Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

4.2. Litostratiqrafiya
Kembriyəqədər-alt Paleozoy törəmələri Kiçik Qafqazda Lök massivində öyrə­nilmiş­dir, müxtəlif metamorfik süxurlardan (mikalı, muskovitli-xloridli şistlər), amfi­bo­litlər­dən, qneys­­lərdən, kvarsitlərdən, mərmər və filitlərdən təşkil olunmuşdur.

Misxan massivində metamorfik bünövrənin kəsilişinin əsasını Arzakan dəstəsi təş­kil edir. Bu dəstə əsasən kvarslı-mikalı, qismən qrafitləşmiş şistlərdən təşkil olun­­muşdur, görünən qalınlıq 500 m-dir. Onun üzərində uyğun olaraq Bjnuyal dəstə­si ya­tır, litoloji tərkibcə xloritli şist­lər­dən, gilli-qrafitli, gilli-şist təbəqələrindən, do­lo­mit, mər­mər, hematit, maqnetit linzaların­dan ibarətdir, qalınlığı 200-400 m-dir. Yu­xarıda Dzoraqlux dəstəsi yatır. Bu dəstə üst his­sədə amfibolitdən, şistlərdən, alt his­sədə isə epidotlu xloritli şistlər və mərmər linzala­rın­dan ibarətdir, qalınlığı 600-1000 m-dir. Nis­bətən yuxarıda Aqveran dəstəsi yatır. Bu dəstənin kəsilişi alt hissədə konq­lo­me­ratla başlayır, zəif metamorfikləşmiş diabaz porfiritlərindən, onların tufla­rın­dan, tu­fa­gen brekçiyalardan, mərmər və roqovik linzalardan ibarətdir, qalınlığı 800 m-dir. Zən­gəzur an­tiklinoriumunda bu dəstənin ümumi qalınlığı 1,7 km-dir.

Silur. Kiçik Qafqazda Silur sisteminin çöküntüləri məlum deyildir.

Devon sisteminin çöküntüləri Kiçik Qafqazın cə­nub­unda öyrənilmişdir. Dara­lagöz kəsili­şin­də alt Devon qara əhəngdaşı və argillit­dən təşkil olunmuşdur, qalınlığı 700-800 m-dir. Orta Devon Eyfel mərtəbəsi ilə baş­layır. Bu mərtəbə bitumlu mər­can­lı əhəng­daşın­dan, qumlu-mergelli təbəqələrdən iba­rət­dir, qalınlığı 350-400 m-ə çatır. Jivet mərtəbəsi qumdaşı, bitumlu əhəngdaşı, qumlu mergelli təbəqələrdən iba­rət­dir, qa­lınlığı 290-470 m-dir. Üst Devonun kəsi­lişi­nin aşağı hissəsində qalınlığı 35-75 m-ə çatan mergelli əhəng­daşı və qumdaşı qatı (Danzik qatı) yatır. Famen mərtə­bə­si qara gilli şistlərdən, əhəngdaşı, qumdaşı və kvarsit araqatla­rın­dan ibarətdir, qalınlığı 350-400 m-dir. Daralagözdə yer səthinə çıxan orta və üst Devonun qalınlığı 1,3-1,6 km-ə çatır (orta Devon- 700-850 m, üst Devon 600-800 m).

Karbon sisteminin çöküntüləri əsasən Devon çöküntülərinin yayıldığı sahə­lər­də yayılmışdır. Darala­göz sahəsində Devon çöküntülərini uyğun örtür, qumlu şistlər­dən, əhəng­daşı, qumdaşı, kvar­sit­dən iba­rət­dir (60-250 m).

Alt Karbonun Turney mərtəbəsinin çöküntüləri alt hissədə qonuru mikalı qum­da­şından, gilli-kömürlü şistlərdən və qumlu əhəng­­daşın­dan (50-125 m), üst hissədə isə əsasən əhəngdaşından (60-150 m) ibarətdir.

Alt Karbonun Vizey mər­təbəsi qalınlığı 50-80 m olan mergelli əhəngdaşından ibarətdir. Alt Karbonun ümum qalınlığı 250-500 m-dir.

Perm sistemi. Kiçik Qafqazın cənub hissəsində alt və üst Perm çöküntüləri Da­ra­lagöz və Cul­fa qalxımlarında yer üzərinə çıxır, əsasən əhəngdaşından ibarətdir.

Daralagözdə alt Perm çöküntüləri Devon və alt Karbon çöküntülərini qeyri-uy­ğun örtür. Alt Perm qalınlığı 250-600 m-ə çatan əhəngdaşından ibarətdir. Üst Perm isə alt hissədə əhəngdaşı, üst hissədə kömürlü, qumlu və mergelli çöküntülər­dən iba­rət­dir, qa­lınlığı 100-150 m-dir.

Trias sistemi Kiçik Qafqazda Arazqarşısı zonada öyrənilmişdir. Araz çayının hövzə­sində, Daralagözdə və Cufa rayonunda Trias tam kəsilişə malikdir.

Alt Trias qırmızı rəngli əhəngdaşı (Seyssk mərtəbəsi) ilə başlayır, onun üzərin­də qalınlığı 20 m-ə çatan boz mergelli əhəndaşı (Kampil mərtəbəsi) yatır.

Orta Trias iki dəstədən ibarətdir. Alt dəstə şərti olaraq Anizi mərtəbəsinə aid olu­­nur, az qalınlıqlı əhəngdaşı təbəqələrindən ibarətdir, qalınlığı 150 m-dir. Üst dəstə (Lada mərtəbəsi) oolitli əhəngdaşından ibarətdir, qalınlığı 40 m-dir.

Üst Triasın kəsilişi mergelli əhəngdaşı ilə başlayır. Yuxarıda əhəngdaşı və do­lo­­mi­tin növbələşməsi, daha sonra isə qalınlığı 600 m-ə çatan massiv dolomit və do­lo­mitləşmiş əhəngdaşından ibarətdir.

Yura sistemi. Kiçik Qafqazın şimal hissəsində parçalanmış qədim bünövrə üzə­rin­də erkən Yura­da geosinklinal çökəklik formalaşmışdır (Lök-Qafan). Kiçik Qaf­qa­zın cənub hissə­sin­də bu mərhələdə çöküntütoplanmada fasilə olunmuş və yalnız orta Yu­ranın əv­vəllrində dəniz Naxçıvan çökəkliyinə qayıtmışdır. Alt Yura çöküntüləri Xram və Lök Paleozoy massivlərinin ətrafında, Şəmkir qal­xı­­mı­nın tağında, Əsrik və Həsənsu çaylarında yer səthinə çıxır.

Hettanq mərtəbəsi- bazal konqlomeratı, kontinental arkoz və kvarslı qumdaşın­dan ibarətdir.

Sinemyur mərtəbəsi- tünd rəngli mikalı qumdaşı və qara, mikalı argillitin növ­bə­ləş­məsi.

Üstdə yatan qumlu-argillitli qatda Plinsbax və Domer mərtəbələrinin ammonit fauna­larına rast gəlinir.

Toar mərtəbəsi- kvars konqlomeratı və qumdaşı, qumlu argillit və qumdaşı tə­bə­­qə­lərindən ibarətdir.

Aalen mərtəbəsi- tünd argillit və mikalı qumdaşından təşkil olunmuşdur.

Bayos mərtəbəsi- böyük qalınlığa malik (2 km) vulkanogen qatdan təşkil olun­muş­­dur.

Bat mərtəbəsi- qumdaşı, argillit, tufagen süxurların və porfiritlərdən ibarətdir, qa­lın­lığı 1 km-dir.

Naxçıvan zonasında Yura çöküntüləri üst Triasın dolomitlərinin üzərində yatır, lito­loji tərkibcə tufagen süxurlardan (bazalt, diabaz porfiritlərdən, tufagenkonqlome­rat­lardan, tuflardan, eləcə də alevrolitlərdən) təşkil olunmuşdur, qalınlığı 250 m-dir. Orta Yura alt­da qumdaşı, tufagenqumdaşı və gillərdən (alt Bayos); üstdə isə gil, alev­rit, mergeldən (üst Bayos) təşkil olunmuşdur, qalınlığı 150 m-dir. Bat mərtəbəsi uy­ğun yatır və gil, əhəng­daşı, gilli əhəngdaşından ibarətdir, qalınlığı 65 m-dir.

Kiçik Qafqazda orta və üst Yura çöküntüləri uyğun yatım əmələ gətir.

Kellovey mərtəbəsi- tufagen (tufagenqumdaşı, tufagenbrekçiya, tufagen konqlo­merat) və çök­mə (argillit, qum­da­şı, çınqıl) süxurlardan ibarətdir.

Oksford mərtəbəsi Kelloveydən qumlu əhəngdaşının (altda) olması ilə seçilir. Kə­si­lişin üst hissəsi orqonogen əhəngdaşı, dolomit, vulkanogen-çökmə süxurlardan ibarətdir, qalınlığı 500 m-dir.

Kimmeric mərtəbəsi Azərbaycanın qərb sərhəddindən Zəngəzura kimi geniş ya­yıl­mış porfiritlərdən, onların tuflarından, tufagenkonqlomeratlarından ibarətdir. Şi­ma­li Er­mə­nistanda Kimmeric mərtəbəsi əsasən çökmə süxurlardan (əhəngdaşı, do­lomit); Gən­cə və Tərtər çayları arası sahədə vulkanogen süxurların arasında böyük qalınlığa malik gips linzaları iştirak edir, qalınlığı 600 m-ə çatır.

Titon mərtəbəsi Kiçik Qafqazın ərazisinin əksər hissəsində üzvü və qırıntı əhəng­­­daşından ibarətdir. Şimali Ermənistanda iştirak etmir. Zəngəzurda əhəngdaşı yal­­nız linza formasında vulkanogen süxurların (porfirit, tufagen brekçiya, tufagen konq­lomerat) ara­sın­da yatır. Əhəngdaşından ibarət olan Titonun qalınlığı 400 m, vul­kanogen Titonun qa­lın­lığı isə 700 m-ə qədərdir.

Təbaşir sistemi. Erkən Təbaşirdə Kiçik Qafqazın cənub hissəsi, qalan hissəsin­də isə mər­kə­zi və şimal hissəsi quru olaraq qalmışdır. Nisbətən tam kəsiliş cənub-şərqdə Həkəri sink­linoriumunda (Bazarçay və Axqiçay hövzəsində) qeyd olunur.

Alt Təbaşir çöküntüləri kəsilişin aşağı hissəsində por­fi­rit və tufagen süxurlardan (Valanjin, Hoteriv), qalınlığı 300-350 m-ə çatan əhəng­daşından iba­rətdir.

Alb mərtəbəsi nisbətən geniş yayılmışdır və 3 hissəyə (alt, orta, üst) ayrılır. Alt Alb mergel, qumdaşı araqatlarından (100m); orta Alb tuffit, tuyagen qumdaşı, mer­gel, argil­litdən (500 m-dən çox); üst Alb tufagen qumdaşı, konqlomerat və brekçiya, eləcə də mergel, gil və qismən də əhəngdaşından ibarətdir (350 m-ə qədər).

Üst Təbaşir çöküntüləri Kiçik Qafqazda kifayət qədər geniş yayılmışdır, alt his­sə­də əsasən vulkanogen, ust hissədə isə karbonat kompleksindən təşkil olunmuş­dur, çıxışına və kəsilişinin xüsusiyyətinə görə əsasən 3 struktur-faial zolağa ayrılır:

1. 
   Şimal zolağı- Kiçik Qafqazın şimal yamacını (Xramçayın hövzəsindən Ağda­mın ətrafına kimi).
   
2. 
   Mərkəzi zolaq- Göyçə gölünü, Tərtər, Həkəri çayının üst hissəsini və Cənub-Cərqi Qarabağı əhatə edir.
   
3. 
   Cənub zolağı- Cənubi-Qərbi Ermənistanı və Naxçıvan MR-in ərazisini əhatə edir.
   

Senoman bazal konqlomeratı ilə başlayır, əsasən terigen süxurlar (qumdaşı, tu­fa­gen­qumdaşı, qumlu gillər) üstünlük təşkil edir. Ki­çik Qaf­qazın şimalında Turon, Kon­­yak, alt Senoman əsasən vulkanik lava və pi­roklastik süxurlardan ibarətdir, qa­lın­lığı Bolnisi çökəkliyində (Cənubi Gürcüstan) 1 km; Gəncə-Ağcakənd çökəkliyin­də 1,5 km-ə qədər; Tovuz-Ağstafa çökəkliyində 1 km-ə qədərdir.

Üst Santon və Kampan transqressiv karbonat dəstəsindən ibarətdir. Onun bazal konq­lomeratları, qumdaşı rənglidir, qırıntı materialları qarışığına malikdir. Əsasən pe­­li­­to­­morf əhəngdaşı, bentonit təbəqələrdən ibarətdir, qalınlığı 300-400 m-dir.

Senoman çöküntüləri Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində (Göyçə-Qarabağ zo­nası) yaşılımtıl boz gilin (argilit) və tufagen qumdaşının, mergel, qumlu əhəngdaşı və tufagen brekçiyanın növbələşməsindən ibarətdir, qalınlığı 300-350 m-dir.

Turon çöküntüləri bu hissədə yalnız Martuni çökəkliyində öyrənilmişdir, üzvü əhəng­daşından ibarətdir.

Konyak-alt Santon bu zonada geniş yayılmışdır, qalınlığı 1 km-dən çoxdur, tu­fa­gen qatdan, tufagenbrekçiyadan, qismən də tufagenqumdaşı və argillit qatından iba­rətdir.

Ağdərə çökəkliyində (cənub-şərqdə) Konyak-alt Santonun kəsilişində vulka­no­gen süxürlar, əhəngdaşı, mergel və gillər növbələşir və hətta təmamilə onlarla əvəz olu­nur. Üst Santon əsasən pelitomorf əhəngaşından və mergeldən ibarətdir, qalınlığı Qara­bağda 1,2 km-ə çatr. Kampan-Maastrix əhəngdaşı və qumdaşından ibarətdir.

Kiçik Qafqazın cənub hissəsində üst Təbaşir çöküntüləri bir-biri ilə əlaqəsi olan 3 hövzədə (İrəvan, Daralagöz, Ordubad) toplanmışdır.

İrəvan çökəkliyində üst Təbaşir alt Paleozoyun; Daralagöz çökəkliyində orta-üst Paleozoyun və Triasın; Ordubad çökəkliyində isə Yuranın üzərində yatır. Seno­man massiv, qırıntı əhəngdaşı qatından ibarətdir, qalınlığı 360 m-ə qədərdir. Turon mər­tə­bə­si əhəngdaşı, terrigen süxurlardan və konqlomeratlardan təşkil olun­muş­dur, qalın­lı­ğı 200 m-dir. Alt Konyak Vedi və Xosrov çaylarının hövzəsində porfirit, si­lisit, man­del­şteyn, qlaukonitli qumdaşı və konqlomeratdan ibarətdir.

Üst Konyak və Santon kəsilişin alt hissəsində əhəngdaşı-mergel qatından iba­rət­dir, qırmızı rəngin səciyyəvi inoseramus faunasının və filizin olması ilə xarakteri­zə olunur, qalınlığı 800 m-ə qədərdir. Kəsilişin üst hissəsi açıq rənglidir. Kəsilişin ümu­mi qalınlığı 1,4 km-dir.

Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətrafında Araz çökəkliyində, Araz çayının aşağı axın­­­­­­­la­rın­da və Bazarçayda Təbaşir çöküntüləri dayaz dəniz çöküntülərdən (gobud qum­­­daşı, çınqıl, konqlomerat, bitki qalıqları, qumlu-gillli) ibarətdir.

Kaynozoy qrupu Kiçik Qafqazda bir sıra sinklinal çökəkliklərdə toplanmışdır və 3 əsas kompleksə (Danimarka, Paleosen-Eosen, Oliqosen-alt Miosen (Maykop seriyası) və orta-üst Miosen-Pliosen) ayrılır.