Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

Şəkil 39. Sordaria fumicola: 1 – peritetsinin ümumi görünüşü; 

2 – peritetsinin boylama kəsiyi; 3 – askosporları olan kisə; 

4 – qalın selikli pərdəsi olan spora; 5 – peritetsidən askos-

porların xaric olunması. 

 

O, nazik pərdə şəklində örtüklə əhatə olunmuşdur, mitseli 

üzərində qonur rəngli yığın  əmələ  gətirir. Sordariyanın tünd 

rəngli kisə sporları seliklə örtülmüşdür. Cinsin ən geniş yayılmış 

növü S.fimicoladır. Bu növdə çoxalma konidilərlə deyil, yalnız 

kisə sporları vasitəsilə gedir. Kisə sporları selikli olduqlarına 

görə ot bitkilərinə yapışır, heyvanların həzm sisteminə düşür və 

peyin üzərində inkişaf etməyə başlayır.   

 

  Çovdar mahmızı və ya klavisepslər sırası –  Clavicipitales 

Sıranın nümayəndələrində peritetsi normal inkişaf etmiş 

stromada  əmələ  gəlir. Stroma isə yalnız göbələk hiflərindən 

yaranır, açıq və ya tünd rənglidir. Yastıqcıq, sancaq, başcıq və 

s.  şəklində olur. Peritetsi sahib bitkinin xəstə orqanı üzərində 

əmələ gəlir. 

Peritetsi nazik və  ətlidir, onda parafizlər  əvvəlcə inkişaf 

edir, sonra isə yox olur. Ağ  və ya açıq, bəzən də tünd  rəngli 

olur. Klavisepslər kisə  və sporlarının quruluşuna görə hipok-

realardan fərqlənir. Yuxarı hissəsi nisbətən qalın olan uzun sil-

indrik kisələri vardır. 

Askosporlar həmişə sapşəkilli olub çoxlu miqdarda eninə 

arakəsmələrə malikdir. Bir sıra nümayəndələrdə askosporlar 

kisədən xaric olunduqdan sonra hər biri müstəqil inkişaf edən 

hüceyrələrə bölünür.  

Sıranın nümayəndələrində cinsi çoxalma məlumdur. 

Onların hamısı homotallikdir. Askoqonları çoxnüvəli və 

trixogensizdir. Askoqon əmələ  gələn hif üzərində qonşuluqda  

çoxnüvəli anteridi formalaşır. Plazmoqamiya prosesindən sonra 

askogen hiflər və onların üzərində  də içərisində 8 ədəd as-

kospor yerləşən kisə  əmələ  gəlir. Eyni zamanda nazik peridi 

yaranır ki, bu da peritetsini stroma toxumasından ayırır. 

Klavisepslərin inkişaf tsiklində konidilərlə çoxalma da 

müşahidə olunur. 

Çovdar mahmızı  sırasının  mühüm praktiki əhəmiyyət 

kəsb edən nümayəndələrindən biri də çovdar mahmızı 

(Claviceps purpurea) göbələyidir. O, müxtəlif taxıl bitkiləri,  

xüsusən çovdar sünbüllərində parazit həyat tərzi keçirir, bit-

kinin çiçək yatağında inkişaf edərək  mitseli, konididaşıyıcılar 

və  şəffaf təkhüceyrəli konidilər  əmələ  gətirir. Onun bu dövrü 

sfaseliya adlanır. Bitkinin yoluxmuş hissəsindən həşəratları 

özünə  cəlb edən  şirin  şirə ifraz olunur ki, nəticədə konidilər 

həşərat vasitəsilə sağlam bitkilərə keçərək xəstəliyi yayır. 

Konidilər inkişaf edən zaman mitseli yığılaraq yumurtalığın alt 

---

 

  hissəsində tünd-bənövşəyi rəngli mahmıza bənzər sklerotsilər 

əmələ gəlir. Onlar yetişdikcə torpağa tökülüb orada qışlayır və 

ikinci ilin yazında inkişaf edərək iki hissədən: 20 – 30 ədəd 

uzun ayaqcıq və yumru qırmızımtıl başdan ibarət stromalar 

əmələ gətirir. Başın səthində kiçik məsaməli, ellipsvarı boşluğa 

malik çoxlu sayda peritetsi yerləşir. Onun 8 ədəd telşəkilli as-

kosporu olan uzunsov kisələri vardır. Parafizlər yoxdur. Kisələr 

yetişdikdə  məsamədən xaricə  çıxır, sporlar külək vasitəsilə 

çiçəkləyən taxıl bitkilərinə  gətirilir və yenidən burada inkişaf 

edirlər. Çovdar mahmızının böyük təcrübi  əhəmiyyəti vardır. 

O, bir tərəfdən taxıl bitkilərində parazitlik edərək məhsuldarlığı 

azaldır, digər tərəfdən isə  tərkibindəki zəhərli maddələrdən 

tibdə geniş istifadə olunur. Onların təsirindən əzələlər büzüşür, 

qanaxma dayanır. Həmin maddələr şiddətli zəhərlənmələr verir. 

Buğdaya qarışmış sklerotsilər unun tərkibinə keçdikdə güclü 

zəhərlənmə baş verir (şəkil 40).