AZƏrbaycan respublikasinin döVLƏt neft şİRKƏTİ “AZƏRİqaz” İstehsalat biRLİYİ
Qoruyucu-atqı klapanların (QAK) işə düşməsi nəticəsində
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
13. Qoruyucu-atqı klapanların (QAK) işə düşməsi nəticəsində yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır? Bu itkilər klapanın tipi, diametri, klapanadək olan təzyiqdən asılıdır və aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır (Q QAK, M 3 ): Q QAK = 63 ∙ 𝑝 ∙ 𝑡 ∙ 𝑑 (düstur №13) 63 - sərf əmsalı, m 3 /st ∙ 𝑎𝑡𝑚. 𝑠𝑚; P - klapanadək qazın təzyiqi, kqq/sm 2 d - klapanın diametri, sm; t - klapanın işə düşməsinin yoxlanılma müddəti (1-2 saniyə). 14. Xarici qaz kəmərlərinin qaz itkilərinin səbəbləri hansılardır və hesablanması necə həyata keçirilir? Qaz kəmərlərində qəzaların əsas səbəbləri: qaynaq birləşmələrində çatın əmələ gəlməsi; müxtəlif maşın və mexanizmlər tərəfindən mexaniki zədələnmələr; qaz kəmərlərinin korroziya uğraması. Qaz kəmərlərinin zədələnməsi və korroziya uğraması zamanı qaz itkiləri yaranan dəliyin ölçülərinə və kəmərdəki təzyiq göstəricilərinə uyğun hesablanır. 15. Qaz kəmərlərinin qaynaq birləşmələrində çat olduqda qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır? Qaz kəmərlərinin qaynaq birləşmələrində çat olduqda atmosferə sızan qazın həcmi (Q q.t. , q/s) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır: Q T . Q = 𝜑 ∙ 𝑓 ∙ 𝐶 ∙ 𝜌 𝑞 ∙ 1000 (düstur №14) Burada 𝜑 - sürətin azalmasını nəzərə alan əmsal, 0,97 qəbul edilir; f - çatın sahəsi aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır burada 𝑓 = 𝑛 ∙ 𝜋 ∙ 𝑑 ∙ 𝛿 (düstur №15) n - borunun xarici perimetrində dağılmış xəttin uzunluğu, ümumi perimeirdən % - lə qəbul edilir; d - qaz kəmərinin diamctri, m ; δ - çatın eni, m . Qaz kəmərinin qaynaq tikişinin çatından qazın çıxma sürəti (C, m/s) kritik sürətə bərabərdir və aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır: 𝐶 = 20,5 √ 𝑇 0 𝜌 𝑜.𝑞 (düstur №16) burada T o - qaz kəmərində mütləq temperatur, K; 𝜌 𝑜.𝑞 - normal şəraitdə qazın sıxlığı, kq/m 3 . Qaz kəmərində çatın önündə qazın sıxlığı ( 𝜌 𝑞 , kq/m 3 ) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır: 𝜌 𝑞 = 𝑇 1 𝑇 0 ∙ 𝑃 0 𝑃 1 ∙ 𝜌 𝑜.𝑞 (düstur №17) burada T 1 - ətraf mühitin mütləq temperaturu, K; T o - qaz kəmərində qazın mütləq temperaturu, K; P 0 - qaz kəmərinin qaynaq tikişi yerində mütləq təzyiq, Pa; P 1 - mütləq təzyiq, Pa. Hesablamalarda P 1 = 101325 Pa qəbul olunur. Qaz kəmərində əmələ gələn çatdan qaz itkisinin ölçü vahidi “q/s” “q/s”- nin “m 3” - ə çevrilməsi üçün aşağıdakı düsturdan (düstur №7) istifadə edilməlidir. 𝐐 𝐚𝐯.ü𝐟 𝟏 = 𝟎, 𝟎𝟎𝟏 ∙ 𝐐 𝒂𝒗ü𝒇 ∙ 𝝉 𝝆 16. Qaz kəmərinin tam açılması (qırılması) nəticəsində yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır? Qaz kəmərlərinin tam açılması (qırılması) zamanı təbii qaz itkisi qırılan yerin en kəsiyindən və qırılma yerinin önündə izafi təzyiqdən asılı olaraq təyin olunur. Qazın təzyiqi 5 – 90 kPa həddində olarsa, qaz sərfi (Q t.a. ,m 3 /st) aşağıdakı düsturla hesablanır: 𝑄 𝑡.𝑎 = 555 ∙ 𝑓 ∙ 𝑃 0 √ 1 𝜌 𝑜 ∙ 𝑇 𝑜 [ ( 𝑃 1 𝑃 0 ) 1,54 − ( 𝑃 1 𝑃 0 ) 1,77 ]∙ 𝜑 (düstur №18) burada f - qırılan yerin en kəsik sahəsi, m 2 ; P 0 - qırılma yerinin ğnündə qazın mütləq təzyiqi, Pa; P 1 - qırılma yerindən çıxanda qazın mütləq təzyiqi, Pa; 𝜌 𝑜 - normal şəraitdə qazın sıxlığı, kq/m 3 ; T 0 - qırılma yerinin önündə qazın mütləq temperatoru, K; 𝜑 - sürətin azalma əmsalı, 0,97 qəbul edilir. Qırılma yerinin önündə qazın təzyiqi 90 kPa-dan artıq olarsa axmanın kritik şəraiti başlayır. Bu halda qaz sərfi (Q t.a. ,m 3 /st) aşağıdakı düsturla hesablanır: Ǫ t.a = 124 ∙ 𝑃 0 ∙ 𝑓 √𝑇 0 ∙ 𝜌 0 ∙ 𝜑 (düstur №19) Qaz itkisinin ölçü vahidi m 3 /st. Qaz itkisinin (Q t.a. ,m 3 /st) -dan (Q t.a. ,m 3 ) - ə çevrilməsi düsturu: Q t.a 1 = Q t.a ∙ τ (düstur №20) burada τ - qazın boşalma müddəti, st. 17. Qaz kəmərində əmələ dəliklərdən qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır? Qaz kəmərində əmələ gələn dəliklərdən qaz itkisi (Q d , kq/s) aşağıdakı düsturla hesablanır: Q d = f ∙C (düstur №21) burada f - dəliyin sahəsi, m 2 ; C - qaz sızmasının kütlə sürəti, kq/(m 3 /s). Sızma yerində qazın kritik kütlə sürəti (C, kq/(m s /s)) aşağıdakı düsturla hesablanır: 𝐶 = 𝜆 ∙ √2 ∙ 𝑔 ∙ 𝑃 0 /𝑉 0 (düstur №22) λ - qaz sərfinin surət xarakteristikası; g - sərbəstdüşmə təcili, 9,81 m/san 2 ; P 0 - qəza baş verən sahədə qazın qəzadan əvvəl başlanğıc təzyiqi, kqq/sm 2 ; V 0 - qazın ilkin xüsusi həcmi, m 3 /kq. 𝜆 = 𝐵/2√𝑛 ∙ (𝑛 + 1) (düstur №23) burada B - təzyiqlər nisbəti P kr /P 0 ; P kr - kritik təzyiq, kqq/sm 2 ; n - politropa göstəricisi n = 1,3. B = P kr P 0 = ( 2 𝑛 + 1 ) 𝑛 𝑛−1 = ( 2 1,3 + 1 ) 1,3 1,3−1 = 0,5457 (düstur №24) burada λ = 0,5457 2 ∙ √1,3 ∙ (1,3 + 1) = 0,4718 (düstur №25) Qazın ilkin xüsusi həcmi V 0 (m 3 /kq) aşağıdakı düsturla hesablanır: 𝑉 0 = 𝑅̅ 𝑀 ∙ 𝑇 𝑃 (düstur №26) burada 𝑅̅ - universal qaz sabiti. 847,84; M - qazın molekul çəkisi; T - qazın temperaturu, K. P - qəzadan sonra kəmərdə qazın təzyiqi, kqq/sm 2 . Qəza nəticəsində yaranan dəliyin diametri kiçik, sızma vaxtı az olduqda P = P 0 . 𝑀 = ∑ 𝑀 𝑘 ∙ 𝑟 𝑘 𝑘 1 (düstur №27) burada M k - qaz qarışığında komponentlərin molekul çəkisi (cədvəl 4); r k - qarışıqda qazın faizlə miqdarı % - lə. Qaz itkisinin (Q d , kq/s) - dən ( Q d 1 m 3 ) çevrilməsi düsturu: Q d 1 = Q d∙ τ 𝜌 (düstur №28) burada τ - qazın sızma müddəti, s; 𝜌 - qazın sıxlığı, kq /m 3 . 18. Sayğacların pasport xətası hesabına yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır? Sayğacların pasport xətası hesabına yaranan qaz itkiləri aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır: Q = 0,011 ∙ ( 𝑆 1 √𝑛 1 ∙ 𝑉 1 + 𝑆 2 √𝑛 2 𝑉 2 + ⋯ ⋯ 𝑆 𝑖 √𝑛 𝑖 ∙ 𝑉 𝑖 ) (düstur №29) burada 0,011 - empirik əmsal, qazın temperatur və təzyiq göstəricilərinin qeydiyyatında ola bilən xətaları nəzərə alır; n 1 n 2, ..n i - hesabat dövründə (ay, il) qaz sərfi ölçmələrinin sayı, həmin dövrdə sayğac göstəricilərinin qeydiyyat saylarının eyni tipli sayğacların sayına vurulması ilə təyin edilir; S 1 , S 2, ..S i - sayğacların xətası, %, pasport göstəricilərinə uyğun qəbul edilir; V 1, V 2 V i - hesabat dövründə eyni tipli sayğaclarla ölçülən qaz həcmi, m 3 . Təbii qazların ayrı-ayrı komponentlərinin fiziki xüsusiyyətləri (Azərbaycan Respublikası üzrə) Cədvəl 4 S/s Göstəricilər Metan Etan Propan İzo- butan Butan İzo- pentan Pentan İzo- heksan Karbon dioksid Oksigen Azot 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1 Kimyəvi formul CH 4 C 2 H 6 C 3 H 8 C 4 H 10 C 4 H 10 C 5 H 12 C 5 H 12 C 6 H 14 C0 2 O 2 N 2 2 Qazın tərkibi (həcmi üzrə), % 91,80 2,86 1,23 0,27 0,38 0,14 0,10 0,05 2,74 0,20 0,23 3 Qazın sıxlığı 0°C və 0,1013 M Pa, 20 °C və 0,1013 M Pa, 0,1768 0,6687 1,356 1,264 2,01 1,872 2,703 2,519 2,673 2,491 3,457 3,228 3,457 3,228 3,84 3,583 1,9768 1,8423 1,429 1,3314 1,2505 1,1651 4 Qazın havaya görə nisbi sıxlığı, Δρ, 0°C 0,555 1,049 1,554 2,067 2,091 2,674 2,674 2,974 1,5291 1,1053 0,9673 5 0°( və 0,1013 M Pa aşağı yanma istiliyi, kCo.ıl/m 3 35880 64430 92930 121750 123683 146230 146230 171790 - - - 6 Molekul çəkisi, kq/kmol 16.043 30,07 44,097 58,124 58,124 72,151 72,151 86,172 44,01 1 32.0 28,016 Qaz sərfinin ölçülməsi zamanı sayğaclarda temperatur və təzyiq göstəricilərinin nəzərə alınmamağına görə yaranan qaz itkilərinin hesablanması necə aparılır? Qazpaylayıcı müəssisələr təchizatçıdan standart şəraitə uyğunlaşdırılmış qaz almalıdır (t = 20°C, P=760 mm c. süt.). Qaz təchizatında real şərait standart şəraitdən fərqlidir, bu da qazpaylayıcı müəssisələrdə itkilərin yaranmasına səbəb olur. Sayğacdan keçən qazın standart şəraitə uyğunlaşdırılması aşağıdakı düsturun köməyi ilə ilə yerinə yetirilir: 𝑉 𝑠𝑡 = 𝑉 1 ∙ 293,15 ∙ (𝑃 𝑠 + 𝑃 𝑎 ) 760 ∙ (273 + 𝑡 𝑠 ) (düstur №30) burada V st - standart şəraitə uyğunlaşdırılmış qaz həcmi, m 3 ; V 1 - qazın ölçülmüş (sayğacdan keçmiş) həcmi, m; P s - sayğacın daxilində və ya qaz kəmərində real (izafi) təzyiq, mm c.sü.; P a - atmosfer təzyiqi, mm c.süt.; t s - sayğacın daxilində və ya qaz kəmərində real temperatur, °C. 19. Daraldıcı ucluqdan və ya sabit en kəsiyə malik ucluqdan xarici mühitə axan qaz sərfinin hesablanması necə aaparılır? Müxtəlif konstruksiyalı ucluqlardan (soplo) keçən qaz həcmi (Q, m 3 /st) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır: 𝑄 = 3600 ∙ 𝑓 ∙ 𝐶 (düstur №31) burada f - ucluğun deşiyinin en kəsik sahəsi; m 2 𝑓 = 𝜋 ∙ 𝑑 2 4 (düstur №32) d - ucluğun deşiyinin daxili diametri, m; C - qaz kəmərində qazın sürəti, m/s 𝐶 = 𝜀 ∙ √2 ∙ g ∙ ∆𝑃 𝛾 (düstur №33) burada g - sərbəst düşmə təcili, g= 9,81 m/s 2 ; ∆𝑃 - ucluğun qarşısında təzyiq düşküsü, mm.su süt; 𝛾 - qazın xüsusi çəkisi (sıxlığı), kq/m 3 ; 𝜀 - qaz kəmərlərində yerli müqavimət əmsalı. Qaz itkisinin “m 3 /st”-dan “m 3 ”-ə çevrilməsi üçün Q t.a 1 = Q t.a ∙ τ düsturundan (№20)istifadə edilməlidir. Qaz axınının istiqaməti və sürətinin dəyişməsi yerli müqavimətlər adlanır. Yerli müqavimətlər təzyiq düşküsünə səbəb olur. Yerli müqavimətlərin mənbələri aşağıdakılardır: qaz kəmərinin bir diametrindən digər diametrinə keçidlər, qol, dirsək, üçboğaz, qoruyucu, tənzimləyici və s. Yerli müqavimət əmsalının kəmiyyəti isə eksperimental yolla təyin edilir. Ən geniş yayılan növləri üçün 𝜀 əmsalı aşağıdakı qaydada verilir. b ) a) a ) boru kəmərinə qaz, diafraqma və ya tordan keçdikdə müoavimət əmsalı 𝜀aşağıdakı düstur ilə hesablanır: 𝜀 = (1,71 f 2 f 1 − 1) 2 (düstur №34) b ) boru kəmərinin çıxışında müqavimət əmsalı 𝜀 = 1,0 c ) boru kəmərindən qaz diafraqma və ya tordan çıxarsa, müqavimət əmsalı 𝜀 aşağıdakı düstur ilə hesablanır: (düstur №35) d) d ) qaz boru kəmərinin daxilində yerləşən diafraqma və ya tordan çıxarsa, müqavimət əmsalı 𝜀 aşağıdakı düstur ilə hesablanır: 𝜀 = ( 𝑓 2 𝑓 1 − 1 + 0,71 𝑓 2 𝑓 1 √1 − 𝑓 1 𝑓 2 ) 2 (düstur №36) burada f 1 - diafraqma və ya torun en kəsik sahəsi; f 2 - borunun en kəsik sahəsi. e ) boru kəmərindən qaz qapaq altına çıxanda, müqavimət əmsalı 𝜀 = 0,65. III BÖLMƏ ƏMƏYİN MÜHAFİZƏSİ VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK TEXNİKASI HAQQINDA I FƏSİL ÜMUMİ MÜDDƏALAR 1. Əməyin mühafizəsini idarə etməyin vahid sisteminin hüquqi və normativ əsasları hansılardır? Əməyin mühafizəsinin hüquqi və normativ əsasını aşağıdakılar təşkil edir: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (12 noyabr 1995-ci il). Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi (2001-ci il). Əməyin mühafizəsi məsələləri üzrə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin və Nazirlər Kabinetinin Fərman, Qərar və Sərəncamları. “Texniki Təhlükəsizlik haqqında”, “Qaz təchizatı haqqında”, “Yanğın Təhlükəsizliyi haqqında”, “Nəqliyyat haqqında” və digər müvafiq Qanunlar Hüquq mühafizə və Dövlət nəzarəti orqanlarının qərarları və qətnamələri; Təhlükəsizlik qayda, norma və standartları; SOCAR-ın və “Azəriqaz” İB-nin Nizamnaməsi və Əsasnaməsi, eləcə də əmr, sərəncam və göstərişləri; Təşkilati-metodik və rəhbər sənədlər. 2. Vətəndaşların konstitusiya ilə müəyyən edilmiş hüquqları hansılardır? Əmək hüququ, təhlükəsiz və sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ, sağlamlığın qorunması hüququ, ətraf mühitin qorunması hüququ. 3. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində əməyin mühafizəsi ilə bağlı hansı müddüalar əks olunmuşdur? Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin IX bölməsi əməyin mühafizəsi məsələlərinə həsr olunmuşdur. Bu bölmədə olan 33 maddənin hər biri əməyin mühafizəsi ilə bağlı müəyyən məsələlərə həsr olunmaqla aşağıdakı müddüaları əks etdirir. Əməyin mühafizəsi normaları, qaydaları və prinsipləri Əməyin mühafizəsinin hüquqi, təşkilati-texniki və maliyyə təminatı İşçinin əməyin mühafizəsi hüququnun həyata keçirilməsi üçün təminatlar Əməyin mühafizəsi normalarına və qaydalarına əməl olunmasına nəzarət və işəgötürənin məsuliyyəti. 4. Əməyin mühafizəsi sahəsinə əsasən nələr aiddir? Əməyin mühafizəsi - işçilərin əmək fəaliyyəti prosesində həyat və sağlamlığının təhlükəsizliyinin hüquqi, sosial-iqtisadi, təşkilati, texniki, psixofizioloji, sanitar-gigienik, müalicə profilaktik, reabilitasiya, digər tədbirlər və vəzifələr də daxil olmaqla təminatı sisteminin tələblərinin gözlənilməsidir. 5. Texniki təhlükəsizlik tələbləri dedikdə nə başa düşülür? Texniki təhlükəsizlik tələbləri dedikdə “Texniki təhlükəsizlik haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu” ilə, Azərbaycan Respublikasının digər normativ-hüquqi aktları ilə, habelə texniki-normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilən, mövcud qaydada qəbul olunan və texniki təhlükəsizliyi təmin edən şərtlərdən, qadağalardan, məhdudiyyətlərdən və yerinə yetirilməsi məcburi olan digər tələblərdən ibarətdir. Texniki təhlükəsizlik tələbləri dövlət standartlarına, əməyin mühafizəsi qaydalarına, habelə ekoloji və yanğın təhlükəsizliyi, ətraf mühitin mühafizəsi, sənaye və tikinti, sanitar-epidemioloji, əhalinin və ərazinin fövqəladə hallardan müdafiəsi normalarına uyğun olmalıdır. 6. Texniki təhlükəsizlik haqqında qanunvericilik nədir? Texniki təhlükəsizlik haqqında qanunvericilik Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasından, “Texniki təhlükəsizlik haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunudan və digər normativ hüquqi aktlardan ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələrdə texniki təhlükəsizlik münasibətlərinin tənzimlənməsi barədə müəyyən olunmuş qaydalar bu qanunda nəzərdə tutulmuş qaydalardan fərqlənərsə, beynəlxalq müqavilələrin qaydaları tətbiq edilir. 7. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətində Əməyin mühafizəsi hansı sənədlə tənzimlənir? Azərbaycan Neft Sənayesində Əməyin Mühafizəsinin Vahid İdarəetmə Sistemi ilə tənzimlənir. 8. Əməyin mühafizəsinin əsas prinsipləri hansılardır? Dövlət hakimiyyəti orqanları, mülkiyyətçilər, işəgötürənlər və işçilər tərəfindən əməyin mühafizəsinin təmin olunması əsasən aşağıdakı prinsiplərlə həyata keçirilir: dövlət hakimiyyəti orqanlarının, mülkiyyətçilərin, işəgötürənlərin və işçilərin əmək şəraitinin və əməyin mühafizəsinin yaxşılaşdırılmasına, istehsal qəzalarının, xəsarətlərinin, zədələrinin və peşə xəstəliklərinin qarşısının alınmasına yönəldilmiş fəaliyyət birliyi; işçinin həyatının və sağlamlığının müəssisənin istehsal fəaliyyətinin nəticələrindən üstün tutulması; mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələr üçün əməyin mühafizəsi sahəsində vahid tələblərin müəyyən edilməsi; əməyin mühafizəsinin maliyyələşdirilməsində dövlətin iştirakı; işçilərin xüsusi geyim və ayaqqabı, digər fərdi mühafizə vasitələri ilə, müalicə-profilaktik yeməklə və digər vasitələrlə pulsuz təmin edilməsi; təhsil və əlavə təhsil müəssisələrində əməyin mühafizəsi üzrə mütəxəssislərin hazırlanması və əlavə təhsili; istehsalatda baş vermiş hər bir bədbəxt hadisənin hökmən təhqiq edilməsi, uçota alınması, təhlil edilməsi və bunun əsasında istehsalat xəsarətlərinin, zədələrinin və peşə xəstəliklərinin vəziyyəti barədə işçilərə dürüst məlumatların verilməsi; istehsalatda bədbəxt hadisələrdən zərər çəkmiş və ya peşə xəstəliklərinə tutulmuş işçilərin mənafelərinin sosial, maddi və mənəvi müdafiəsi; həmkarlar ittifaqlarının, müəssisələrin və ayrı-ayrı fiziki, hüquqi şəxslərin əməyin mühafizəsini təmin etməyə yönəldilmiş fəaliyyətinə hərtərəfli yardım olunması; əməyin mühafizəsi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq münasibətlərinin genişləndirilməsi. |