Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

мембранлар: плазмо-

лемма, тонопласт, ендо-

плазматик шябякя вя с. 

щиссяжикляр: 

диктиосомлар, 

ломасомлар вя 

ситоплазма-

тик матрикс 

нцвя, мито-

хондриляр 

ситоплаз-

ма

рибосом-

лар

щцжейря 

протоплазма 

вакуол 

Эюбяляк щцжей-

---

 

  silinir. 

Göbələk hüceyrəsinin  ən mühüm quruluş elementlərindən 

biri nüvədir. Nüvə aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirir: 1) 

genetik informasiyanın saxlanması; 2) informasiyanın 

hüceyrədən hüceyrəyə ötürülməsi; 3) informasion RNT-nin 

sintezi vasitəsilə informasiyanın sitoplazmaya verilməsi. 

Nüvənin  əsas komponenti xromosomlardır. Göbələk hü-

ceyrələrinin nüvəsində onların sayı  həmişə bir neçə olur 

(bakteriya hüceyrələrində isə xromosom yalnız birdir). Nüvədə, 

həmçinin nüvə  şirəsi – nukleoplazma da vardır və adətən bir 

ədəd nüvəciyə rast gəlinir. Nüvə, çox məsaməli və ikiqat 

membranla  əhatə olunmuşdur. Nüvə membranlarında həm 

məsamələrin sayı çox olur, həm də onların diametri kifayət 

qədər böyükdür. Özünün elektron-optiki xüsusiyyətinə görə 

homogen olan nüvə plazması (nukleoplazma və ya kariolimfa), 

sitoplazmatik matriksə oxşayır, lakin ondan sıxlığının 

böyüklüyünə  və daha güclü işıqsındırma qabiliyyətinə görə 

fərqlənir. 

Nüvənin daxilində nüvəcik yerləşir. Nüvəcik, yüksək 

dərəcədə  sıxlığa malik olan törəmədir. Bu da onun tərkibində 

suyun az olduğunu göstərir. Nüvəcik zülalın sintezində  və 

ribosomların əmələ gəlməsində də mühüm rol oynayır.  

Hüceyrə protoplazmasının mühüm quruluş elementlərindən 

biri də mitoxondrilərdir. Mitoxondrilərin də ikiqat membranı 

vardır: xarici və daxili. Daxili membranın quruluşu və 

xassələri, xaricinkindən fərqlənir. Belə ki, daxili membran 

borucuq və ya kristlər şəklində çıxıntılar əmələ gətirir. Özünün 

parametrlərinə görə xarici və daxili membranlar, elementar 

membrana müvafiq gəlir (qalınlığı 7 – 8 nm). Xarici membran 

tək quruluşuna görə yox, funksiyasına,  əsasən də daxili 

membrana oxşamır. Belə ki, xarici membran bir sıra maddələr 

üçün yaxşı keçirici olduğu halda, həmin maddələr daxili 

membrandan ya heç keçmir, ya da fəal mexanizm vasitəsilə 

keçir. Mitoxondrilərdə  tənəffüs dövrəsinin ferment sistemləri, 

 

  oksidləşdirici – fosforlaşma və Krebs tsikli (limonturşusu 

tsikli) komponentləri yerləşmişdir. Mitoxondrilər özlərinə xas 

olan DNT-yə malikdirlər (həlqəvi xromosom şəklində) və 

avtonom olaraq çoxala bilirlər. Oomisetlərdə 

və 

hifoxitriomisetlərdə mitoxondrilərin daxili quruluşu (kristlər) 

boruşəkilli (tubulyar), qalan tip göbələklərdə isə lövhəşəkilli 

(lamellyar) formadadır.  

Göbələk hüceyrəsinin plazması – sitoplazma mürəkkəb 

törəmə olub, sitoplazmatik matriksdən, hissəciklərdən və 

membran quruluşundan ibarətdir. Sitoplazmatik matriks, elek-

tron-optiki homogen sistem olub, sitoplazmanın  əsasını  təşkil 

edir.  İlk baxışda, matriksə zülalların kolloid məhlulları kimi 

baxmaq olar. Qlobulyar züllalar, sitoplazmada gedən mühüm 

metabolik prosesləri kataliz edir (məsələn, qlikolizi) sito-

plazmatik matriks hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdir. Belə 

hərəkətə protoplazmanın bütün quruluş komponentləri də  cəlb 

olunur.  

Lakin hərəkət yalnız endoplazmaya xasdır (3 mm/dəq.), si-

toplazmanın  ən kənar nazik təbəqəsi – ektoplazması  hərəkət 

etmir. 

Hüceyrənin plazması və vakuolu arasında membran – tono-

plast yerləşir. Tonoplastla, plazmalemma (xarici membran) 

arasında isə endoplazmatik şəbəkə adlanan törəmə vardır. 

Göbələk hiflərinin böyümə zonasında endoplazmatik şəbəkə 

çoxlu sayda diktiosomlar əmələ gətirir ki, bunların da məcmuu 

Holci aparatı adlanır. Lakin göbələklərin heç də hamısında dik-

tiosomlar yaxşı görünmür. Göbələklərin  əksəriyyətində diktio-

somlar pəncəşəkilli, zigomisetlərdə isə düzgün olmayan həlqə 

formasındadır. Holci aparatı  təxminən 3-12 diskdən – Holci 

çənlərindən (sisternlər)  əmələ  gəlmişdir. Bu çənlər yan 

tərəflərdən çoxlu miqdarda qabarcıqlarla  əhatə olunur. Çənlər 

diktiosomun ancaq sekresiya hasil edən tərəfində yaranır və 

qabarcıqlar  əmələ  gəldikcə, onlar itir. Diktiosomun digər 

tərəfində (regenerativ) yeni çənlər yaranır. Diktiosomların 

---

 

  funksiyası, şirə sintez və ifraz etməkdən ibarətdir. 

Endoplazmatik şəbəkə (retikulum) qalınlığı təxminən 8 nm 

(80A

0

) olan elementar membrandan təşkil olunmuşdur. Ele-

mentar membranın tərkibi əsas etibarilə zülallar, lipidlər və s.-

dən ibarətdir. Hüceyrələrdə ribosomlar endoplazmatik şəbəkəyə 

birləşərək «girintili–çıxıntılı» quruluş  əmələ gətirir. Ribosom-

lar olmayan şəbəkə isə hamar vəziyyətdədir. Mahiyyəti 

etibarilə endoplazmatik şəbəkə hüceyrə daxilində maddələrin 

nəqlində iştirak etməklə, həm də sitoplazmanın bütün həcmini 

əhatə edir. 

Holci qabarcıqları hüceyrənin yenicə  əmələ  gəlmiş  sərhə-

dinə toplanır və bir-birilə qarşılaşaraq, hüceyrə qılafının ilk (rü-

şeym) quruluşunu yaradır, qabarcıqların daxilindəki kütlə isə, 

hüceyrə  qılafının ilk quruluşu üçün başlanğıc material hesab 

olunur. Qabarcıqların membranı, endoplazmatik şəbəkənin 

müəyyən sahəsi ilə birlikdə plazmolemmaya çevrilir.  

Sitoplazmatik hissəciklərə, diametri təxminən 18 – 30 nm 

olan mikroborucuqlar da aiddir. Adətən onlar, hüceyrə qılafına 

paralel halda ektoplazmada plazmolemmadan təxminən 10nm 

məsafədə yerləşir. Hər bir mikroborucuqda, mərkəzi ox 

ətrafında spiralvarı düzülən 13 fibrilyar tel vardır.  

Qamçı lifləri bütöv hüceyrəni, vətər sapları isə nüvənin 

bölünməsi zamanı xromosomları  hərəkətə  gətirir. Ümumiy-

yətlə, güman edilir ki, mikroborucuqlar müxtəlif cür 

istiqamətlənmiş hərəkətlərin yerinə yetirilməsinə kömək edir. 

Göbələklərin sitoplazmatik membranı – plazmolemma ilə 

onların qılafı arasında çoxsaylı qabarcıqlar şəklində törəmələr – 

lomasomlar aşkar edilir. Bu quruluşlar plazmolemmanın 

törəmələri hesab olunurlar.  

Digər orqanizmlərdəki kimi, göbələklərdə  də ribosomlar, 

zülalların sintezini həyata keçirən orqanoiddir. Onların ölçüləri 

20 – 80 nm-ə çatır və yalnız elektron mikroskopunda gö-

rünürlər. Ribosomların  əsas komponenti olan RNT, nüvədəki 

DNT üzərində əmələ gəlir (transkripsiya) və zülallarla birlikdə 

 

  nüvəcikdə toplanır. Ribosomların bir hissəsi sitoplazmada qar-

maqarışıq halda, əksəriyyəti isə endoplazmatik şəbəkənin 

membranlarına, mitoxondrilərə  və digər orqanoid və 

hissəciklərə birləşmiş halda yerləşir. Prokariot və eukariot 

hüceyrələrin ribosomları, nəinki yalnız sedimentasiya (çökmə) 

xassələri ilə, həm də səth zülallarının quruluşu və onların ingi-

bitorlara münasibətinə görə də fərqlənirlər.  

Hüceyrənin  ən ümumi submikroskopik quruluş elementi 

membran hesab olunur. Membran molekulyar səviyyə ilə, 

molekuldan böyük səviyyə arasında keçid mərhələsini təşkil 

edir. Hüceyrə membranlarında əsas metabolik tsikllər: tənəffüs, 

oksidləşdirici fosforlaşma, nuklein turşularının, zülalların, yağ 

turşularının, steroidlərin, polisaxaridlərin və s.-nin biosintezi 

gedir.  

Protoplazmanın quruluşsuz hissəsi katalitik funksiya 

daşımır, ancaq qanın plazması kimi, əsas etibarilə bufer rolunu 

oynayır. Son zamanlar müəyyən edilmişdir ki, qlikoliz prosesi 

də  məhz membranla əlaqədardır. Beləliklə  də, membranlar 

hüceyrə üçün nəinki təkcə arakəsmə rolunu oynayır, onlar həm 

də, maddələr mübadiləsinin getməsi üçün başlıca mərkəz hesab 

olunur. Nəhayət, membran autoreproduksiya funksiyasına da 

malikdir. İrsi məlumatların verilməsi zamanı, matriks üzərində 

nuklein turşularının funksiyası ilə əlaqədar sintetik proseslər də 

membranda həyata keçirilir. Buradan aydın olur ki, membran, 

bioloji quruluşun  ən sadə formasıdır və burada metabolizmin 

katalitik prosesləri ilə biosintez və reproduksiya prosesləri 

müəyyən bir vəhdət təşkil edir. Bu nöqteyi-nəzərdən membran 

hüceyrədə çox mühüm inteqrativ (ümumiləşdirici) rol oynayır. 

Membranın inteqrativ funksiyası, aşağıdakı sistemlərlə 

əlaqədardır: 1) enerjinin yarandığı; 2) nəqliyyat; 3) autorepro-

duksiya.  

Təcrid olunmuş orqanoidlər üzərində müşahidələr göstərir 

ki, hər üç sistem arasında sıx əlaqə və qarşılıqlı təsir mövcud-

dur. Belə ki, sistemlərdən birinin fəallığı digərlərindən asılıdır. 

---

 

 

Hüceyrədə kompartmentləşmə üçün membranın  əhəmiy-

yəti xüsusilə böyükdür. Membranlara: hüceyrəni xarici mühitlə 

məhdudlaşdıran plazmolemmanı, vakuolu məhdudlaşdıran 

tonoplastı, nüvənin, mitoxondrilərin, hissəciklərin mem-

branlarını  və sitoplazmadaxili membranı – endoplazmatik 

şəbəkəni aid edirlər. 

Membranlar, zülallar və lipidlərdən təşkil olunmuşdur. 

Elektron mikroskopunda bütün membranlar üçtəbəqəli törəmə 

kimi görünür: iki tünd hidrofil təbəqə arasında açıq rəngli 

təbəqə yerləşir. Bu cür «elementar membranın» ümumi 

qalınlığı 6 – 10 nm-ə bərabərdir (şəkil 2).