyyata [İmamların məzarlarının ziyarətinə] getdi, uzun illər Bağdad darüssalamında və o ətraflarda yaşadı, etibarsızlıq qorxusundan vətəninə qayıtmağı arzulamadı və ömrü o vilayətdə başa çatdı. Ali dərgahda və behiştnişan məclisdə aparılan söhbətlərdə iştirak etmək səlahiyyətinə malik bir çox kələntər, ərbab və başqa adamlar da işləyirdibr ki, onların təfsilatını vermək çox vaxt alar. Münşilərdən Məhəmmədi bəy Təbrizi Kecəci Münsi əl-məmalik qədimdən bəri xidmətləri olan Mir Zəkəriyyanın qohumlarından idi, vəfat etdi. Ondan sonrasa məmləkətlər münşisi vəzifəsi kimsəyə verilmədi. Xacə Əli bəy Sorx Kirmaninin oğlu Mirzə Məhəmməd yuxarıda adı çəkilən Məhəmmədi bəylə qohumdu. Qazi Abdullah Cüveyni və Xacə Əlaəddin Mənsur Kərəhrudi — bunların hər ikisi 307
məmləkətlər münşisi kimi "məclis əhli" zümrəsindəndir. Mirzə Məhəmməd İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti zamanı münşi əl- məmalik olub, izzət və hörmət qazandı. O, İsgəndər şanlı nəvvabın vaxtında, Mirzə Salmanın qətlindən sonra müstovfil-məmalik, Əbu Taleb Mirzə zamanındasa vəzarət vəzifəsinədək ucaldı. Onun vəziyyəti barədə əlahəzrət zilləllah şahın hakimiyyətinin təsviri zamanı məlumat veriləcəkdir. Onların hər üçü qabiliyyət, istedad əhli idilər və "xoşnevislər" zümrəsinə mənsubdular. Amma Qazi Abdullah inşa fənnində başqalarından üstün idi. İsa nəfəsli (məsihiyyətül-ənfas) həkimlərin zikri - Bu fəzilətli təbəqə üzvləri İran məmləkətlərində çoxsaylı idilər ki, onların şahın mülazimətində çalışan bəziləri haqqında məlumat veririk:
sadəlövh adamdı. Müalicə elmlərini öyrənməyə cəhd etdi və tibb elmində kamal mərtəbəsinə yetişdi. Onun vəfatından sonra qardaşı Həkim Nurəddin şahın xidmətində oldu və həkimlər silkinə daxil edildi. Xəstəliklərin müalicəsində əli yüngüldü. Onun dediyi söz həkimlər arasında qanun idi. Cənnətməkan şahın xidmətində sədaqətinə və doğruluğuna görə ən etibarlı həkimdi.
xoşəxlaq həkim idi. İş fəaliyyətinin başlanğıcında Şah Nemətullah Yəzdinin həkimiydi və onun xidmətində durmuşdu. Onun vəfatından sonra "ali dərgah həkimləri" silkinə daxil oldu. Bacarığının çoxluğundan, əsasən, əlindən xəta çıxmazdı. Müxtəlif xəstəliklərə düçar olan adamlar onun müalicəsi sayəsində sağalırdılar. İçki hazırlamaqda və yaymaqda məşhur idi, riyakar adamlar kimi boş sözlərlə xəstə sağaltmağa girişmirdi. Müalicədə məsləhət bilinən və təbiblərin razılıq verdikləri məstedici içkilərdən istifadə etdiyinə görə cənnətməkan şahdan özünə qarşı diqqət görmürdü. İsgəndər şanlı nəvvabın zamanında Xan Əhməd Gilaninin xidmətinə Gilana getdi və uzun müddət onun yanında izzət və hörmət sahibi oldu. Adı çəkilən vali onunla tibb sahəsində mübahisələr edirdi. Ömrü elə orada da bitdi. Həkim Əbu Nəsr Gilani - Xoşsöhbət və xoşsima adamdı, ali orduda əksər xəstəliklərin müalicəsinin öhdəsindən bacarıqla gəlirdi. Tibb fənnində məşhurlaşmışdı. Cənnətməkan şahın xəstəliyi vaxtı gecə-gündüz onun yanındaydı. O, şahın ona olan böyük diqqət və iltifatına görə başqa həkimlərin cahilanə həsədkarlığına məruz qalmışdı. Buna görə də həmin münasibətin qurbanı oldu və həzrət 308
cənnətməkan şahın vəfatı zamanı onu müalicədə xəyanətdə ittiham etdilər və o, hümayun dövlətxanada qorçilərin əliylə qətlə yetirildi. Mirzə Məhəmməd Şirazi - Həkim Kəmaləddin Hüseynin qohumudur. Fazil həkim və xoşəxlaq alimdi. Müalicədə əli yüngüldü. Əsrin əksər həkimləri onun sözünü etibarlı sayır, müalicə etmək bacarığını qəbul edirdilər. Təbiblərin hamısı onun şagirdləri olmaqla iftixar edirdilər. Həqiqətən də dövrün Boqratı* və dövranın Əflatunu** idi. Əslində, o da həkim Kəmaləddin Hüseyn kimi içki ilə müalicədə məşhurlaşmışdı və buna görə də şah diqqətindən uzaqda dururdu. Bəzən ali orduda, bəzən də Yəzd darülibadəsində vaxt keçirirdi.
qohumluğu vardı. Elm və hikmətdə hamının arasında vahid, bilik və təcrübədəsə dünyada məşhurdu. Tibb elmi sahəsində onun tərəfindən yazılan [məşhur] nüsxələr xroniki xəstələrin müalicəsi üçün, xüsusən əhali arasında qoturluq (atəşək) kimi tanınan kiçik və böyük cərəb (qotur) xəstəliyinin qarşısının alınmasından ötrü həkimlərin istifadə etdikləri nüsxələrdir. İş fəaliyyətinin əvvəllərində Şirvan hakimi Abdullah xan Ustaclının yanında işləyirdi. Amma, Abdullah xanın nə səbəbdənsə onunla arası dəydi, qəzəb atəşi alovlandı və onu qarda dondurmaqla cəzalandırdı. Həkim az qala dəli olacaqdı, çünki bütün gecə sübhədək qarın içərisində qalmışdı. Cənab həkimsə çoxlu tiryək qəbul edərək özünə əlac etdi. Baxmayaraq ki, həmin bəladan qurtuldu, amma ömrü boyu əsmə-titrəmə xəstəliyinə düçar oldu. Özü tiryəki olduğundan tiryəkin müsbət təsirinə etiqadı vardı. Həzrət cənnətməkan şahın həzrət İmam Rzanın (imaməl-cinn və-l-ons) müqəddəs rövzəsinin rəvacına böyük diqqəti olduğundan, oranın sərkarının yanına ən üstün adamları yollayırdı. Həkim İmaməddin Mahmud da sərkarın təbabətini icra etmək üçün göndərildi və müqəddəs Məşhəddə illərlə müalicə ilə məşğul oldu. Həqiqətən də həkimlik keyfiyyəti və kamalının üstünlüyündə hamıdan fərqlənən fazil insanlardan biri idi.
- Təbriz şəhərinin təbiblərindəndir. Boyu qısa olduğundan əhali arasında "Kiçik həkim" ("Həkime-kuçek") ləqəbi ilə tanınırdı. O, Təbrizdəki başqa həkimlərin hamısından üstün idi. Xəstəliyin müəyyən olunmasının yeganə bilicisiydi. Əgər hansı bir xəstəyə diaqnoz qoyuluşu çətinlik törədirdisə, Həkim Əbülfəth sual-cavaba ehtiyac görməyərək onun nəbzinə əl vurmaqla xəstəliyin səbəbini yemək-içməkdən olub-
309
olmadığını müəyyənləşdirirdi. Onun təşxisləri əksər vaxt düzgün olurdu və bacarığı möcüzə həddini keçmişdi. Cənab Həkim Əbülfəth Təbrizi İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti zamanı onun xidmətində möhtərəm idi, şaha bütün yaxınlarından yaxın adam olmuşdu. İsgəndər şanlı nəvvabın zamanında Təbriz hakimi və Azərbaycanın əmirülümərası olan Əmir xan Mosullunun mülazimlərindən olmaqla onun xidmətinə getdi. Əmir xanın vaqiəsindən sonra Həkim Əbülfəth Təbrizi ona tərəfdar olduğundan şahın nəzərindən düşdü. Amma əlahəzrət zilləllah şahın hakimiyyəti zamanı onun ən məhrəm adamlarından biri oldu. Nəhayət cəzaya giriftar olub, həyat badəsi acı ölüm şərbəti ilə dolu olduğundan həmin badəni başına çəkərək fəna yatağına baş qoydu.
Həkim Yarəli Tehrani - "Həkim Xeyri" ləqəbi ilə məşhurdur. Fazil, hal əhli, fəzilət və kamal sahibi, olduqca xoşsöhbət, ilhamlı və dostcanlı adamdı. Cənnətməkan şahın ona böyük diqqəti vardı. Kasıbların müalicəsi ilə də məşğul olurdu. "Şərbətxənaye-xeyri" o cənaba məxsusdu və elə buna görə də "Həkim-Xeyri" kimi tanınırdı. İki qabiliyyətli oğlu vardı. Həkim Nurəddin Əli və Həkim Şərəf. Hər ikisini atası yetişdirmişdi və ona kömək edirdilər. Təbi mövzun və qonaqcıl bir adamdı. Ömrünün axırında o və oğlanları özlərinin halal yetişdirdikləri əkinçilik məhsulları və evləri sayəsində yol üstündə dərviş süfrəsi açaraq oradan keçib-gedənlərə xidmət göstərirdilər.
qiymətli seyfi-hüseyni seyidlərindəndir. Ata-babasının tərifə layiq süfrələri olduqca məşhurdur. Alicənablıq və böyüklük əsəri əhvalından zahir idi. Böyük adamlar və əyanlar arasında müsbət cəhətləri haqda söhbətlər gedirdi. Fəzilət və biliyi həddindən çox, qabiliyyət və istedadı şəkk-şübhəsiz idi. Dövrün elmlərini oxuduqdan sonra zövqü tibb elminə yönəldi və bu fəndə tam mahir oldu. Xəstəliklərin müalicəsi ilə az məşğul olmasına baxmayaraq, bu sahədə hər nə edirdisə başqa təbiblər tərəfindən bəyənilirdi. Əksər təbib və təbibzadələr onun yanına gələrək tibb elmi ətrafında mübahisələr aparır və onun şagirdi olmaları ilə fəxr edirdilər. Nəstəliq xəttini çox yaxşı yazırdı. İsgəndər şanlı nəvvabın hakimiyyət dövründə Qəzvində xəstələndi, qəzavü-qədər təbibinin əli onun bədən müalicəsinə yetişmədi, cavanlıq aləmindən cavidanlıq aləminə getdi.
310
Məmləkətlərdə başqa bacarıqlı təbiblər də vardı: Məsələn Həkim Nurəddin Əli Yəzdi, Mir Əbülqasim Şirazi, Həkim Əlayi- Təbrizi və İsfahan təbibləri. Amma, bizim məqsədimiz cənnətməkan şahın uca ordusunun hörmətli mülarimlərindən yazmaq olduğundan, qələmin dili onların hamısı haqqında yazmaqdan uzaqlaşır və başqa istedad sahiblərindən yazmağa başlayır.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|