N. M. AĞABƏyli

 Mərkəzi dartılmada möhkəmlik həddi (R
d
, MPa) sıxılma-
da möhkəmlik həddinin təyinində istifadə edilən düsturula hesablanır.  
Bəzi  inşaat  materiallarının  dartılmada  möhkəmlik  hədlərinin 
qiymətləri cədvəl 1.1-də verilmişdir. 
 
Cədvəl 1.1 Bəzi inşaat materiallarının sıxılmada, dartılmada və əyilmədə  
   möhkəmlik hədləri 
 
Materialın adı 
Möhkəmlik həddi, MPa 
sıxılmada 
dartılmada 
əyilmədə 
Yüksəkmöhkəmlikli polad 
850 
850 

 
Adi polad 
380 
380 

 
Ağır beton 
7,5 

 60 
0,3

7,0 
0,15

8,0 
Qranit 
80

250 
4,9

7,8 
10

14 
Gil kərpici 
7,5

30 
1,5

3,0 
0,8

2,7 
Şam ağacı (liflər boyu 
30

40 
90

100 
70

80 
Ağac laylı plastik 
180

200 
250

300 
80

280 
Şüşə 
700

1000 
50

60 
400

450 
 
Dartılmada  möhkəmlik  həddinin  sıxılmada  möhkəmlik  həd-
dinə  olan  nisbətindən  asılı  olaraq,  materialları  şərti  olaraq  üç  qrupa 
bölürlər:  1)  R
d
>R
sıx 
olan  matnriallar  (ağac  və  digər  lifli  quruluşlu 
materiallar); 2) R
d 

 R
sıx
 olan materiallar (polad);               3) R
d
<R
sıx
 
olan materiallar (kövrək materiallar 

 təbii və süni daşlar).  

---

 
 
 
 
17 
17 

  Əyilmədə  möhkəmlik  həddi  (R
əy
,  MPa)  prizma  formalı 
tircikləri  iki  dayaq  üzərində  yerləşdirib,  bir  və  ya  iki  topa  qüvvə  ilə 
əyilməyə sınamaqla təyin edilir. Bu zaman əyilmədə möhkəmlik həddi 
materiallar  müqavimətində  müəyyən  edilmiş  düstur  vasitəsilə 
hesablanır: 
R
əy
 = M /W, 
burada M 

 əyici moment, Nm; W 

 müqavimət momentidir, m
3
. 
Bu  düsturda  M  və  W-nin  qiymətlərini  yerinə  qoymaqla 
düzbucaqlı  en  kəsikli  nümunə  üçün  gərginlik  düsturları  belə  ifadə 
olunacaqdır: 
bir topa yük təsir etdikdə 
R
əy 
= 3Fl /2bh
2
,                 
 
iki topa yük təsir etdikdə isə 
R
əy
 = 3F(l

a)/ bh
2
.             
Burada l 

 dayaqlar, a isə yüklər arasındakı məsafədir, m 
Materialları əyilməyə sınadıqda çox vaxt dağılma nümunənin 
aşağı  zonasında 

  dartılma  zonasında  başlayır,  çünki  bir  çox 
materialların  (polad  və  ağacdan  başqa)  dartılmada  möhkəmliyi 
sıxılmada möhkəmliyindən azdır. 
Cədvəl 1.1-də bəzi inşaat materiallarının əyilmədə möhkəmlik 
hədlərinin qiymətləri verilmişdir. 

  Konstruktiv  keyfiyyət  əmsalı 

  materialın  möhkəmliyinin 
nisbi sıxlığına olan nisbətidir: 
k.k.ə. = R /d. 
Bu əmsal materialın vahid nisbi sıxlığına düşən möhkəmliyini 
ifadə  edir.  Bəzi  inşaat  materiallarının  konstruktiv  keyfiyyət  əmsalları 
belədir : şüşə  plastiki üçün 450:2 = 225MPa, ağac üçün 

  100:0,5  = 
200 MPa, yüksək möhkəmlikli polad üçün 

 1000:7,85 = = 127 MPa, 
adi poladlar üçün 

 390:7,85 = 51 MPa. 
Bu misallardan görünür ki, lifli quruluşlu materiallar, məsələn, 
ağac,  konstruktiv  keyfiyyət  əmsalına  görə  əksər  inşaat  material-
larından, o cümlədən, poladdan da yüksək keyfiyyətlidir.    

---

 
 
 
 
18 
18 
Bərklik. Materialın ona daxil olan digər daha bərk materiala 
müqavimət göstərmək qabiliyyətinə bərklik deyilir. 
Plastik  materialların  bərkliyini  təyin  etmək  üçün  bir  neçə 
üsullar  mövcuddur.  Bu  üsullardan  ən  çox  yayılanı  Brünel  üsulu  ilə 
bərkliyin  təyinidir.  Bu  üsulda  metal  nümunəsinin  səthinə  termik 
möhkəmləndirilmiş  poladdan  hazırlanan  müəyyən  diametrli  (2,5;  5 
yaxud 10 mm) kürəni press vasitəsilə basırlar. Kürəciyə tətbiq olunan 
yükün kürənin nümunənin səthində açdığı izin sahəsinə olan nisbətinə 
Brünelə  görə  bərklik  ədədi  deyilir.  Bu  ədəd    HB  ilə  işarə  edilərək, 
aşağıdakı düsturla hesablanır: 
HB = F/

Dh. 
Burada F 

 yük, kQ (3000, 1000 və 250 kQ götürülə bilər); D 

 kürənin dia-
metri, mm; h 

 kürənin batma dərinliyidir, mm. 
Brünel  üzrə bərklik  ədədi qalay  üçün  5,  alüminium  üçün  20, 
Ct 3 markalı polad üçün 125, volfram üçün isə 290-dır.  
Ağac,  beton  və  plastik  kütlələrin  bərkliyi  də  polad  kürənin 
batma dərinliyinə əsasən təyin edilir. 
Daş materialların bərkliyi bərklik şkalası 

 Moos şkalası üzrə 
təyin  edilir  (  cədvəl  1.2).  Bu  şkalada  10  ədəd  mineral  elə  yerləş-
dirilmişdir  ki,  sonrakı  mineral  əvvəlki  mineralın  üzərində  cızıq  çəkə 
bilir. 
Materialın bərkliyi həmişə onun möhkəmliyinə uyğun gəlmir. 
Məsələn, ağac materialların dartılmada və sıxılmada müqaviməti çox 
yüksəkdir, lakin bərkliyi çox azdır, yəni yumşaq materialdır. 
Cədvəl 1.2. Bərklik (Moos) şkalası 
 
Bərklk 
Mineral 
Qeyd 
1 
Talk 
Dırnaqla asan cızılır 
2 
Gips 
Dırnaqla cızılır 
 
3 
Kalsit 
Polad bıçaqla asan cızılır 
4 
Flüorit 
 
Bir qədər basmaqla polad bıçaqla cızılır 
 
5 
Apatit 
Bərk basmaqla polad bıçaqla cızılır, şüşəni cıza bilmir 
6 
Ortoklaz 
Polad bıçaqla cızılmır, şüşəni azacıq cızır 
7 
Kvars 

 
 

---

 
 
 
 
19 
19 
8 
Topaz 
Şüşəni asanlıqla cızır, polad bıçaqla cızılmır, ci- 
9 
Korund 
lalayıcı material kimi tətbiq edilir 
10 
Almaz 
 
Sürtülmə.  Sürtücü  qüvvələrin  təsiri  altında  materialın  kütlə-
sini və həcmini azaltmasını sürtülmə deyilir. Sürtülmə, 1 sm
2
 sürtülmə 
sahəsinə  düşən  itgi  ilə  xarakterizə  olunur.  Nümunənin  sürtülməyə 
qədər  kütləsini  m
1
,  sürtüldükdən  sonrakı  kütləsini  m
2
,  sahəsini  S  ilə 
işarə etsək, sürtülmə q/sm
2
 ilə aşağıdakı düsturla hesablana bilər: 
R
sür
 = (m
1
 

 m
2
) /S . 
Materialın sürtülmə qabiliyyəti onun möhkəmliyindən asılıdır. 
Sürtülmə təsirinə məruz qalan konstruksiyalar (məsələn, döşə-
mə,  pilləkən  pillələri,  yol  örtüyü  və  s.)  üçün  materialın  sürtülmə 
xassəsini bilmək mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Bir  sıra  inşaat  materiallarının,  məs..  qranitin  sürtülməsi  
0,1

0,5, sıx əhəngdaşınkı 

 2

5, qumdaşınkı 

 1,5

2,5, travertininki 

 
1,0

1,1, mərmərinki isə 1,2

2,0 q/sm
2
-dir. 

  Sürtülüb-yeyilmə. Materialın  eyni  zamanda  həm  sürtülmə, 
həm də zərbə təsirlərinə müqavimət göstərmək qabiliyyətinə sürtülüb-
yeyilmə deyilir.  
Yol  və  aerodrom  örtüklərində  işlədilən  materiallar  sürtülüb-
yeyilməyə sınanılır.