AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

321

Fəsil 8. Dini mədəniyyət 

 

Dini mədəniyyət biliyinin əhəmiyyəti. İbtidai və sinfli cəmiyyətlə-

rin dini. Antik, orta əsr və müasir alimlərin şüuruna və inamına ba-

xışlar. Yerli kiçik xalqların etiqadları. Zərdüştlük. Hinduizm. Cay-

nizm. Buddizm. Sintoizm. Daosizm. Konfutsianlıq. Yəhudi dini. Xris-

tianlıq. İslam. Sihizm. Bəhayi. Sufi cəmiyyəti. Birlik Kilsəsi. Dinləra-

rası dialoqa aparan yol.  

 

Dünya dini mədəniyyətinə tarixən mədəni müxtəliflik xasdır. O, polite-

izmin və monoteizmin müxtəlif növlərini, həmçinin panteizmi və deizmi 

özündə birləşdirir. Dinlərin inkişafı ona zidd olan ateizmlə də müşayiət olu-

nurdu. Elm və həyat bizim, o cümlədən dini mədəniyyət sahəsində, dünya-

görüşümüzü yeni nailiyyətlər və  kəşflərlə daim zənginləşdirir.  İnsanların 

dini mədəniyyətinin mahiyyəti, xüsusiyyətləri, tarixi və problemlərinin düz-

gün başa düşülməsi milli və qlobal idarəetmə üçün müstəsna  əhəmiyyətə 

malikdir. Din – bəşəriyyətin ruhi mədəniyyət fenomenidir. Bu hələ ilk cə-

miyyətlərin və sivilizasiyaların formalaşdığı dövrdə dövlət quruculuğu və 

idarəçiliyinin fundamental əsası olan ən qədim ideologiyadır. Nə üçün din 

mədəniyyətini bilmə effektiv idarəetmə üçün vacibdir? Çünki bu bilik etnik 

və milli mədəniyyətlərin, insanların psixologiyasının izahını verir. Bu kul-

turoloji bilikdə dövlət və sosial idarəçiliyin həm subyekti, həm də obyekti 

olan insanın motivləri, xarakteri, davranışı, mədəniyyəti, həmçinin ailəni 

idarəetmə məsələləri ilə bağlı bir çox suallara cavab vardır. Müasir dinlərin 

humanist fəlsəfəsinin əsaslarını bilmək, şəxsiyyətin yüksək özünüidarə mə-

dəniyyətinin formalaşdırılması üçün də vacibdir. Bununla yanaşı insanların 

dini mədəniyyət haqqında obyektiv bilikləri həm milli dövlətlər miqyasında, 

həm də beynəlxalq mədəni məkanda müxtəlif milliyyətlər və dinlərə məxsus 

insanların qarşılıqlı anlaşması, hörməti və əməkdaşlığı üçün lazımdır.  

Dünya mədəniyyəti və sivilizasiyası tarixi göstərir ki, müvəqqəti böh-

ranlara və  tənəzzül hallarına baxmayaraq, mədəniyyətin inkişafı – ağıl və 

mənəviyyatla formalaşdırılan müntəzəm proqressiv prosesdir. Bəşəriyyətin 

bu və ya digər inkişaf mərhələlərində onun əsas inkişaf yollarını, ruhi mə-

dəniyyətini, dinini, ideologiyasını, idarəetmə  və istehsal texnologiyalarını, 

ictimai və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətini, intellektual, etik, hüqu-

qi, bədii və istehsal nailiyyətlərini cəmiyyətin elmi bilikləri və mənəvi da-

yaqlarının səviyyəsi müəyyən etmişdir. Bununla belə, mədəni inkişafın re-

allıqları belədir ki, hamı tərəfindən qəbul edilmiş fikirlər onun həqiqiliyini 

təsdiq etmir, çünki müxtəlif ölkələrdəki çoxlu insanlar özlərinin az təhsilli-

Fuad Məmmədov

 

 

322

liyi səbəbindən aldana bilərlər.  İnsanın bilikləri və  mənəviyyatının daim 

təkmilləşdirilməsi əhəmiyyəti bununla şərtlənir.  

Sözsüz ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə dinin formaları və onlara münasibət 

birmənalı olmamışdır. Təbiət qanunlarını, o cümlədən, insan bədəninin və 

ruhunun təbiətini, həyat təzahürləri və hadisələrinin təbii səbəblərini bilmə-

mə qədim insanlarda qorxu və sabahkı günə inamsızlıq doğururdu. Sinfi cə-

miyyətlərdən əvvəl dinin əsas formaları – totemizm, magiyaya inam, feti-

şizm, təbiət ayini, animizm, əcdadların ayini idi. Totemizm – bir tərəfdən, 

insan qrupları və digər tərəfdən - bitkilərin, heyvanların və ya təbiət hadisə-

lərinin müəyyən növü arasında sirli yaxınlıq  əlaqəsinə inamdır. Magiyaya 

inam - müəyyən əməllər, lənətləmələr yolu ilə hansısa bir təbiət hadisəsinə 

və ya insana təsir etməyin mümkün olması haqqında təsəvvürlərdir. Feti-

şizm – sanki fövqəltəbii qüvvəyə malik olan cansız maddi əşyalara sitayiş-

dir. Təbiət ayini – günəşə, aya, torpağa və digər planetlərə, həmçinin dağla-

ra, dənizlərə, çaylara, suya, oda və s. sitayişdir. Animizm – ruha və cana və 

ya təbiətin ümumi ilahiləşdirilməsinə inamdır. Əcdadların ayini – guya ya-

şayan nəsillərin həyatına təsir göstərən ölmüş əcdadların ruhuna sitayişdir.  

Sinfi cəmiyyətlərin yaranması ilə etiqad formaları  dəyişməyə başladı. 

Əqli əməklə məşğul olan insanların bir hissəsi (kahinlər) əvvəlcə, Ali Şüur 

tərəfindən müəyyən edilmiş ilahi həqiqətin və ilahi müdrikliyin, həyatın 

mənasının, təbiətin və həyatın əbədi qanunlarının axtarışı ilə məşğul olma-

ğa başladılar. Bu axtarışlar prosesində, cəmiyyətin etiqada olan təbii tələ-

batlarını əks etdirən sosial dünyagörüşü formalaşmağa başladı. Yeni ictimai 

münasibətləri və sosial qaydaları əks etdirən mürəkkəb dini təsəvvürlər sis-

temi – allahlar panteonu yarandı. Müxtəlif vaxtlarda və yerin müxtəlif regi-

onlarında, müxtəlif dillərdə  və müxtəlif təbii-coğrafi  şəraitlərdə insanlara 

ilahi həqiqəti və ilahi qanunları qabaqcadan xəbər verən peyğəmbərlər zü-

hur edirlər.  

 Bununla bərabər insanların digər bir hissəsi təbiətin inkişaf qanunlarını 

əqli mühakimələr vasitəsilə axtarmağa başladı. Onların fəaliyyəti sayəsin-

də, çoxlu sayda qədim mifoloji təsəvvürlərdən və rəvayətlərdən yavaş-ya-

vaş təbiət və onun qanunları haqqında elmi bilik yaranırdı, insanın həyat fə-

aliyyəti haqqında biliklər sistemi formalaşırdı. Dünyanın tarixən dərk edil-

məsi prosesində, ağıllı insanların heç nəyi inama görə  qəbul etməmək, 

məntiqə uyğun, ağlabatan əsaslarla, dəlillərlə isbat ediləni həqiqət hesab et-

mək cəhdi sayəsində elmin və elmi dünyagörüşün ilk rüşeymləri formala-

şırdı. Məsələn, Lokayata məktəbinin (b.e.ə. VI əsr) hind alim-filosofları 

təsdiq edirdilər ki, dünya öz qanunları əsasında əbədi mövcuddur. İnsan isə 

bütün mövcud olanlar kimi, ayrı-ayrı elementlərdən, atomlardan ibarətdir 

ki, onlar xüsusi birləşmədə şüur verilmiş bədəni əmələ gətirirlər. Element-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

323

lərin müəyyən məcmusu olan fiziki cismin dağılması ilə şüur da istər-istə-

məz yox olur. Qədim yunan filosofu Anaksaqor (500-428) ziddiyyətli-deist 

yanaşma aşkar edir. O deyirdi ki, ağıl maddənin hissələrini nizama salır, la-

kin eyni zamanda ağıl deyəndə,  şüuru deyil, maddi hərəkətverici qüvvəni 

başa düşürdü, çünki o, “dünyanı yaratmır, onu idarə etmir, ona yalnız təkan 

verir ki, bundan sonra hadisələrin gedişinə heç bir təsir göstərmir”.  

Antik dövrdə, b.e.ə. V-IV əsrlərin hüdudunda görkəmli yunan alimi De-

mokrit tərəfindən (460-370-ci illərə yaxın) riyaziyyat, fizika, astronomiya, 

etika, estetika, məntiq, idrak nəzəriyyəsi sahəsində böyük kəşflər edilmiş-

dir. O özünün kainat haqqında təlimində onun əsasını təşkil edən atomların 

əbədiliyi, materiyanın və hərəkətin yaradılan olmaması və məhv olmaması, 

təbiətdə  təbii proseslərin səbəbi ideyalarını irəli sürmüşdür. Demokritin 

atomların hərəkətinin əbədiliyi haqqında təlimi məşhur qədim Roma filoso-

fu və şairi Tit Lukretsi Karın (b.e.ə. I əsr) fəlsəfəsində də öz əksini tapmış-

dır. “Şeylərin təbiəti haqqında” məşhur poemasında T.L.Kar dəqiq müəy-

yənləşdirilmiş faktlara və onların məntiqi, təbii izahına  əsaslanan elmin, 

tədqiqatın müstəsna dəyərini qeyd edir. İnsan təfəkkürünün inkişafı prose-

sində antik elm xadimləri belə qənaətə gəldilər ki, müəyyən şeylərin möv-

cudluğu  əsaslı  dəlillərlə, elmdə  qəbul edilmiş  həqiqi idrak formaları  və 

praktik təcrübə ilə isbat edilməlidir.  

Orta əsrlərdə dini dünyagörüşün geniş yayılması ilə yanaşı elmi dünya-

görüşü də inkişaf etməkdə davam edirdi. Bu dövrdə bir sıra qabaqcıl mütə-

fəkkirlər ona əsaslanırdılar ki, feodal cəmiyyəti dini müdafiə edir, kütlələr 

arasında cahilliyi yayır, belə ki, din ədalətsiz sosial qaydaların möhkəmlən-

məsinə imkan verir. Hələ XI əsrdə sosial şərə və ədalətsizliyə, insan şüuru-

nun ehkamla əsarətinə qarşı  çıxış edən Ömər Xəyyam (1040-1123) təbiət 

qanunlarına əməl etməyə, insanlarda köləlik ruhunun aradan qaldırılmasına 

çağırırdı. Fransız filosofu Pyer Abelyar (1079-1142) da Ömər Xəyyam ki-

mi şüurun əsarətinə qarşı çıxış edərək qeyd edirdi ki, istənilən həqiqət ağlın 

nəzarətindən keçməlidir. Bütün məsələlərin həlli zamanı  şübhə başlanğıc 

nöqtəsi olmalıdır, çünki o, həqiqətə çatmanın yeganə şüurlu yoludur: şübhə 

tədqiqat doğurur, tədqiqat isə həqiqətə gətirib çıxarır.  

Məşhur alim və mütəfəkkirlər şüura və etiqada müxtəlif cür yanaşmış-

lar. Öz təlimində allahı qoruyan məşhur ərəb filosofu İbn-Rüşt (Averroes, 

1126-1198) iddia edir ki, dünyada təbiətin dəyişilməz qanunları və təbii zə-

rurət hökm sürür. Burada o, ruhun əbədiliyini insanın şüuru, bütün bəşəriy-

yətin simasız intellektinin əbədiliyi ilə əlaqələndirir. Özünün iki həqiqətin 

(elmi və dini) mövcudluğu haqqında təlimində İbn-Rüşt, insanların, onların 

mədəniyyətinin, bilikləri və etiqadlarının dərk edilməsi səviyyəsindən asılı 

olaraq, alimin kəşflərin dəyərlərini və elmin dəyərlərini aşkarlamaq hüqu-

Fuad Məmmədov

 

 

324

qunu əsaslandırırdı. İbn-Rüştün ideyaları orta əsr Avropasında inkişaf etdi 

və XV əsrdən etibarən İtaliyada Padua Universitetində yayılmağa başladı.  

Avropada İntibah dövrü Səmaya, Torpağa və İnsana yeni baxış yaratdı. 

Dünyanı fideizm nöqteyi-nəzərindən görməni - şüurun, şübhənin, skeptisiz-

min və rasionallığın hökmranlığı  əvəz etdi. Bu dövrdə dini mədəniyyətin 

dərk edilməsi üçün Jan Bodenin (1530-1596) - hər bir xalqın adətləri, sosial 

quruluşu və etiqadının onun məskunlaşdığı yerin təbii-coğrafi  şəraitindən 

və yaşadığı mühitdən asılı olması haqqında təlimi müəyyən əhəmiyyət daşı-

yırdı.  Şüurun, elmin və praktik təcrübənin sonsuz imkanlarını elan edən 

Mişel Monten (1533-1592) də Rocer Bekon kimi, şüur və elm uğrunda, sü-

butlarla təsdiq edilməyən avtoritetlərin sözünə  və iddialarına qarşı  çıxış 

edirdi. Allahı  və  təbiəti eyni materiya hesab edən Cordano Bruno (1548-

1600) zəkaya və onun sonsuz qüdrətinə müstəsna əhəmiyyət verirdi. O, ən 

yüksək səadəti insan təfəkkürünün təbiət sirləri üzərindəki qələbəsində gö-

rürdü. Şüur üçün “ondakı sonsuz qüdrət sayəsində” hər şeyin əlçatan oldu-

ğunu qeyd edərək, Cordano Bruno “biliyin təhlükəli hesab edildiyi” əsri ci-

nayətkar adlandırırdı.  

XVI və XVII əsrlərin hüdudunda ona məxsus yeni ideologiya, maraqlar 

və məqsədlərlə Yeni dövr özünü göstərdi. Daha mütərəqqi ictimai və iqtisa-

di münasibətlərə  əsaslanan yeni ictimai quruluş olan kapitalizm dövrünün 

başlanması - təbiəti elmi dərketmə metodlarının sürətlə yayılması ilə müşa-

yiət olunurdu. Bu dövrün fərqlənən siması, insan şüurunun təsdiqində və el-

mi təcrübəyə əsaslanmada xidməti olan məşhur ingilis filosofu Frensis Be-

kondur (1561-1626). Elmin sonsuz gücünü, onun başlıca məqsədini və təyi-

nini təbiətin dərk edilməsi və onun insanın hökmünə tabe etdirilməsində 

görən alim, intellektual mədəniyyətin qabaqlayıcı inkişafı  və yenilikçilik 

uğrunda, beləliklə, XVII əsrin elm əsrinə çevrilməsini hamıdan qabaq düşü-

nərək çıxış edirdi. Frensis Bekon təbii fəlsəfə ilə dini sintez etməyə çalışır-

dı, rəvayətlərdən, nüfuzlu şəxslərdən, ənənəvi və ehkamçı təfəkkürdən imti-

na etməyin zəruri olduğunu qeyd edir, cəmiyyətdə elmi biliklərin yayılması 

uğrunda çıxış edirdi. Yüksək əxlaq və möminlik uğrunda çıxış edən holland 

filosofu Benedikt Spinoza (1632-1677) şüuru “təbii işıq” kimi nəzərdən ke-

çirirdi, öz panteist təlimində cazibə  və  təfəkkürə, səbəbiyyət və danılmaz 

zəruriyyətə malik yeganə substansiyanın olduğunu etiraf edirdi. Bu – təbiət 

və ya Allahdır. Deizm mövqeyində duran, allahın mövcudluğunu dünyanın 

ilk səbəbi və materiyanın hərəkətinin ilk mənbəyi kimi qəbul edən məşhur 

ingilis filosofları Tomas Qobbs (1588-1679) və Con Lokk (1632-1704) da 

şüuru insanın bütün inkişaf problemlərinin həllinin əsası kimi elan edirdi-

lər.  İngilis filosofu Con Toland (1670-1722) insanın inkişafında zəkanın 

əsas rolunu qeyd edirdi. O, materiya və hərəkətin kainatdakı ayrılmaz əla-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

325

qəsi, hərəkət edən materiyanın müxtəlifliyi, təbiətdəki bütün cisimlərin dai-

mi qarşılıqlı təsiri və fasiləsiz dəyişməsi haqqında müddəa irəli sürmüş və 

onu əsaslandırmışdır.  

Yeni dövr insanın şüuru və onun qeyri-məhdud imkanlarına inamla, materi-

alist dünyagörüşün üstünlüyü ilə  fərlənir. Fransız maarifçiləri olan – Volter 

(1694-1778), Didro (1713-1784), Helvetsi (1715-1771), Holbax (1723-1789), 

Nejon (1738-1810), Mareşal (1750-1803), Volney (1738-1820) feodalizmin 

sosial sisteminin demokratik dəyişdirilməsi uğrunda və mütləqiyyət monarxi-

yasının istibdadı və özbaşınalığına qarşı insanın qüvvəsinin, qabiliyyətləri, ira-

dəsi və şüurunun əsarətdən azad edilməsi uğrunda çıxış edirdilər. Cəmiyyətin 

maarifləndirilməsi məqsədi ilə orta nəsil ensiklopedistləri tərəfindən XVIII əsr-

də avropa elminin və təhsilinin inkişafına ciddi töhfə olan məşhur “Elm, incə-

sənət və sənət ensiklopediyası” yaradıldı. Təbiət haqqında təlimi və idrak nəzə-

riyyəsini  əhatə edən elmi dünyagörüşü sisteminin formalaşdırılması xidməti 

onlara məxsusdur. Onlar təbiətşünaslıq sahəsindəki nailiyyətlərə istinad edərək, 

materiyanın ümumi hərəkət xarakteri, dünyanın maddi vəhdəti və kainatın əbə-

diliyi haqqında nəticəyə gəlirlər.  

Cəmiyyətin intellektual mədəniyyətinin inkişaf mənbəyi olan elm və 

təhsilin  əhəmiyyəti o dövrün qabaqcıl mütəfəkkirləri tərəfindən, huma-

nizmlə sıx əlaqədə, tədricən daha çox dərk edilməyə başlayırdı. Qadağala-

rın arzu edilməyən əqidə və əməllərin möhkəmləndirilməsində ən yaxşı va-

sitə olduğunu nəzərə alaraq, bir çox alimlər, dini əqidələrin qadağası ilə de-

yil, elmi həqiqətlərin izahı, təhsil və maarifçiliklə öz dövrünün insanlarının 

proqressiv inkişafına yardım etməyə, onların dini humanist dünyagörüşünü 

elmi dünyagörüşü ilə  zənginləşdirməyə çalışırdılar. Fransız sentimentaliz-

minin nümayəndəsi Jan Jak Russo (1712-1778) dini dözümsüzlüyü deizm 

mövqeyindən mühakimə edirdi. Pedaqoqikada humanizm və demokratizm 

ideyalarını ifadə edərək o, “bəşəriyyətin təbii vəziyyətini” ideallaşdırırdı və 

burjua mədəniyyəti və sivilizasiyasında sosial bərabərsizliyə qarşı  çıxış 

edirdi. Alman klassik humanizminin görkəmli nümayəndəsi Vilhelm Hum-

bold (1767-1835) şəxsiyyətin universal inkişafında ali məqsədi görürdü ki, 

dövlətin fəaliyyət sərhədləri də onunla müəyyən edilirdi. Cəmiyyətdə “in-

san məhəbbəti dininin” təsdiqi uğrunda mübarizə aparan görkəmli alman fi-

losofu Lüdviq Feyerbax (1804-1872) insan şüurunun böyük işlərini  əbədi 

hesab edir, kütlələrin hərtərəfli təhsili və maarifinin müstəsna əhəmiyyətini 

qeyd edirdi. İngilis neopozitivisti Bertran Rassel (1872-1970) real həyat tə-

zahürləri və hadisələrinin düzgün dərk edilməsinin yeganə meyarı olan in-

san şüurunu yüksək qiymətləndirirdi. O, ictimai tərəqqiyə, insanların mənə-

vi mükəmməlləşməsinə kömək edən elmi idrak və novatorluq uğrunda çıxış 

edir, insanların dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bəşəriyyətin birliyi-

Fuad Məmmədov

 

 

326

nə nail olmağın  əhəmiyyətini qeyd edirdi. XX əsr Amerika alimi Korliss 

Lamont, humanist mövqedən çıxış edərək və insan şüurunu yüksək qiymət-

ləndirərək, dinin yüksək ideallara sədaqət kimi başa düşülməsini təklif etdi. 

O, ədalətsizliz və şüursuz yaşamanı aradan qaldıraraq real dünyəvi həyatın 

dəyərini dərk etməyin zəruriliyini və onun daim mükəmməlləşməsinin və 

dəyişdirilməsinin labüdlüyünü qeyd edir. Lakin bəşəri dəyərlər anlamına 

digər yanaşmalar da mövcud idi. Belə ki, fransız ekzestensialist filosofu 

Jan-Pol Sartr (1905-1980) psixoloji və mənəvi motivlərə əsaslanaraq, insa-

nın təşəkkülü və inkişafında onun şəxsi azadlığı və imkanlarına böyük əhə-

miyyət verirdi. Bununla bərabər onun konsepsiyası bütün sosial normaları 

inkar edən etik nihilizmlə fərqlənirdi.  

Bütün dövrlərin alimlərinin və mütəfəkkirlərinin müxtəlif nöqteyi-nə-

zərlərindən və əqidələrindən asılı olmayaraq, din insanın ruhi mədəniyyəti-

nin əsas təbəqəsi olub və olaraq qalır. Tarixən dinin kübar hakimiyyət ma-

raqlarında insanların manipulyasiyası  və idarə edilməsi üçün əsarət altına 

alma aləti kimi istifadə edildiyini hesab edən ateistlərlə yanaşı qeyri-maddi, 

gözlə görünməyən, ilahi dünyanın dini cəhətdən qavranılmasına can atan 

milyonlarla dindarlar vardır. Ehkama zidd müəyyən yanaşmalarda insan zə-

kasının görkəmli nailiyyətlərinə baxmayaraq, əksəriyyət insanlar öz dini 

əqidələri  əsasında yaşamışlar və yaşamaqda davam edirlər, insanların bir 

hissəsi isə onu insanın vicdanı, onun aprior mənəvi prinsiplərə bağlılığı ki-

mi qəbul edərək, özlərində elmi biliyi və inamı harmonizasiya edirlər. 

Dini mədəniyyətə müraciət edərək, din tarixini

35

 əks etdirən çoxlu sayda 

kitablar arasında Hindistanın Hobind Sadan İnstitutundan (Nyu Dehli) Meri 

Pat Fişerin “Canlı dinlər” adlı maraqlı və ciddi kulturoloji tədqiqatını xüsu-

si qeyd etmək istərdik. Kitabda zərdüştlük, hinduizm, caynizm, budduzm, 

daosizm, konfutsianlıq, sintoizm, sihizm, yəhudi dini, xristianlıq, islam, 

həmçinin Bəhai, Birlik Kilsəsi və s. kimi bir sıra yeni dini istiqamətlərin 

dərin və hərtərəfli təhlili  əsasında bəşəriyyətin ümumi rifahı maraqlarında 

müxtəlif dinlərin  əməkdaşlığının zəruriliyi haqqında düzgün nəticə  çıxarı-

lır. Dinlərin tarixində “külü yox, alovu” daha yaxşı görmək, müasir şəraitdə 

bu mədəniyyətləri daha dərindən anlamaq, onların harmonizasiya imkanla-

rını qiymətləndirməyə nail olmaq üçün bu dinlərin mənəvi dəyərlərini qısa-

ca nəzərdən keçirməyə cəhd edək.  

Dinə ehtiyac bir çox səbəblərlə  şərtlənir. M.P.Fişer bunların sırasında 

“əbədiliyə, həyatın mənasını  dərk etməyə, kamilləşməyə,  şəxsi inkişafa, 

bədbəxtliklərdən xilas olmağa, xoşbəxtliyə, asayişə, anlaşmaya və nizama 

                                                            

35

 L.S. Vasilyevin ”Şərq dinlərinin tarixi”, İ.A. Krivelevin “Dinlərin tarixi”, “Ümumbəşəri 

yazı” (Müqəddəs mətnlərin müqayisəli antologiyası) və bir çox başqaları.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

327

can atma və ya minnətdar olma ehtiyacı yaxud tənhalıq hissinə görə” - kimi 

səbəbləri sadalayır. Daim dəyişən aləmi beş hissin köməyi ilə qavramasına 

baxmayaraq, insan yenə  də  həyatda mənəvi dayaq tapmağa, kamilliyə  və 

əbədiliyə qovuşmaqla özünün ruhi ehtiyaclarını  təmin etməyə çalışır. 

M.P.Fişer qeyd edir ki, bəzi alimlər “diqqəti ona yönəltmişlər ki, təbiətin 

müdrikliyi... açıqcasına məqsədyönlü yaratmanı, növlər arasında əlaqəni və 

orqanizmlərin mühitlə harmoniyasını özündə birləşdirir”, təbiətdəki tarazlıq 

isə “şüurluluq prinsipi” ilə təmin edilir. O hesab edir mütləq reallığın bizim 

qavramamız xaricində olması ehtimalı bu gün qeyri-elmi deyil, gözəgörün-

məz aləmi təsəvvür etmək qabiliyyəti isə beynin imkanları ilə məhdudlaşır.  

Bizi əks etdirən dünyanın insanlar tərəfindən dini-mənəvi görüntüsü bir 

çox növ müxtəlifliklərinə malikdir. Şüurla interpretasiya edilən hissi infor-

masiyaya, məntiqə  və eksperimentə  əsaslanan elmdən fərqli olaraq, dini 

dünyagörüşü məntiqi fikir və ardıcıl nəticələrdən azad olan intuisiya üzərin-

də qurulur. Bu zaman o, müxtəlif mədəniyyətlərdə  qəbul edilmiş, cəmdə 

bəşəriyyətin dünya mədəniyyətinin hissəsini təşkil edən müxtəlif forma və 

metodlardan istifadə edir. Bəzi tayfalarda ibtidai dini ənənələr “minnətdar-

lıq dini” hesab olunur. Hər günün onunla başladığı minnətdarlıq, konfessio-

nal (dini) mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, əksər dindarların ruhi həyatı-

nın əsasını təşkil edir. Vaxtilə zəngin qədim mədəniyyətə malik bir çox ki-

çik yerli xalqlar taleyin hökmü ilə müasir sivilizasiyadan kənarda qalmışlar. 

Lakin onlar, mahiyyəti - ekoloji harmoniyanın saxlanmasında, öz torpağına, 

öz xalqına və bütün bəşəriyyətə ruhi xidmətdə, həyat gücünü doğuran ruhi 

enerji ilə düzgün münasibətlərin qurulmasında olan - şifahi dini ənənələrini 

qoruyub saxlamışlar. Afro-amerikanların bəzi qrupları hər ötən ilə görə öz 

nailiyyətlərinin müqayisəli qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı meyarlardan 

istifadə edirlər: birlik, qətiyyət, kollektiv əmək, diqqətin ailədə cəmləşməsi, 

məqsədyönlülük, məhdud vəsaitlər şəraitndə yaradıcılıq, əminlik.  

Əksər dinlərin təlimatları möminlər tərəfindən, kainatda mövcud olan, 

həqiqətə gedən yolu açan nizamın yerdəki inikası kimi qavranılır. Bu dinlə-

rin etik fəlsəfəsi ilə tanışlıq insanın biliyini və mənəviyyatını zənginləşdirir, 

yerdə dünyanı və həyatın mənasını humanistcəsinə görməyə səbəb olur.  

Təbiətin nizamının, Kainatın həqiqət və ədalətliyinin saxlanmasına yö-

nəldilmiş, Bəşəriyyətin kamilləşmə qabiliyyəti haqqında ən erkən təlim zər-

düştlük  hesab edilir. London universitetinin professoru Meri Boysun re-

konstruksiyasına görə o, yaradan tək Allaha inamı, - xeyir və şər, cənnət və 

cəhənnəm, qiyamət günü və ölümdən sonra dirilmə anlayışlarını birləşdirən 

dini doktrinanı bəşəriyyətə ötürən ilk dini əxlaq kimi tarixə daxil olmuşdur. 

Dünyanın əmələ gəlməsinin dualist mənzərəsini yaradaraq, zərdüştlük onun 

yeddi mərhələdə - səma, su, torpaq, bitkilər, heyvanlar, insan, od - yaradıl-

Fuad Məmmədov

 

 

328

dığını fərz edirdi. Onun həyatı və ölümü ilə bu yeddiqat yaranışın arxasın-

da, xeyirlə şər arasında mübarizə gedirdi ki, o, yeni əbədi həyata yol açan 

xeyirin qələbəsi ilə başa çatmalıdır.  

Elmdə belə hesab etmək qəbul edilmişdir ki, insanın mədəniyyət tarixin-

də sosial şər problemi ilk dəfə zərdüştlükdə qoyulmuşdur. Zərdüştlüyün ba-

nisi peyğəmbər Zərdüşt, tərəqqi anlayışını xeyirlə  şər arasında coxəsrlik 

mübarizədən xeyirin tam qələbəsinə doğru hərəkət kimi ifadə etmişdir. 

İnsanın diqqət mərkəsində xeyihxah fikir, xeyirxah söz və xeyirxah əməllə-

ri qoyaraq, o, xoşniyyətlilik  əsasında düzgün seçim yolu ilə sosial şər ilə 

mübarizənin və öz taleyini dəyişməyin mümkünlüyünü və gərəkliyini gös-

tərdi. Universal din olan zərdüştlük, qədim bütpərəstlik şəraitində yaşayan 

bütün insanlara yönəldilmişdi.  İnsanların etnik mənsubiyyəti, mənşəyi və 

sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, o, etiqadda daxili ehtiyacların ödənil-

məsinə istiqamətlənmişdi. Zərdüştlər Kainatın və canlı varlıqların, ruhların, 

insanların və heyvanların yaradıcısı kimi Hörmüzə (Müdrik Allah) sitayiş 

edirdilər. Möminlərə xeyir və şər, həqiqət və yalan - ədalətsizlik və şər tim-

salı arasında seçim etmək ixtiyarı verilirdi.  

Zərdüştlükdə ümumi rifah naminə hər bir insanın mənəvi məsuliyyətinə 

böyük diqqət ayrılır. Zərdüştlük doktrinasına uyğun olaraq, bütün dünyada 

insanların qaranlığa, yalana, cahilliyə və şərə qarşı olan – işıq, həqiqət, bilik 

və xeyirxahlıq prinsiplərinə bağlılığı insan xoşbəxtliyinə yol açır. Lakin xe-

yirin şər üzərində qələbəsi və xoşbəxtliyin əldə edilməsi üçün insanlar “ruhi 

döyüşçü olmalı və Xeyirxah Ruh tərəfində mübarizə aparmalıdırlar.” Zər-

düşt Xeyirxah Ruhu (Spenta Manyu) həyat, nizam-intizam, kamillik, sağ-

lamlıq, xoşbəxtlik və yaratma kimi xarakterizə edirdi. Xoş  məram, fikir, 

söz və əməl enerjisinin məhəbbət, sədaqət və xeyirxahlığa xidmət üzərində 

cəmləşdirilməsi insan cəmiyyətində xeyirxahlığın sosial bazasının inkişafı-

na doğru aparır. Dünya məhz xeyirxah insanların köməyi ilə yeniləşəcək və 

xilas olacaq, tədricən kamilliyə yetişəcək və şərdən azad olacaq.  

Herodota görə  zərdüştlər Hörmüz dedikdə, bütün göy qübbəsini başa 

düşürdülər və Zərdüştün prinsiplərinə uyğun olaraq, ona sitayişi açıq səma 

altında həyata keçirirdilər. Duada ayrıca götürülmüş bir şəxsiyyətə deyil, 

bütün xalqa və hökmdara nemətin bağışlanması arzu edilirdi. Hörmüzün 

müəyyən etdiyi qanunlar “Arte”yə - həqiqətə, nizam-intizama əməl olun-

masını tələb edirdi ki, bununla bağlı Əhəmənilər dövlətində qoyulmuş qay-

danın rəsmi ayini mövcud idi. Müqəddəs oda (Brazman) sitayiş - universal 

fövqəladə enerjiyə, şüurun oduna, zəkanın, məhəbbətin və insan həyatının 

nuruna sitayiş, insanın qəlbində əsl Allah məbədi kimi baxılan daxili ilahi 

qığılcıma sitayiş kimi qəbul edilirdi. Zərdüştlükdə xeyirxahlıq rəmzi kimi - 

xeyirxah fikir, doğruluq, daha yaxşı hakimiyyət, intizam, müqəddəs sülh, 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

329

sağlamlıq və əbədilik çıxış edir, düzgün həyat tərzi isə dinc əməklə assosia-

siya edilirdi. Akademik V.V.Struve qeyd edirdi ki, erkən zərdüştlük özünün 

fiziki əmək ayini ilə güclü demokratik tendensiyalara malik idi.  

Professor E.O.Berzin qeyd edir ki, qədim yunanlarda belə bir qeyri-real 

variant mövcud idi ki, “böyük şərq müdriki və həyat müəllimi” Zərdüşt, gu-

ya onun yeni mücəssəməsi olan Platondan sanki altı min il əvvəl yaşamış-

dır. Professor Meri Boys hesab edir ki, Zərdüşt b.e.ə. 1500-1200-cü illərdən 

sonra yaşamışdır. Bununla bərabər b.e.ə. VI əsrin ortaları üçün Zərdüştlük 

Mərkəzi Asiya, İran və  Əfqanıstan  ərazisində yerləşən 16 ölkə  tərəfindən 

qəbul edilmişdi. Hər halda İranda artıq I Daranın dövründə peyğəmbər və 

xilaskar rolunda Zərdüştün yerini özlərinə Hörmüzün adından danışmaq ki-

mi müstəsna haqq verən Əhəməni hökmdarları tutdular. Lakin bu dinə ardı-

cıl monoteizm olmaq müyəssər olmadı. Ölkədə - günəşə, aya, oda, suya, 

küləyə, Mitraya (günəşin, insanlar arasında müqavilə  və dostluğun qədim 

allahına) ənənəvi bütpərəst qurban vermə ənənələri yer tuturdu. Buna bax-

mayaraq inkişafı tarixi və sosial amillərlə şərtlənən zərdüştlük - yəhudi di-

ninə, xristianlığa, islama - ciddi, sonralar isə - dini müddəalarında ifadə edi-

lən humanist ideyalarında ardıcıllıq yolu ilə keçmə hiss olunan buddizmə 

qismən təsir göstərdi.  

Qədim Hindistanda ilahiləşdirilmiş  təbiət qüvvələrinə sitayişi  əks etdi-

rən ilk dini kitablar – Vedalar (“Biliklər toplusu”) b.e.ə. II minillikdə yara-

dılmışdır. Onlara ilahi mənşə və inkaredilməzlik aid edilirdi. Veda dininin, 

brəhmənizmin (brəhnənliyin) inkişafı  və xalq etiqadlarının assimilyasiyası 

nəticəsində b.e.ə. I minillikdə Hindistanda Hinduizm formalaşdı. Hinduizm 

üçün ali səcdəgahın universallığı və ümumiliyi haqqında təsəvvürlər səciy-

yəvidir. Hinduizmin əsasını ali allahlara ehtiram və kasta məişət qaydaları-

na  əməl edilməsi ilə müəyyən edilən,  əvəzetmə (karma) qanununa uyğun 

baş verən, yaxşı və ya pis davranışa görə ruhun köçməsi (sansara) haqqında 

təlim təşkil edir. Hinduizmdə  əməl və onun nəticələrini ifadə edən karma 

anlayışı təsdiq edir ki, biz necə ediriksə, həyatımız da elədir, bizim fikirləri-

miz və hərəkətlərimiz uzaqa gedən nəticələrə səbəb olan əməllərimizi for-

malaşdırır. Hind allahı Şivanın boynundakı ilan da öz “Mən”i üzərində qə-

ləbəni göstərir. Hind mifologiyasında Vişna “ən qüdrətli allah” kimi tanın-

mışdır, çünki o “hər  şeyi xeyirxahlıq və  əzəmətlə  fəth edir.” Hindistanın 

əsas fəlsəfi sistemlərindən biri olan yoqa, mahiyyətin dərkedilmə vasitəsi 

hesab edilən insan təfəkkürünə böyük diqqət ayırır. Təfəkkür güzgüsünün 

təmizliyini qorumaq üçün “yoqanın səkkiz qolu” göstərilir ki, bunların da 

arasında qeyri-zorakılıq, doğruluq, dürüstlük, tamahkarlığın olmaması, şəx-

si intizam və fikir topluluğu kimi keyfiyyətlər də vardır.  

Fuad Məmmədov

 

 

330

B.e.ə.VI əsrdə Hindistanda Vardhamana tərəfindən əsası qoyulmuş Cay-

nizm, tarixi səhnədə brəhmənizm dini mərasiminə və abstrakt mühakiməsinə 

reaksiya kimi meydana çıxdı. O yenidən doğulmalardan azad olmağa imkan 

verən vasitə kimi canlı varlıqlara zərər verməmə - “ahimsa” qanununu bərqə-

rar edərək, vedlərin nüfuzunu və kasta təsəvvürlərini inkar etdi. Caynistlər 

inanırlar ki, bizim həyatımız - öz əməllərimizin nəticəsidir. Onlar üç əsas etik 

prinsipə tərəfdardırlar: qeyri-zorakılıq, tamahkar olmama və nisbilik. Qeyri-

zorakılıq yalnız təbiətə münasibətdə yayılmır, həm də başqalarına ziyan vur-

mamaq üçün öz sözləri və fikirlərinə nəzarət etməyi nəzərdə tutur. Tamahkar 

olmama – istənilən mülkiyyəti daxil etməklə  şəxsi maddi tələbatların məh-

dudlaşdırılmasını ehtimal edir ki, bu da daxili rahatlığa və ekoloji təhlükəsiz-

liyə yol açır. Nisbilik həqiqətin çoxcəhətliliyini nəzərdə tutur: istənilən əşya-

nı, hər birinin qismən doğru olduğu müxtəlif nəzər nöqtələrindən görmək 

olar ki, ümumilikdə onlar obyektiv reallığı canlandırırlar.  

B.e.ə. I minilliyin birinci yarısında Çində Daosizm yaradıldı. Bu bütün 

varlığın təbiəti, dünyanın təbii  əmələ  gəlməsi, təşəkkülü və inkişafının 

ümumi qanunları haqqında orijinal təlim olaraq Konfutsinin sələfi, Çin mü-

təfəkkiri Li Er (Lao-tszı, b.e.ə. VII-VI əsr) tərəfindən yaradılmış orijinal tə-

limdir. Lao-tszı quldarlıq və feodal Çinində mövcud olan, həm quldarlığın 

“davranış qaydaları  əsasında idarəetmə” prinsipini, həm də feodalizmin 

“qanunlar  əsasında idarəetmə” prinsipini eyni dərəcədə  rədd edirdi. Lao-

tszı hesab edirdi ki, idarəçiliyin çətinliyi biliklər və istəklərlə şərtlənir. “Bi-

liyin köməyi ilə ölkənin idarə edilməsini – ölkə üçün bədbəxtlik” hesab 

edərək o, “fəaliyyətsizlik üzərində qurulan idarəetməni”, “biliklərin və is-

təklərin olmamasına” nail olmağın zəruriliyini, “müdriklərə ehtiramdan” 

imtinanı israr edirdi. Yol və xeyirxahlıq haqqında “Dao de tszin” elmi əsə-

rində o, yumşaqlıq və yenilməzlik kimi, “dao”nu (metaforik olaraq suya 

bənzəyən  əbədi hərəkətdə olan yoxluq) təbliğ edir və Dao-dan irəli gələn 

hərəkət tərzini – fəaliyyətsizliyi (u vey) tətbiq etməyi tövsiyə edirdi. Təbiət-

də baş verən hər şeyi idarə edən Dao obyektiv təbii qanunauyğunluq ideya-

sını əks etdirir. Bu, dünyanın inkişafını və hadisələrin bütün gedişini müəy-

yən edən qanundur. Su kimi əbədi hərəkətdə olaraq, bütün varlığa fayda ve-

rən və heç kəsin üzərində hökmranlığa can atmayan Dao, Lao-tszı tərəfin-

dən “sirli xeyirxahlıq” və təbiətdə və cəmiyyətdə ali qanun kimi müəyyən 

edilmişdir. Lao-tszının humanist konsepsiyası, hakimlərdən, ölkə idarəçili-

yinin ən yaxşı üsulu kimi “yumşaq və zəif möhkəm və güclüyə qalib gəlir” 

prinsipinə əsaslanan fəaliyyətsizlik qanununa riayət etmələrini tələb edərək, 

onların təkəbbürünü ifşa edirdi. Fərdi  şəxsiyyət haqqında Lao-tszı “özünə 

qalib gəlməyi” zəruri hesab edirdi, çünki öz nöqsanlarını aradan qaldıraraq, 

yüksək müdrikliyə yetişməyə nail olmaq və qüdrət əldə etmək mümkündür.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

331

Konfutsinin ideyaları (Kun-tszı, b.e.ə.551- 479-cu illərə yaxın) 2000 il-

dən artıq Çinin dövlət dini tərəfindən qəbul edilmişdir. Konfutsi təliminin 

yayılması b.e.ə. 202-ci ildə alimlərin hökumətdə qulluq etməsinin zəruriliyi 

haqqında filosofun ideyalarını qəbul edən və hökumət məmurlarının təlimi-

nə başlayan Xan sülaləsinin idarə etməsindən başlamışdı. Konfutsi tərəfin-

dən işlənib hazırlanmış paternalist sosial qayda - ailədə və cəmiyyətdə ciddi 

avtoritar iyerarxiyanı, kiçiklərin böyüklərə itaətini nəzərdə tuturdu. Mənəvi 

və  əqli keyfiyyətlərinə görə insanları beş kateqoriyaya bölərək, Konfutsi 

beşinci kateqoriyanı – hər cəhətdən mükəmməl insanları, yalnız belə insan-

ların dövlət başında dura biləcəklərini qeyd edərək, xüsusilə ayırırdı. O, 

diqqətlilik, həqiqətə bağlılıq, təmənnasızlıq, ədalət, sadəlik, xoşüzlük kimi 

keyfiyyətləri ayıraraq, insan şüurunun dəyərini və onun düşünmək qabiliy-

yətini xüsusi qeyd edirdi. Maraqlıdır ki, idarəetmə məsələlərinə toxunarkən 

Konfutsi son qərarı qəbul edənədək məsələnin hərtərəfli müzakirəsinin əhə-

miyyətlini, ildə dörd dəfə onun vəzifələrini xalqa izah etməyin zəruriliyini 

və onun hüquqi maarifini həyata keçirməyi qeyd edirdi.  

Adlı-sanlı  şaklar nəslindən olan hind şahzadəsi Siddhartha tərəfindən 

b.e.ə. VI əsrdə  əsası qoyulmuş  Buddizm  ilk dünyəvi din oldu. Buddizm - 

anlamada, nitqdə, əməldə, həyat tərzində doğruluğu nəzərdə tutur. Burada 

təfəkkür başlanğıc nöqtəsidir, çünki bütün deyilən və edilən hər şey düşün-

cə ilə idarə olunur. Belə ki, buddizm insanı xeyirxahlıq kimi çıxış edən “nə-

cib həqiqətlərin” dərk edilməsinə çağırır. Buddizm etikasına uyğun olaraq, 

hər bir insanın mənəvi taleyi tamamilə onun öz nəzarəti altındadır, onun xi-

las edilmə imkanları isə insanın öz günahları və səhvlərindən başqa heç nə 

ilə  məhdudlaşmır.  Əxlaqlı  şəxsiyyət kimi təsdiqlənmək və müdrik olmaq 

üçün insan özünə qalib gəlməlidir. Buddizm müdriklik və şəfqəti, şəxsi ar-

zuların əxlaqi idarə edilməsini, ifratçılıqdan çəkinməyi, özünə inamı forma-

laşdırmağı, sözə yiyələnmək, fikrini cəmləmək və öz şüuruna nəzarət etmək 

bacarığını nəzərdə tutur. Nirvanaya aparan yol - ruhi yüksəlişin səkkizpillə-

li proqramıdır. Onun mahiyyəti: həyatın mənasının düzgün dərk edilməsi 

və ona əsaslanan gerçək məqsədin yetişdirilməsi; yalandan, zorakılıqdan və 

canlıya zərər vurmaqdan çəkinmək; düzgün həyat tərzi və mənəvi davranı-

şın formalaşdırılması; pozitiv düşüncələrlə diqtə edilən şəxsi qərarların hə-

yata keçirilməsində səylərin cəmləşdirilməsi; ruhi özünədalmadan ibarətdir.  

Sintoizm  (“Allahların yolu”) yaponların təbiətlə  və gözəgörünməz aləmlə 

sıx bağlı qədim bütpərəstlik dininin nizama salınmış variantı olan politeist din 

hesab edilir. Sinto üçün xarakterik olan təbiətin ilahi yaradıcısının, həyatın əsa-

sını  təşkil edən daimi dəyişmə  və yeniləşmə prosesi olan işığın və qüvvənin 

müqəddəs təcəssümü kimi başa düşülməsidir. Təbiətin gözəlliyində və qüdrə-

tində ilahilik görən sintoizm Yaponiyaya hələ VI əsrdə Çindən ölkəyə yayılan 

Fuad Məmmədov

 

 

332

buddizmə qədər mövcud olmuşdur. Yapon mifologiyasına görə formasız mad-

dədən yaranan allah “kami”ləri əmələ gətirdi ki, onlardan ikisi Günəş İlahəsi 

Amaterasunun idarə etdiyi maddi dünyanı yaratdı. “Kami”lər eyni zamanda bir 

neçə yerdə ola bilən vahid mahiyyəti bildirir. Bu, göyün və yerin harmoniyası-

na səbəb olan, Günəş sistemi və Kosmosun yolunu istiqamətləndirən keyfiy-

yətdir. Özündə xeyiri və şəri təcəssüm etdirən “kami”lər təbiət obyektlərində 

ola bilərlər, həmçinin inkişafın və yenidən hasil olmanın yaradıcı qüvvəsi kimi, 

abstrakt formada aşkar ola bilərlər. Hesab edilir ki, bəzi insanlar da kami təbiə-

tinə malik ola bilərlər. XIX əsrin II yarısında imperator Meydzi qət etmişdi ki, 

“kami yolu” ölkəni idarə etməlidir.  

Sintoizm məbədlərində kaminin yeganə təsviri Kainatın təbii nizamı he-

sab edilən, ilahi aydınlıq və paklıq işığını əks etdirən güzgüdür. Sintoda ən 

başlıcası - dindarların allahı öz qəlbində duyması  və öz həyatını  təbiətlə 

harmoniyaya gətirmək qabiliyyətidir (“kannaqara”). Kannaqara “təbii din”, 

allahın olmasının intuitiv dərk edilməsi, insanların kamilləşməsinə və inki-

şafına imkan verən “Böyük Təbiət Ruhu” kimi şərh edilir. Mürəkkəb həyat 

problemləri həlli və  bədbəxtlikləri (“tsumi”) aradan qaldırma vasitəsi saf-

laşma, müdriklik və bilik hesab edilir. Stoistlər güman edirlər ki, “insanın 

əzəli paklığının bərpası  və  həyatda onun təyinatı hissinin bərpa edilməsi 

üçün nəzərdə tutulmuş saflaşma ayini (“misoqi”) insanları torpaq, su, yol, 

həyat və “ki” enerjisi ilə birləşdirir.  

Yaxve Allahının (Musa Peyğəmbər) ayini ilə ilk monoteist din olan Yə-

hudilik  b.e.ə. I minilliyin əvvəlində  Fələstində meydana gəlmişdir.  Əhdi-

Ətiqin (Bibliyanın xristianlıqdan əvvəlki qədim hissəsi) ilk beş kitabını təş-

kil edən Tövratın (Beş kitab) əsas hissəsi b.e.ə. IX-VII əsrlərdə yaradılmış-

dır. Yəhudiliyin əsas müddəaları Talmudda - b.e.ə. IV- b.e. V əsrində ya-

ranmış  yəhudi dininin dini-etik və hüquqi müddəalar külliyatında toplan-

mışdır. Yəhudi dini və qədim yəhudi mədəniyyəti üçün savadlılığın yüksək 

qiymətləndirilməsi xarakterik idi. Hətta yəhudi dinində öz kitabları üzərin-

də başını  aşağı salmış  yəhudi müdrikləri cənnət rəmzi sayılırdı.  Şüuru və 

etiqadı birləşdirmək bacarığıyla məşhur olan, rasionalizm mövqeyindən çı-

xış edən orta əsr yəhudi filosofu Maymonid, İbn-Rüşt kimi insanın missiya-

sını Allahı dərketmə yolu olan elmi həqiqətin kəşfində görürdü. Orta əsrlər-

də  Каббала yazılan Yəhudi mistik ənənəsində mühüm ilahi keyfiyyətlər 

arasında müdriklik, məhəbbət, gözəllik, səbr, anlaşma qeyd olunmuşdur. 

Yəhudi dininin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri Allaha, eqoizm və ya 

qorxu düşüncələri ilə əlaqədar olmayan təmənnasız məhəbbətdir. Yəhudili-

yə görə insan Allahın ədalət, müdriklik, doğruluq və məhəbbət kimi keyfiy-

yətlərini əks etdirərək, həyatın müqəddəsliyinə can atmalıdır. O, cəmiyyətdə 

qanunilik və ədaləti qəbul etməlidir və kamilləşməlidir, çünki özünü ucaldaraq 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

333

o, dünyanı ucaldır. İnsanlara iradə azadlığı bəxş etmək - özünə və dünyadakı 

vəziyyətə görə məsuliyyəti ifadə edir, insanın  əzabı isə öz əməlləri haqqında 

düşünməyə səbəbdir. Müqəddəs yəhudi ayinlərində ibadət, ər-arvad və ailə hə-

yatı, qida mədəniyyəti, gün bölgüsü qaydaları göstərilmişdir. 

Yəhudilər arasında təhsilin və elmin inkişafına yardım, XVI və XVII 

əsrlərdə Avropada yəhudi gettolarında hətta  ən ağır həyat  şəraitində belə, 

mühüm məsələ olaraq qalırdı. XVIII əsrdə  yəhudi maarifçiliyi dövründə 

yəhudilərin mədəni inkişafı üçün yeni sosial mühit yarandı. Şüuru, səbri və 

tərəqqini ənənə və avtoritetdən uca tutan rasionalizm şəraitində gettolar da-

ğıdıldı, yəhudilər isə qərbi Avropa şəhərlərində vətəndaşlıq hüququ qazan-

dılar. Yəhudilərin sürgün edilməsi mövzusunun nikbin şərhlərindən biri 

onun dərk edilməsidir ki, Allahın iradəsi ilə yəhudi xalqı qeyri-kamil dün-

yanı, Allahın yaratdığı kamil vəziyyətə qaytarmağa kömək etmək kimi mü-

qəddəs məqsədlə bütün dünyaya pərən-pərən salınmışdır. Yəhudi mədəniy-

yətinin avropa mədəniyyətinə inteqrasiyası  məqsədi ilə Musa Mendelson 

XVIII əsrdə yəhudi maarifçilik hərəkatının əsasını qoydu. O, yəhudi ənənə-

si ilə əlaqəni itirməyərək, “küçədə insan və evdə yəhudi olmaq olar” fikrini 

formalaşdırdı. Bu, yəhudiliyin reformasiyası  və onun, zamanın tələblərinə 

uyğun olaraq, daim inkişaf etməkdə olan din kimi dərk edilməsi prosesləri-

nin başlanğıcı oldu. Bəzi yəhudilər, yaşadıqları Avropa ölkələrində qanuna 

riayət edən vətəndaşlar kimi, ağırlıq mərkəzini yəhudilərin “İsrailin missi-

yası” anlayışına keçirərək, milli ayini yenidən müzakirə etməyə başladılar. 

Yəhudiliyin inkişafına səbəb olan xarakterik cəhət – bibliya təlimini müasir 

həyata tətbiq etmək və Müqəddəs Yazını  (Əhdi-Cədid) müasir dəyərlərə 

uyğun şərh etmək cəhdidir. 

Dünyanın ən geniş yayılmış dini olan Xristianlıq b.e.ə. I əsrdə Fələstin-

də meydana çıxmışdır. Bütün dünya xristianlarını Müqəddəs yazı (Bibliya) 

və xristianlığın banisi İsa Məsihə - insan-allaha, dünyanın xilaskarına inam 

birləşdirir. İsa Məsih bütün bəşəriyyətin xilası naminə “Günahı yuyan bö-

yük qurban” oldu. İsa Məsihin simasında xristianlıq - insanları öz ləyaqətini 

dərk etməyə, öz taleyinin çətinliklərinə qarşı mübarizə aparmağa və öz hə-

yatının sahibi olmağa çağırırdı. O, yeni dindarlıq yaymışdır ki, burada mər-

kəzi yeri Allaha məhəbbət və yaxınına məhəbbət tuturdu. Xristianlıq mə-

ziyyətləri - məhəbbəti, dözümü, qeyri-zorakılığı, Allaha xatir və  Vətənin 

xilası naminə yüksək humanist ruhiliyin göstərilməsi üçün şəxsi maraqların 

qurban verilməsini nəzərdə tutur. Xristianlıq ənənəsində şəxsi intizama, gü-

naha aparan şirnikdirmələrdən özünü qorumaq bacarığına, ruhi yüksəlişə 

səbəb olan pəhriz saxlamağa böyük diqqət ayrılır.  

Ravvin yəhudiliyi konsepsiyasından uzaqlaşaraq, “aqape” fədakar mə-

həbbəti xristian idealının mərkəzi oldu və qanuna riayət edilməsindən üstün 

Fuad Məmmədov

 

 

334

tutuldu. Musanın qanununun ənənəvi yəhudi şərhini və insan riyakarlığına 

tənqidi yanaşaraq, İsa ruhi avtoritet iddiasında olan insanları sözlərinə görə 

deyil,  əməllərinə görə mühakimə yürütməyə çağırırdı. Xristianlıqda tövbə 

yolu ilə bağışlanmanı cahil insanlar daha tez qazanırlar.  

Müasir xristianlıqda  ənənəvi dəyərlərə bağlı fundamentalizmlə yanaşı, 

insan təbiətinə nikbin baxışı xarakterizə edən və onun iradəsinə, dərrakəsi-

nə və öz müqəddaratını təyin etməsinə xüsusi əhəmiyyət verən liberal hərə-

kat yer tutur. Diqqəti insanın bilavasitə ruhi təcrübəsində cəmləyən ayrı-ay-

rı hərəkatlar, Müqəddəs Ruhun təsiri ilə insanın xarizmatik, allahdan ilham 

almış qüvvəsini nəzərə çarpdırırlar. Bununla yanaşı təbiətə qayğıya da bö-

yük diqqət ayrılır. Təyyar de Şarden allahın istehsalını həyatın mövcudlu-

ğunu təmin edən mükəmməl təbii tarazlıqda görürdü.  

İslam - dünyanın  ən geniş yayılmış dinlərindən biridir, b.e. VI əsrində 

Ərəbistanda meydana çıxmışdır. İslamın banisi Məhəmməd Peyğəmbərdir, 

Müqəddəs Yazısı – Qurandır. İslam – Allaha tam itaət dinidir. Müsəlmanlar 

Allahı bütün bəşəriyyətin Tək Tanrısı elan edərək, Tanrının hökmü altında 

yeni dünya ailəsi idealını irəli sürdü. Xalqın gözündə Məhəmməd kamil in-

san obrazı hesab edilirdi. Onun: “Ən yaxşı islam – acları yedirtmək və ta-

nışlara və özgələrə - insanlara əmin-amanlıq gətirməkdir” ifadəsi yaxşı mə-

lumdur. Məhəmmədin həyat nümunəsi, onun dərin ruhaniliyi, xasiyyətinin 

alicənablığı, təvazökarlığı  və xeyirxahlığı möminlər üçün qapıları  İlahi 

Varlığa açan açar hesab olunur. Tanrıya hədsiz sadiq olaraq o daim bağış-

lanmaq haqqında Allaha dua edirdi.  

İbrahimin monoteist ənənələrini  əks etdirən quran vəhyləri yəhudilər, 

xristianlar və müsəlmanlar arasındakı dini birliyi təsdiq edir. Məhəmməd 

Peyğəmbərin Allah tərəfindən həqiqi dini bərpa etmək üçün göndərildiyini 

güman edən müsəlmanlar hesab edirlər ki, islam, yəhudi-xristian monoteist 

ənənələrinin tamamlayıcı pilləsidir. Quranda bir yerdə toplanmış  vəhylər 

yalnız yeni həyat fəlsəfəsinin təcəssümü deyil, həm də mömin müsəlmanla-

rın həyatı üçün əldə rəhbər oldu. Onlar Allahın, həqiqətin tək olması haq-

qında, Kainat və insanın təbiəti haqqında, insanın  əxlaqı  və kamalı, insan 

münasibətləri mədəniyyəti haqqında nəsihətləri, cəmiyyətin,  şəxsiyyətin, 

ailənin təşkil və idarə edilməsi haqqında müddəaları özündə birləşdirirdi. 

İslamın əsas prinsipi kimi ruhi birlik: Allahın birliyi və həyatın hər bir as-

pektinin birliyi, ilahi başlanğıc ilə birləşdirilmş  əqlin və  qəlbin birliyi, el-

min və dinin birliyi, bütün insanların bir ailə kimi birliyi elan edilir. Müsəl-

manlar güman edirlər ki, dünya Allahın iradəsi ilə Kainatda harmoniyanı 

təmin edən möhkəm qanunlar əsasında yaradılıb və inkişaf edir. Bu ümum-

dünya qanunlarını bilmək və onlara əməl etmək, inam və minnətdarlıq insa-

nın dolğun və xoşbəxt həyatı üçün Allah tərəfindən mərhəmət və müdafiəsi 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

335

üçün lazımdır. İslam - insanları həm doğmalara, həm də özgələrə qarşı xe-

yirxahlığa, şəfqətə və zəifləri qorumağa, insanlarla şəxsi və işgüzar münasi-

bətlərdə nəzakətə, ədalətə və düzgünlüyə, şəxsi mülkiyyətinin şüurlu idarə 

edilməsinə çağırır. Müsəlman dindarlığı qanuniləşdirilmiş istibdada, zülmə 

və ədalətsizliyə, eqoist siyasi hakimiyyətə qarşı mübarizə rəmzi kimi də nə-

zərdən keçirilir. O öz sözlərinə, davranışına və əməlinə görə mənəvi məsu-

liyyəti nəzərdə tutur. Görünür ki, bütpərəstlik  şəraitində  ərəblər məlum 

avamlıq (“cahillik”) nəticəsində onlar üçün yeni olan tək Allaha itaət dinini 

qavramağa hələ hazır olmadıqları vaxt, islamın şərhi həm Allaha məhəbbət, 

həm də onun qarşısında qorxunu birləşdirirdi. Lakin zaman keçdikcə, xalqın 

təhsilinin, müsəlman mədəniyyəti və sivilizasiyasının inkişaf etməsi şəraitində, 

bu ziddiyyətin - qorxudan tədricən imtina edilməsi və möminlərin ürəklərində 

Allaha şəksiz məhəbbətin təsdiqi ilə həlli yolunda dayanması labüd idi.  

Müsəlman doktrinası  Tək Allaha daimi minnətdarlığı  və itaəti ifadə 

edən duaya, qəlbi saflaşdıran, vicdanı sakitləşdirən, təfəkkürü inkişaf etdi-

rən duaya böyük əhəmiyyət verir. O, ruhanilərin iştirakı olmadan insanın 

Allahla ruhi əlaqəsini və islamın yayılmasında məcburiyyətin istisnasını nə-

zərdə tutur. İnsana - “Üstün gəlmək üçün Saf qəlb, düşünmək üçün Təmiz 

şüur və  hərəkət etmək və  fəaliyyət göstərmək üçün Yüngül bədən” verən 

orucluğa mühüm əhəmiyyət verilir. Orucluq iradəni möhkəmləndirməyə, öz 

üzərində hakimiyyəti təsdiqləməyə, öz tələbatlarını idarə etmək bacarığına 

imkan verir. Müsəlman dini doktrinasında böyük və kiçik cihad vasitəsilə 

şərə müqavimət göstərmək mühüm yer tutur. Böyük (daxili) cihad özünün 

ən aşağı “Mən”inə – öz daxili şərinə, tamahına, eqoistliyinə, neqativ emosi-

yalarına və istəklərinə qarşı mübarizəni ehtimal edir. Kiçik (xarici) cihad - 

şəxsi mənfəəti istisna edən, müsəlmanların Allah yolunun müdafiəsindəki 

mübarizəsidir. O öz həyatını, etiqadını və müsəlman cəmiyyətinin bütövlü-

yünü şər qüvvələrdən fədakarlıqla müdafiə etmək cəhdini ifadə edir. İslam 

prinsipləri dəyişən  şəraitlərdə sülhün və asayişin tarazlığının qorunması 

üçün daimi səylərin, təcavüzkar müharibələrdən imtinanın, lakin təcavüzka-

ra müqavimətin zəruriliyini nəzərdə tutur.  

Başlıca olaraq Qurana və Sünnəyə (Peyğəmbərin mülahizələri və əməl-

lərinin məcmusu) istinad edən islamın müqəddəs qanunu - şəriət, müsəlman 

cəmiyyətinin təşkili və idarə edilməsinin əsasını təşkil edən, müsəlmanların 

davranış nəsihətləri və qaydaları toplusudur. Allah Qanununun birbaşa yolu 

kimi nəzərdən keçirilən Şəriət, allahın əmri hesab edilən “İslamın beş daya-

ğına” müəyyən edilmiş tərzdə xidmət edilməsini nəzərdə tutur. O ilk növ-

bədə - ədalət, xeyirxahlıq və mərhəmət kimi müsəlman dəyərləri ilə şərtlə-

nən etik ictimai davranış normalarını  təyin edir. Bununla yanaşı müəyyən 

həyat tərzinin bütün üstünlükləri və çatışmazlıqlarının təhlili, zamanın tə-

Fuad Məmmədov

 

 

336

ləblərinin qiymətləndirilməsi, cinayətkarlığın, narkomanlığın aradan qaldı-

rılması zəruriliyi və ailə həyatında yüksək mədəniyyətə nail olmanı nəzərə 

alaraq, müsəlmanların hüquq mədəniyyəti, mürəkkəb, birmənalı olmayan 

fərdi və sosial problemlərin həllini nəzərdə tutur.  

Müsəlman sivilizasiyasının sərvəti Qərb və Şərq antik və feodal mədəniy-

yətinin  ən yaxşı nailiyyətləri oldu ki, onların mənimsənilməsi məhz orta əsr 

dünya sivilizasiyasının tərəqqisinə ciddi töhfə verən müsəlman elmi və mədə-

niyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur. Əməvilər (661-750) sülaləsinin 89 illik 

idarəsindən sonra, 508 il müddətində hakimiyyətdə, orta əsrlər müsəlman İnti-

bahının əsasını qoyan və islam sivilizasiyasının tərəqqisinə səbəb olan Abba-

sidlər sülaləsi (750-1258) olmuşdur. Abbasidlər sülaləsi dövründə müsəlman 

imperiyasının təşkil və idarə edilməsinə ciddi fikir verilməyə başladı. Həyat re-

allıqlarına və dövlət quruculuğu problemlərinə şüurlu yanaşma sayəsində za-

manın tələbləri və həyat şəraitindən asılı olaraq, alimlər və hüquqşünaslar tərə-

findən Quranın, hədislərin və sünnələrin qeyri-ehkami təfsir edilməsinin zəruri-

liyi etiraf edildi. Quranın və Hədislərin düzgün təfsiri, cəmiyyətin inkişaf tələb-

lərini görmə və məhsuldar sosial-mədəni siyasət nəticəsində Abbasidlərin ida-

rəetmə sistemində dövlət  şəhər mədəniyyətinin,  əsasən intellektual və  bədii 

mədəniyyətin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət ayrıldı. Müsəlman təhsili şəx-

siyyətin hərtərəfli inkişaf imkanlarının genişləndirilməsi məqsədi ilə onun şüu-

runun və etiqadının, elmi və  mənəvi tərbiyəsinin balansına yönəldilmişdi. 

Abbasidlər Bağdadı ilə yanaşı bu dövrdə islam dünyasının mədəniyyət mər-

kəzləri, həmçinin özlərini müstəqil elan edən: İspaniyada – Əməvilər və Misir-

də – Fatimidlər xəlifətləri oldu.  

İslamda sufizmə məlum tarixi yer məxsusdur. Metafora, paradoks və ya-

radıcı təxəyyüllə dolu sufi təfəkkürü, dünyanın mistik qavranılmasına əsas-

lanır ki, bunu da məntiqlə bir araya sığışdırmaq çətindir. Allaha hədsiz mə-

həbbətə, Quranın alleqorik təfsirinə və daxili intuisiyaya əsaslanan sufilər, 

ətraf aləmi işarələrlə dolu kitab kimi nəzərdən keçirirdilər. Onlar hesab 

edirdilər ki, dərk edənlər üçün dünya, çox şey haqqında danışan ilahi sim-

vollar və gözəllik elementləri ilə doludur. XII əsrdə Əl-Qəzali sufizmi orto-

doksal islamla birləşdirdi. XIII əsrdə orta əsr sufizminin ən parlaq nüma-

yəndələrindən biri Cəlaləddin Rumi idi. XV əsr gizli sufi cəmiyyətlərinin 

əksəriyyətinin ruhani patriarxı olan Şeyx Cüneyd

36

 özünün öz “Mən”indən 

saflaşdırılması və insanın ilahi rəmzlərin ideal güzgüsünə çevrilməsi məq-

sədi ilə müntəzəm özünənəzarətə, öz səbəbləri və əməllərinin yoxlanılması-

nın zəruriliyinə öyrədirdi.  

                                                            

36

 Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi – Şah İsmayıl Səfəvinin babası (XVI əsr). 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

337

XV əsrdə Hindistanda Siqhizm ruhani təliminin əsası qoyuldu ki, burada 

hindus və müsəlman, başlıca olaraq, Şimali Hindistanın sufi ənənələrinin 

sintezi təcəssüm edilmişdir. Onun əsasını, bütün dinlərdə mövcud olan və 

onun hüdudlarından kənara çıxan universal həqiqətin təsdiqi təşkil edir. 

Siqhizmin: Allaha sədaqət, mərhəmət, doğruluq, mülayimlik, xeyirxahlıq, 

həqiqət, şəfqət, cəmiyyətin xeyrinə namuslu əmək, ehtiyacı olanlara kömək 

kimi başlıca dəyərləri göstərilmişdir. Müasir siqhizmin ekumenik mahiyyə-

ti, onun bütün bəşəriyyətin müxtəlif adlar altında sitayiş etdiyi tək Allaha 

məhəbbətini və  sədaqətini ifadə edilir. Siqhlərin dini təliminə görə Allah 

birdir, forma ilə məhdudlaşdırılmayıb, zaman və məkan xaricindədir, yega-

nə həqiqət, yeganə reallıqdır. Onu ilahi yaranışda və insanın qəlbində tap-

maq olar. Siqhizm intizamlı həyat, sadəlik, insan ləyaqətinə hörmət, ədalət, 

sosial bərabərlik və dini azadlıq uğrunda, zülmə, eqoizmə və mənəvi poz-

ğunluğuna qarşı  çıxış edir. Siqhlərin dini icma üzvləri (Khalsa) özlərində 

beş şər qüvvəyə: ehtiras, qəzəb, tamahkarlıq, bağlılıq və eqoizmə qalib gəl-

məyə, duanın köməyi ilə öz ruhunu mənfi düşüncələrdən azad etməyə borc-

ludurlar.  

XIX ərdə İranda Bab və onun ardıcılı Bəhaulla tərəfindən yaradılan yeni 

dinlərdən biri - Bəhai,  bəşəriyyəti Tək Allaha etiqadda birləşdirməyə can 

atır. Çərçivəsi daxilində bütün xalqların və dinlərin birləşməsini nəzərdə tu-

tan vahid dünya sivilizasiyasının formalaşdırılması  uğrunda çıxış edərək 

bəhailər bütün dünyada sülh və sosial ədalət naminə ümumdünya idarəetmə 

proqramını irəli sürmüşlər. Bəşəriyyətin birləşməsində BMT–nin səylərini 

dəstəkləyərək, onlar 8 prinsip formulə etmişlər ki, onların arasında elmin və 

həqiqi dinin harmoniyası, ümumi təhsil, sərvətin ədalətli bölgüsü və s. qeyd 

olunmuşdur. Bəhai tərəfindən yerli, milli və dünya səviyyəli Ruhani 

Assambleyasının əldə rəhbər tutması üçün demokratik mədəni dəyərlərə və 

insanların mənəvi keyfiyyətləri, qabiliyyətləri və  təcrübəsinə  əsaslanan, 

dünyanın idarə edilməsi modeli təklif edilmişdir. Onun əsasını “sülh məslə-

hətləşmələri” yolu ilə düzgün qərarlar qəbul etməyə və fəaliyyətlərin effek-

tiv beynəlxalq koordinasiyasını  həyata keçirməyə yardım edən doğruluq, 

nəzakət, qərəzsiz müzakirə və razılaşma prinsipləri təşkil edir.  

XIX  əsrdə  Mədrəsdə (Hindistan) Yelena Blavatskaya tərəfindən gizli 

sirlərin aşkar edilmə vasitəsi, həmçinin “bütün dinlərin, sektaların və xalq-

ların əbədi həqiqətlərə əsaslanan ümumi mənəviyyat sistemi bayrağı altında 

barışıq” məqsədi ilə Sufi cəmiyyəti  (“İlahi müdriklik cəmiyyəti”) yaradıl-

mışdır. “Həqiqətdən uca din yoxdur” şüarı altında çıxış edən sufistlər gü-

man edirlər ki, həqiqəti təmiz şüurun köməyi ilə ciddi şəkildə axtaran kəs-

lər, daha yaxşı dünyanı artıq yaradır.  

Fuad Məmmədov

 

 

338

XX  əsrin ortalarında, Koreyada San Myon Mun tərəfindən yaradılan 

Birlik Kilsəsi fəal beynəlxalq fəaliyyət həyata keçirir. Bu kilsə ümumi har-

moniya ideallarını və ateist kommunizminə qarşı mübarizəni, insan fəaliy-

yətinin bütün sahələrində ruhiliyin yayılmasını  bəyan etmişdir. San Myon 

Mun özünü və arvadı Hak-Ca Hanı Məsihə elan edərək bəyan etdi ki, 1935-

ci ildə ona zühur edən İsa, Yer üzündə Allah səltənətinin yaranması və bə-

şəriyyətə Tanrı əmin-amanlığı gətirmək missiyasını başa çatdırmağı ondan 

xahiş etmişdir. O əsasında Allahla insan arasındakı, həmçinin insanların öz 

arasındakı məhəbbətin olduğu “Birlik hərəkatı prinsipi” adlandırılan təlimi-

ni işləyib hazırladı. 1954-cü ildə o, Dünya Xristianlarının Birliyi uğrunda, 

sonradan Birlik Kilsəsi kimi məşhurlaşan Müqəddəs Ruh Assosiasiyasının 

əsasını qoydu. Onun ilahiyyatı, ictimai münasibətlərə konfutsi yanaşmasını 

əlavə etməklə, özünün Bibliyanı  şərh etməsinə  əsaslanmışdır, həqiqi mə-

həbbətin əsası isə - ailə və insan eqoizmini istisna edən başqaları üçün ya-

şamadır. Mun dinin missiyasını bütün dünyada sülh münasibətləri və əmək-

daşlığın bərqərar edilməsində görür. Bu missiyanın reallaşdırılması məqsə-

di ilə Birlik Kilsəsi, sonradan yenidən qurulmuş Beynəlxalq Sülh Şurası 

olan, bütün dünyada sülh uğrunda Dinlərarası Beynəlxalq Federasiya təsis 

etdi. Müxtəlif dövrlərdə onun tərəfindən – “Vaşinqton tayms” qəzeti, Bey-

nəlxalq Təhsil Fondu, qeyri-hökumət təşkilatlarının Beynəlxalq Assosiasi-

yası və bir sıra digər strukturlar təsis edilmişdir.  

Dünya dini mədəniyyəti ilə tanışlıq göstərir ki, müxtəlif dinlər insan şü-

urunun manipulyasıyası, insanların istismarı və fərqləndirilməsi üçün deyil, 

insanların məhəbbət, qarşılıqlı hörmət və harmoniya prinsipləri  əsasında 

birləşdirilməsi üçün istifadə edilə bilər və istifadə edilməlidir. Reallıq on-

dan ibarətdir ki, dində başlıca olan inamdır, inam isə insanın vicdanı, xeyir 

və şər kimi anlayışlara onun münasibətinin meyarı, həyatda mənəvi seçimi-

dir. “Həmrəy fikir ayrılığı” konsepsiyasının müəllifi Raymond Panikar de-

yir ki, “son hesabda, həmrəylik: bir istiqamətdə getmək, amma müxtəlif 

nöqteyi-nəzərlərə malik olmaq” deməkdir. Bu yaxşı fikirdir, bir şərtlə ki, 

müxtəlif nöqteyi-nəzərlərlə bir istiqamətə birlikdə baxmaq üçün güclü, hə-

qiqi məhəbbət lazımdır. Göründüyü kimi, yaxınlaşma, birləşmə və münasi-

bətlərin harmoniyası prosesinin əsasını qarşılıqlı anlaşma, məhəbbət, 

ümumbəşəri mədəni dəyərlər, həmçinin bütün insanları birləşdirən qlobal 

problemlər, siyasi və iqtisadi təhlükələrdir ki, onların aradan qaldırılması - 

xalqların, konfessiyaların və dövlətlərin birgə səyləri və əməkdaşlığını tələb 

edir. Dinlərarası dialoq kulturoloqlar, tarixçilər, dinşünaslar və digər mütə-

xəssislərin iştirakı ilə - sülh, bərabərlik, etimad, qabaqcadan əmələ gəlmiş 

yanlış rəydən imtina, özünütənqid və həmrəylik əsasında qurulmalıdır.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

339

Harvard İlahiyyat kollecinin professoru Diana Ek dinlərarası əlaqəyə üç 

tip reaksiyanın olduğuna diqqət yetirir: öz müstəsnalığının dərk edilməsi; 

vahid dünya dini yaratmaq cəhdində ifadə olunan “qoşulma” və başqa din-

lərə hörmət etmə  və anlama ilə yanaşı öz dini ənənəsinə sadiqliyi ifadə 

edən – plüralizm. Biz M. Fişer və D. Ekin dialoqun mümkün olduğu yega-

nə mövqenin plüralizm olması fikrinə tamamilə şərikik. Həqiqətən, dinlər-

arası dialoqda mədəni plüralizmə alternativ yoxdur.  

Dini mədəniyyətin mahiyyətinə, xüsusiyyətlərinə və problemlərinə işıq 

salan, tərəfimizdən nəzərdən keçirilən materiallar istər-istəməz yenidən o 

fikrə gətirir ki, universal mənəvi prinsiplərin kapitalizmə xas praqmatizmlə 

harmonizasiya olunmasına, maddi və ruhi olan arasında, şüurlu özünüqoru-

ma eqoistliyi ilə altruizm arasında balans əldə etməyə nail olmaq lazımdır. 

Nyu-Dehlidə İdarəçiliyin inkişafı İnstitutunun professoru Səid Kəbir sahib-

karlıqda praqmatizmlə mənəviyyat arasındakı ziddiyyət məsələsinin həllini 

öz vicdanına daxili müraciət yolu ilə həll edilməsini təklif edir. Sahibkarlıq-

da mənfəətə və təşkilatın rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsinə yönəldi-

lən humanist dəyərlərin qorunmasını o, kompaniya rəhbərinin etik mədə-

niyyəti ilə əlaqələndirir. İnsanları yalnız vasitə kimi deyil, həm də məqsəd 

kimi görməyə  əsaslanan,  əməkdaşlara rəhbərin münasibət mədəniyyəti, - 

təşkilatın pozitiv imicinin, istehlakçılar tərəfindən ona etimadın və onun fə-

aliyyətində maraqlılığın formalaşmasına səbəb olur. Bu məsələnin həlli yo-

lu insanların yüksək ruhi mədəniyyətinin tərbiyə edilməsindən keçir.  

Sonda qeyd edək ki, din – bu və ya digər xalqların təbii-coğrafi şəraiti, 

həyat tələbatları, dünyagörüşü, təfəkkür səviyyəsi və  mədəni  ənənələri ilə 

şərtlənən etno-tarixi ənənədir. Bir sıra müasir dinlərin komparativ təhlili 

göstərir ki, onların nüvəsi - inam, məhəbbət, xeyirxahlıq, insan həmrəyliyi, 

şəfqət, doğruluq, ədalət, Allah və bəşəriyyət qarşısındakı xidmətlərə əsasla-

nan daha yaxşı həyata inam kimi mənəvi kateqoriya və dəyərlərdir. Dinlə-

rin harmonizasiyası probleminin aşkar mürəkkəbliyi ondadır ki, müxtəlif 

ölkələrin milli-dini institutları digər, o cümlədən yeni dinləri - ənənəvi mə-

dəni dəyərləri və  həyat tərzini, milli özünüdərkin bütövlüyünü və  mədəni 

eyniliyi dağıdan amil kimi nəzərdən keçirirlər. Bununla belə, etiqadın prio-

riteti və insan mədəniyyətinin humanist dəyərləri əsasında belə harmoniza-

siya həyati vacibdir, çünki dini müxtəliflik bütövlükdə  mədəniyyətlərin 

müxtəlifliyi kimi, dünya mədəniyyəti və siviliasiyasının əsas məğzidir. Bu-

na görə də hər bir ölkənin ümumi mədəniyyətinin saxlanması üçün mədə-

niyyətləri və maraqları necə daha yaxşı harmonizasiya etmək, müxtəlif din-

lərin fundamentalizmini necə aradan qaldırmaq haqqında düşünmək lazım-

dır. Görünür, müxtəlif dinlərin müstəsnalığına təbii iddiaları nəzərə alaraq 

ümumi mənəvi dəyərlər əsasında qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı zənginləş-

Fuad Məmmədov

 

 

340

məyə yol açan alim-kulturoloqların və din xadimlərinin permanent mədəni 

dialoqonu daxil edən mədəniyyətlərarası əməkdaşlıq proqramını işləyib ha-

zırlamaq zəruridir.  

Biz dərindən inanırıq ki, milliyyətindən və dinindən asılı olmayaraq hər 

bir mədəni insan yaşadığı dünyanı hər gün daha yaxşıya doğru dəyişərək, 

pozitiv düşünməli və vicdanının tələblərinə uyğun hərəkət etməlidir. Bu 

həm milli, həm də beynəlxalq ölçmədə, - həm dindarlar, həm ateistlər üçün, 

həm idarəetmə subyektləri, həm də obyektləri üçün vacibdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

341