Bm tarixi-2 Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

     46. Müttəfiqlərin ikinci cəbhənin açılması ilə bağlı danışıqları. 

     1942-ci  ildə  ikinci  cəbhənin  açılması  məsələsi  ABŞ,  ngiltərə  və  SSR   müna-

sibətlərində müzakirə edildi. 1942-ci il aprelin 1-də ABŞ prezidenti Ruzvelt Qərbi 

Avropada  hərbi  əməliyyatlara  dair  strateji  planı  təsdiq  etdi.  Aparılan  üçtərəfli 

yazışmalar 1942-ci ilin may-iyun aylarında V.M.Molotovun Vaşinqtona və Londo-

na səfərləri zamanı müzakirə edildi.  kinci cəbhənin açılması məsələsinin müzaki-

rəsi heç də rəvan getmirdi. Sovet-amerika, sovet-ingilis bəyannamələrində Avropa-

da  ikinci cəbhənin açılması zəruriliyi göstərildi.  kinci cəbhənin açılması üçün hər 

88 

 

bir  şəraitə  malik  olan  ABŞ  və  ngiltərə    təəssüflər  ki,  bunu  ləngidirdilər.  Buna 

görədə  1942-1943-cü  illərdə  həmin  məsələ  ilə  əlaqədar  çox    gərgin  diskussiyalar 

olmuşdur. Hətta həmin məsələ barədə görüşlər keçirilməsi, görüş yerlərinin təklif-

ləri də az olmamışdır. Məsələn, 1942-ci il aprelin 12-də Ruzvelt Moskvaya göndər-

diyi sənəddə yazırdı: Hazırda coğrafi şəraitin məsafəsi üzündən görüş keçirilməsi 

mümkün deyil. Ancaq Hitlerə qarşı mübarizə üçün görüşün keçirilməsinin böyük 

ə

həmiyyəti vardır. Əgər işlər yaxşı getsə gələn ilin yayında bizim sərhəddə-Alyas-

kada bir neçə gün birgə ola bilərik. Şübhəsiz, belə bir təkliflə Stalin heç vaxt razı-

laşa bilməzdi. Çünki həmin təklif qeyri-obyektiv və həm də uzaq bir məsafədə idi. 

           ngiltərə və  ABŞ  1942-ci  ildə  Avropada ikinci  cəbhənin  açılmasının  qeyri-

mümkünlüyünü irəli sürürdülər və bildirirdilər ki, onlar Şimali Afrikada “Fakel”-  

Məşəl əməliyyatı aparacaqlar. Bu sadəcə olaraq mütəffiqlərin gözləmə siyasəti idi. 

Belə bir şəraitdə 1942-ci ilin mayında Londona gedən Molotovun Çorçellə görüşü 

oldu.  Çörçel  söhbətdə  2-ci  cəbhənin  tezliklə  açılmasına  mane  olan  çətinliklərdən 

danışdı.  Molotov  bildirdi  ki,  Almanlar  geniş  miqyaslı  hərbi  əməliyyata  hazırla-

ş

ırlar, belə halda mütəffiqlər ikinci cəbhəni açmaqla SSR -yə köməklik edə bilər. 

      1942-ci  ilin  mayın  axırlarında  Molotov  Vaşinqtona  gəldi  və  ABŞ  prezidenti 

Ruzvelti  inandırmağa  çalışdı  ki,  1942-ci  ildə  Avropada  mütləq  ikinci  cəbhə  açıl-

malıdır.  Bu  həll  olunan  halda    Almaniya  şərq  cəbhəsindən  40  diviziyasını  Qərbə 

köçürmək  məcburiyyətində  qalacaq.  Ruzvelt  cavabında  bildirdi  ki,  ABŞ  və  n-

giltərə Qərbi Avropada hərbi əməliyyata başlamağa  çalışırlar. Lakin hərbi hissəni 

və  texnikanı  ngiltərəyə  aparmaq  üşün  gəmi  çatışmır  həm  də  gəmilərin  bir  qismi 

SSR -yə  hərbi  yardım  daşıyır.  Molotov  Ruzveltə  bildirdi  ki,  ikinci  cəbhənin  tez-

liklə  açılması  naminə  SSR -yə  hərbi  yardım  daşıyan  gəmilərdən  istifadə  edilsin. 

Hətta  Molotov  bildirdi ki,  düşməni  çaşdırmaq  naminə ikinci  cəbhənin  açılmasına 

razılıq əldə edilməsinə dair bəyanat qəbul edilsin. ABŞ prezidenti Molotovun tək-

lifini  bəyəndi  və  1942-ci  il  iyunun  əvvələrində  ABŞ-SSR   birgə  bəyanatı  hazır-

landı. 

       Molotov iyunun 9-da Vaşinqtondan  yenə Londona gəldi və orada olan danı-

ş

ıqlar haqqında Çörçilə məlumat verdi. Molotov söhbətdə Çörçelə təklif etdi ki, so-

89 

 

vet  ngiltərə  bəyəmnaməsinə  1942-ci  ildə  Avropada  ikinci  cəbhənin  açılmasına 

dair razılaşma haqqında bənd daxil olunsun. ABŞ-ın mövqeyini nəzərə alan Çörçel 

təklifi  bəyəndi  və  bununlada  1942-ci  il  iyunun  12-də  ABŞ-SSR ,  SSR - ngiltərə 

bəyannaməsi elan olundu. Lakin 1942-ci il iyunun ortalarında ABŞ və  ngiltərənin 

Vaşinqtonda konfransı keçirildi və burada qərara alındı ki, həmin dövlətlər 1942-ci 

ildə hazır olmadıqlarına görə hərbi əməliyyatları başlamayacaqlar.  Bu, gözləmə si-

yasətinin tərkib hissəsi idi. Bu mövqe  ngiltərə dövləti tərəfindən də səsləndi. 

       Hətta Çörçel 1942-ci il 18 iyun tarixli Stalinə göndərdiyi sənəddə ikinci cəb-

hənin  açılmayacağını  göstərmişdi.  Həmin  sənədə  cavab  olaraq  Stalin  Çörçelə  23 

iyul tarixində göndərdiyi sənəddə bildirmişdi ki,  ngiltərə və ABŞ ilə danışıqlarda 

qərara alınmışdı ki, 1942-ci ildə cəbhəni açacaqsınız. Sovet-Alman cəbhəsində ya-

ranmış vəziyyətlə  əlaqədar olaraq  mən qəti şəkildə bildirirəm  ki,  Sovet  hökuməti 

Sizin  belə  bir  mövqeyinizlə  razılaşa  bilməz.  1942-ci  ilin  avqustunda  Çörçel  və 

ABŞ  prezidentinin  şəxsi  nümayəndəsi  Qardiman  birlikdə  Moskvaya  gəldilər. 

Onların  Stalinlə  keçirilən  görüşündə    Molotov,  Voroşilov  da  iştirak    etmişdilər.   

Söhbətdə  Stalin  cəbhədə  olan  vəziyyət  haqqında  məlumat  verdi.  Sonra  söhbətə 

başlayan  Çörçil  birbaşa  mətləbə  keçmək  əvəzinə  çox  uzaqda- ngiltərə  və  ABŞ 

hərbiçilərinin  Britaniya adalarında yerləşdirilməsinin necə aparılacağından danış-

dı. Həmçinin Çörçilə Qərbdə Alman ordu birləşmələrinin olmasının mütəffiqlərin 

Normandiya  ilə  əlaqədar  olacaq  əməliyyatı  üçün  şəraitin  təhlükəli  olduğunu  və 

bunun böyük risk tələb etdiyini qeyd etdi və göstərdi ki, ordunun həmin yerə gön-

dərilməsi gələn il başa çatacaq. Şübhəsiz, bunun özü də gözləmə siyasətinin təsdiqi 

idi. Stalin qəti şəkildə həmin plana etirazını bidirdi. Risk məsələsinə gəldikdə Sta-

lin  dedi;  ”adi  adam  belə  əgər  risk  etmək  istəmirsə  ,  o  halda  müharibəni  udmaq 

olmaz”.  Stalinin  öz  fikri  üzərində  qəti  dayandığını  hiss  edən  Çörçil  söhbəti  də-

yişərək  bildirdi  ki,  ”fakel”  əməliyyatı  ilə  mütəffiqlər  Şimali  Afrikada  hərbi  əmə-

liyyatı 1942-ci ilin oktyabırında həyata keçirməyi planlaşdırıblar və bununla  taliya 

müharibədən çıxacaqdır. Bu məsələdə Qarriman Çorçilin mövqeyini müdafiə etdi 

və dedi ki, Ruzvelt də  Şimali Afrika əməliyyatının tez başlamağının tərəfdarıdır. 

90 

 

       Sonrakı  gün  –  avqustun  13-də  danışıqlar  yenə  davam  etdirildi.  Stalin  Qərb 

ölkələrinə  yenə  öz  iradını  bildirdi  və  göstərdi  ki,  götürdüyünüz  öhdəçiliyi  yerinə 

yetirmirsiniz.  Stalin  xatırlatdı  ki,  2  ay  bundan  qabaq  Molotov  Londonda  olarkən 

razılığa gəlmişdiniz ki, 2-ci cəbhəni 1942-ci ildə açacaqsınız.  ndi məlum olur ki, 

həmin  əməliyyat  olmayacaqdır.  Sovet  ordusu  çətin  vəziyyətə  düşə  bilər,  ona  gö-

rədə 2-ci cəbhə Şimali Fransada 1942-ci ildə açılmalıdır. Lakin onlar 2-ci cəbhəni 

müxtəlif  bəhanələrlə  açmadılar.  Müttəfiqlərin  2-ci  cəbhəni  açmamalarına  baxma-

yaraq  Sovet  ordusu  Stalinqrad,  Qafqaz  1943-cü  ildə  Kursk  və  Dnepr  əməliy-

yatlarını  qələbə  ilə  çətində  olsa  da  başa  vurdu.  Bu  qələbələr  Almaniyanı  çətin 

vəziyyətə saldı. Şimali Afrikada qələbədən sonra ABŞ-ın və  ngiltərənin qoşunları 

taliyaya daxil oldu, Mussolini rejimi dağıldı və 1943-cü ilin sentyabrında  taliyaya 

təslim oldu. 

        47. Tehran konfransı və onun beynəlxalq əhəmiyyəti. 

        kinci  dünya  müharibəsinin  gedişində  diplomatik  mübarizədə  Tehran  konf-

ransının  hazırlanması,  gedişi  və  nəticələri  xüsusi  yer  tutur.  Ruzvelt  və  Çerçil  üç 

dövlət  başçısının  konfrasının  keçiriləcəyi  yer  kimi  Alyaskada  Ferbenksi,  raqda 

Bəsrəni, Bağdadı, Türkiyədə Ankaranı, Misrdə Qahirəni, Eritreyada Asmarı təklif 

etdilər. Konfrasın keçiriləcəyi yer məsələsi mübahisələrə səbəb oldu. Bundan ötrü 

üç  dövlətin  xarici  işlər  nazirinin  Moskvada  müşavrəsini  keçirmək  qərara  alındı. 

Moskva  konfransı  1943-cü  ilin  oktyabrında  19-30-da  keçirildi.  V.V.Molotov, 

K.Hell və A. denin iştirak etdiyi konfransda müharibənin müddətinin qısaldılması 

və ikinci cəbhənin açılması, müttəfiq dövlətlər arasında ümumi təhlükəsizlik haq-

qında  bəyannamənin  imzalanması,  Almaniya,  taliya,  Avstriyanın  taleyi  Avropa 

məsləhət kommisiyasının təsis edilməsi və digər məsələlər müzakirə olundu.  kinci 

cəbhənin  açılması  haqqında  məsələnin  müzakirəsində  müttəfiqlərin  başlıca  məq-

sədi  müharibəni  tezliklə  başa  çatdırmaq  idi.  Konfransda  müharibədən  sonra  döv-

lətlərin əməkdaşlıq etməsi  və Avropa məsləhət kommisiyasının yaradılması barə-

də qərarlar qəbul edildi. Bu işdə Fransanın iştirakı zəruri sayıldı, Avropanın kiçik 

dövlətlərinin hər hansı formada birliyi haqqında layihələr ləğv edildi, hitlerçilərin 

törətdikləri  vəhşiliklərə  görə  məsuliyyəti  və  ümumi  təhlükəsizlik  məsələləri  haq-

91 

 

qında bəyannamələr qəbul olundu. Moskva konfransının qərarları 3 dövət başçısı-

nın birinci görüşü üçün zəmin hazırladı. 

     1943-cü  ilin  sonunda  müharibənin  gedişində  əsaslı  dönüş  başa  çatmaqda  idi. 

Müharibə  özünün  son  mərhələsinə  yaxınlaşırdı.  Bu  ərəfədə  müttəfiqlər  Tehranda 

konfrans  keçirməyi  qətiləşdirdilər.  Tehran  konfransı  1943-cü  il  noyabrın  28-dən 

dekabrın 1-dək  Stalin, Ruzvelt və Çörçilin iştirakı ilə keçirildi. Konfransda dövlət 

başçıları ikinci cəbhənin açılması və müharibənin aparılması məsələlərini müzakirə 

etdilər.  kinci cəbhə məsələsi müttəfiqlər arasında  müzakirələrdə əsas məsələlər-

dən  biri  oldu.  Məsələnin  müzakirəsi  müttəfiqlər  arasında  fikir  müxtəlifliyini 

göstərdi. Çörçil 2-ci cəbhənin Araliq dənizindən və Balkanlardan,  Stalin isə Avro-

panın  şimalımdan  açılmasını  təklif  etdilər.  Sonda  Stalinin  mövqeyini  Ruzvelt  də 

müdafiə  etdi  və  onun  təklifi  qəbul  olundu.  Amerika  hərbi  əməliyyatların  ağırlıq 

mərkəzini  Yaponiyaya  qarşı  keçirməyə  imkan  əldə  etmək  üçün  Avropada  müha-

ribənin  tezliklə  qurtarmasında  maraqlı  idi.  Nəticədə  ikinci  cəbhənin  1944-cü  ilin 

mayından gec olmayaraq desant əməliyyatı ilə Fransanın şimalında açmaq qərara 

alındı.  1944-cü  il  iyunun  6-da  müttəfiqlər  Normandiyada  Amerikan  generalı  Ey-

zenhauerin  ümumi  komandanlığı  ilə  “Overlord”  adı  altında  əməliyyatla  desant 

çıxarmağa  başladılar.  Şimali  Fransanın  sahili  yaxşı  möhkəmləndirilmişdi  və  al-

manların hazırlanan əməliyyatdan xəbəri var idi. Ancaq müttəfiqlər düşməni əsas 

desant əməliyyatının keçiriləcəyi yer ilə əlaqədar çaşdırdılar. Müttəfiqləri körfəzin 

ə

n dar yerində Pa-de-Kaledə gözləyirdilər. Onlar isə Normandiyanın qumlu çimər-

liklərində  sahilə  çıxdılar.  Yaponiyanın  bitərəflik  haqqında  sovet-yapon  müqavi-

ləsini pozmasını  əsas  götürərək  Stalin,  Almaniya  məğlub  edildikdən sonra  Yapo-

niyaya müharibə elan edəcəyini bildirdi. Əvəzində SSR  qərb sərhədlərinin müttə-

fiqlər tərəfindən  tanınmasına çalışdı. Konfarnsda Almaniyanın taleyi məsələsi mü-

zakirə edildi. Üç dövlət başçısı Almaniyadan bir daha yeni müharibə törətməməsi 

üçün  tədbirlər  görəcəklərini  bildirdilər.  Ruzvelt  Almaniyanı  beş  dövlətə  bölməyi 

təklif  edirdi.  Konfransda  Polşa  haqqında  məsələ  də  müzakirə  olundu.  Polşa  döv-

lətinin sərhədlərini Kerzon xətti ilə Oder çayı boyunca ədalətli və tarixi həll etmək 

barədə  qərar  qəbul  edildi.  Həmçinin  Kenniqsberq  və  onun  ətrafındakı  rayonların 

92 

 

SSR -yə verilməsi barədə prinsipcə razılıq əldə olundu. Tehran konfransı müttəfiq 

dövlətlərin  müharibənin  tezliklə  qurtarmasına  yönəldilən  birgə  səylərini  nümayiş 

etdirdi. O, faşist blokunun böhranının dərinləşdirilməsində mühüm rol oynadı. 

                  

 

                      48. Krım konfransı və onun qərarları. 

 Sovet qoşunları 1944-cü ilin  sonu 1945-ci ilin  əvvəllərində hərbi əməliyyatlarını 

müvəfəqiyyətlə həyata keçirdiyi bir şəraitdə 1945-ci il fevralın 4-11 arasında SSR , 

ABŞ  və  ngiltərə  rəhbərlərinin  iştirakı  ilə  Krım  konfransı  keçirildi.  Konfransa 

gələrkən Ruzvelt və Çorçil fevralın 2-də Maltada görüşərək müzakirələr keçirdilər. 

Yalta görüşündən əvvəl Ruzvelt və Çörçilin mövqeyində digər qəribəliklər də var 

idi.  Ruzvelt  Stalinə  təklif  etmişdi  ki,  Aralıq  dənizi  ölkələrindən  birində  görüş-

sünlər.  Çörçil  isə  təklif  etmişdi  ki  Aleksandriyada,  yaxud  Yerusəlimdə  yaxudda 

Afinada görüş keçirilsin. Onların  heç bir təklifləri ilə razılaşmayan Stalin 1944-cü 

il noyabrın 23-də  Ruzveltin  təklifinə  cavab  olaraq  bildirmişdi ki, həkimlər  iqlimi 

dəyişməyə icazə vermirlər və ona görə də görüşü Qara dəniz sahillərində keçirmək 

məqsədə  uyğundur.  Həmin  ilin  27  dekabrında  Ruzvelt  Stalinin  təklifinə  razılıq 

vermişdi və bununlada Krım konfransı “Arqonavt” adı altında Livadiya sarayında 

1945-ci il fevralın 4-11 də oldu. 

      Konfransda məğlub edildikdən sonra Almaniya ilə davranmaq, beynəlxalq təh-

lükəsizlik  təşkilatı  yaratmaq,  Polşa,  Avropanın  azad  edilməsi  haqqında  bəyyan-

namələr, Yuqoslaviya, hərbi məsələlər və başqa məsələlər müzakirə və qəbul edil-

di.  Hərbi  məsələlərin  müzakirəsində  müttəfiqlər  cəbhələrdə  vəziyyəti  müzakirə 

edərək fəaliyyətin əlaqələndirilməsini vacib saydılar. Almaniya ilə bağlı məsələdə 

danışıqsız  təslim  olmanın  şərtləri  və  məğlub  edilmiş  reyxlə  davranmanın  ümumi 

prinsipləri  razılaşdırıldı.  Avropa  məsləhət  komissiyası  Almaniyanın  danışıqsız 

təslim olması şərtlərini və ona nəzarət edilməsi məsələlərini işləyib hazırlamalı idi. 

Almaniyanın danışıqsız təslim olması sənədində təslim olmanın şərtləri göstərildi. 

Almaniya  işğal  zonalarına  bölünməli  idi.  Şərq  işğal  zonasını  sovet,  şimal-qərb 

zonasını  ingilis,  cənub-qərb  işğal  zonasını  amerikan  qoşunları  tutmalı  idi.  şğal 

93 

 

dövründə  Almaniyada  ali  hakimiyyət  müttəfiq  dövlətlərin  silahlı  qüvvələrinin  ali 

baş  komandanı olmalı  idi.  Almaniya  üçün  nəzarət  şurası  yaradılmalı idi.  O,  işğal 

zonalarında  fəaliyyəti  əlaqələndirməli,  hərbi,  siyasi  və  iqtisadi  məsələləri  həll 

etməli  idi.  Nəzarət  şurasının  nəzdində  əlaqələndirmə  komitəsi  yaradılmalı  idi. 

Nəzarət şurasında qərarlar yekdilliklə qəbul olunurdu. Konfransda Almaniyanın iş-

ğ

alında və ona nəzarətdə Fransanın bərabərhüquqlu qaydada iştirak etməsi barədə 

razılığa gəlindi. Britaniya və ABŞ-ın işğal zonaları hesabına Fransaya işğal zonası 

verildi. 

     Təzminatın  alınması  məsələsi  də  müzakirə  edildi.  Almaniyanın  ödəyəcəyi  20 

milyard dollar təzminatın 10 milyard dolları Sovet  ttifaqına çatmalı idi. Almaniya 

təzminatı üç formada-milli sərvətlərin alınması və hərbi potensialın ləğv edilmə-si; 

cari məhsulların alınması; alman işçi əməyindən istifadə olunması yolu ilə ödəməli 

idi.  Təzminat  məsələsində  fəaliyyəti  əlaqələndirməkdən  ötrü  müttəfiqlərarası  ko-

missiya yaradıldı. Konfransda üç dövlət başçısı Almaniyanın bölünməsi məsələsini 

müzakirə etdilər. Bu məsələni öyrənməkdən ötrü komissiya yaratmaq barədə qəra-

ra gəlindi. 

         Konfransda  BMT  nizamnaməsinin  tam  şəkildə  işləyib  hazırlamaqdan  ötrü 

1945-ci  il  aprelin  25-də  San-Fransiskoda  konfrans  keçirtmək  barədə  razılıq  əldə 

edildi.  1942-ci  il  yanvarın  1-də  Birləşmiş  Millətlər  bəyənnaməsini  imzalayan  və 

1945-ci il martın 1-dək ümumi düşmənə müharibə elan edən dövlətlərin konfransa 

dəvət  olunması  qərarı  qəbul  olundu.  BMT  Təhlükəsizlik  Şurasında  qərarların 

yekdilliklə  qəbul  olunması  barədə  Ruzveltin  təklifi  bəyənildi.  Krım  konfransında 

Polşa  məsələsi  polyak  hökuməti  və  Polşanın  gələcək  sərhədləri  aspektində 

müzakirə  edildi.  Fikir  ayrılıqlarına  baxmayaraq  üç  dövlət  başçısı  Polşanın  şərq 

sərhədlərinin Kerzon xətti boyunca getməsi və ona torpaqlar verilməsi barədə qəti 

qərar qəbul etdilər. 

    “Konfrans  Avropanın  azad  edilməsi  haqqında”  bəyannaməni  bəyəndi.  Krım 

konfransı Yuqoslaviya haqqında məsələni müzakirə edərək Yuqoslav hökumətinin 

yaradilmasını  sürətləndirməyi  zəruri  hesab  etdi.  Fevralın  11-də  üç  dövlət  başçısı 

94 

 

SSR -nin  Yaponiyaya  qarşı  müharibəyə  girməsinin  şərtlərinə  dair  sənəd  imzala-

dılar.Yaponiyaya müharibə elan etməyin şərtləri belə idi: 

1) Monqolustan Xalq Respublikasında mövcud vəziyyətin saxlanılması; 

2) Saxalinin cənub hissəsi və ona bitişik adaların SSR -yə verilməsi; 

3) Dayren ticarət limanının və Port-Arturun hərbi-dəniz bazası kimi icarəyə veril-

məsi,Şərqi Çin və Cənubi Mancuriya dəmir yollarının Çin və SSR  tərəfindən bir-

gə istifadə olunması; 

4) Kuril adalarının SSR -yə verilməsi.SSR  Avropada müharibə qurtardıqdan iki-

üç ay sonra Yaponiyaya müharibə elan edəcəyi barədə öhdəlik götürdü. 

      Krım  konfransının  böyük  əhəmiyyəti  oldu:  o,  antihitlerçi  koalisiyada  olan 

yekdilliyi nümayiş etdirdi; müharibədən sonrakı dünyanın demokratik quruluşuna 

dair proqramı işləyib hazırladı; gələcək dövlətlər arasında məsləhətləşmələrin va-

cibliyin göstərdi. 

                49. Potsdam konfransı və qərarları.  

     Hitler  Almaniyasının  darmadağın  edilməsində  başlıca  rol  oynamış  üç  ölkədən 

SSR ,  ABŞ  və  ngiltərə-hər  biri  müharibədən  sonrakı  dinc  nizamlamanı  özünə-

məxsus şəkildə görürdü. SSR -də Avropada sovet alyansının xeyli genişlənəcəyi-

nə,  Avropa  dövlətlərinin  Sovet  ordusu  tərəfindən  azad  edilmiş  ərazilərində  yeni 

rejimin yaradılacağına ümid edirdilər. ABŞ Avropada öz iştirakını ixtisar edib, nü-

fuzunu  dünyanın  başqa  regionlarında  genişləndirmək  niyyətində  idi.  ngiltərədə 

Avropada  tarazlığı  saxlamağı  və  regionda  baş  verən  proseslərə  təsir  etməyi  hər 

ş

eydən çox istəyirdilər. 

      Dünyanın,  o cümlədən Avropanın müharibədən sonrakı quruluşunu müzakirə 

etmək  məqsədilə  “Terminal”  şərti  adı  altinda  keçirilən  üç  dövlət başçısının konf-

ransı  Berlinin  60  km-də  yerləşən  Potsdamda  Stalin,  Çörçil  və  Trumen  başda  ol-

maqla 1945-ci il iyulun 17-dən avqustun 2-dək oldu. Konfransın gedişində Çörçili 

seçkilərdə  qələbə  qazanmış  leyborist  partiyasının  lideri  K.  Ettli  əvəz  etdi.  Konf-

ransda  müharibədən  sonrakı  Avropanın  quruluşu  və  keçmiş  düşmən  dövlətlərlə 

sülh  müqaviləsinin  hazırlanması  məsələsi  müzakirə  olundu.  Dövlət  başçıları  bu 

məqsədlə ABŞ,  ngiltərə, SSR , Fransa, Çin xarici işlər nazirlərinin Şurasını təsis 

95 

 

etdilər. Şuranın birinci vəzifəsi sülh müqavilələrini işləyib hazırlamaq idi. Şuranın 

yaradılması ilə Avropa məsləhət komissiyası öz fəaliyyətini dayandırdı. Konfrans-

da əsas yeri Almaniya məsələsi tutdu. Müttəfiq dövlətlərin rəhbərləri Almaniya ilə 

davranmağın siyasi və iqtisadi prinsiplərini qəbul etdilər. Almaniyaya münasibətdə 

ə

sas  prinsiplər  onun  demilitarizasiyası,  demokratikləşdirilməsi  idi.  Almaniya  tam 

tərksilah  olunmalı,  hərbsizləşdirilməli,  bütün  hərbi  sənayesi  tamamilə  ləğv  edil-

məli, nasional-sosialist partiyası məhv edilməli, Almaniya həyatı demokratik əsas-

da dinc əməkdaşlıq üçün qurulmalıdır. Almaniyada nəzarət mexanizmini dörd döv-

lətin silahlı qüvvələrinin ali baş komandanı həyata keçirməlidir. 

        Konfransda Almaniyanın ödəyəcəyi təzminat məsələsi müzakirə edildi. Alma-

niyanın ödəyəcəyi təzminat barədə xüsusi saziş imzalandı. Bu məsələdə Krım kon-

fransının  qərarı  əsas  götürüldü.  Sovet  ttifaqı  təzminatlar  hesabına  öz  işğal  zona-

sındakı  sənaye  avadanlığını,  həmçinin  qərb  zonalarından  mühüm  sənaye  avadan-

lıqlarının 25 faizini alırdı. ABŞ,  ngiltərə və başqa ölkələr öz təzminat iddialarını 

qərb işğal zonaları və xaricdəki alman aktivləri hesabına həyata keçirirdilər. Müttə-

fiqlər belə bir razılığa gəldilər ki, təzminat iddiaları təmin olunandan sonra Alma-

niyaya, xaricdən kömək olmadan, gələcək mövcudluğu üçün zəruri miqdarda ehti-

yatlar  saxlanılmalıdır.    Konfransda  Almaniyanın  hərbi-dəniz  və  ticarət  donanma-

sının bölüşdürülməsi barədə qərar qəbul olundu. Alman hərbi-dəniz gəmiləri 1946-

cı il fevralın 15-dək bölüşdürülüb başa çatdırılmalı idi. Alman hərbi-dəniz və tica-

rət  donanması  üç  dövlət  arasında  bərabər  bölündü.  ngiltərə  təkid  etdi  ki,  Alma-

niyanın sualtı  qayıqlarının  çox  hissəsi batırılsın.  Ticarət  gəmilərinin verilməsi isə 

Yaponiyaya qarşı müharibə başa çatdıqdan sonra olmalı idi. Potsdam konfransının 

qərarına  görə  Keniqsberq  rayonu  SSR -yə  verildi.  Konfransda  Polşanın  dövlət 

sərhədi məsələsi həll olundu. Polşa və Almaniya arasındakı sərhəd Oder və Qərbi 

Neyse  çayları  boyu  müəyyənləşdirilir,  Şərqi  Prussiyanın  bir  hissəsi  və  Dantsiq 

şə

həri  Polşaya  keçirdi.  Müttəfiqlər  alman  əhalisinin  bir  hissəsinin  Polşadan,  Çe-

xoslavakiyadan  və  Macarıstandan  Almaniyaya  köçürülməsi  barədə  qərar  qəbul 

etdilər.  Bu  zaman  Nəzarət  şurasının  əhaliyə  humanist  münasibət  göstərilməsinə 

fikir verməsinə diqqət yetirilirdi. 

96 

 

       Üç ölkə bəyan etdi ki, hərbi cinayətkarlar cəzalandırılmalıdır. Onların təcili və 

ə

dalətli məhkəməyə verilməsi və 1945-ci il sentyabrın 1-i üçün nasist cinayətkarla-

rının  birinci  siyahısının  dərc  olunması  qərara  alındı.  Sonralar  Almaniya  tərəfində 

müharibədə  iştirak  etmiş  dövlətlərlə  sülh  müqavilələrinə  hərbi  cinayətkarların  tu-

tulmasının və təhvil verilməsinin zəruriliyi barəsində müddəalar daxil edildi.  kinci 

dünya  müharibəsini  başlamış  şəxslərin  konkret  təqsirlərini  müəyyənləşdirmək  

üçün müttəfiq dövlətlər-SSR , ABŞ,  ngiltərə və Fransa Beynəlxalq hərbi tribunal 

yaratdılar. 

     Potsdam konfransında Almaniya tərəfindən döyüşən Avropa dövlətləri ilə sülh 

bağlamaq  və  onları  BMT-ə  daxil  etmək  haqqında  məsələ  kəskin  mübahisələr  ya-

ratdı.  Məsələnin  müzakirəsi  nəticəsində  “Sülh  müqavilələrinin  bağlanması  və 

BMT-ə daxil olma” adlı saziş imzalandı. Sazişə görə  taliya, Bolqarıstan, Finlan-

diya,  Rumıniya  və  Macarıstanla  sülh  müqavilələri  bağlanmalı  və  onların  BMT-ə 

üzvlüyü məsələsinə baxılmalı idi. Dunayda və Reyndə üzgüçülük məsələlərini həll 

etmək  üçün  müvəqqəti  naviqasiya  orqanı  yaradılması  haqqında  təklif  xarici  işlər 

nazirləri şurasının müzakirəsinə verildi. 

    Potsdam konfransında Stalinin Qara dəniz boğazlarına dair Montre konvensiya-

sını dəyişdirmək təklifi qəbul edilmədi. Hər üç ölkənin hökumətlərinin  Türkiyə ilə 

bilavasitə danışıqlar aparılması qərara gəlindi. Konfransda Tancer beynəlxalq zo-

nası, Avropada daxili nəqliyyat,  randan qoşunların çıxarılması və başqa məsələlər 

müzakirə olundu. Konfransda Ettli və Trumen ABŞ-ın atom silahına sahib olması 

məsələsini  iclasdan  kənar  görüşlərində  müzakirə  edərək  Stalinə  çatdırdılar.  Kon-

fransın gedişində, iyulun 26-da ABŞ,  ngiltərə və Çin Yaponyanın tezliklə təslim 

olması haqqında bəyannaməni imzaladılar. Bəyannamənin bir surəti məlumat üçün 

SSR  nümayəndə heyətinə göndərildi. Sovet hökuməti bu bəyannaməyə avqustun 

8-də  qoşuldu.  Potsdam  konfransının  nəticəsində  avqustun  1-də  üç  dövlət  başçısı 

protokol  və  Berlin  konfransı  haqqında  məlumat  imzaladılar.  Potsdamda  qəbul 

edilən  əsas  sazişlərə  Fransa  hökuməti  də  qoşuldu.  Konfransın  böyük  tarixi  əhə-

miyyəti var idi. O, Avropada təhlükəsizliyin başlıca şərti kimi alman militarizmi-

nin  və  nasizminin  kökünün  kəsilməsini  irəli  sürdü,  dövlətlərarası  münasibətlərin 

97 

 

suverenlik, milli müstəqillik, bərabər hüquqluq və daxili işlərə qarışmamaq, demo-

kratik prinsiplər əsasında qurulmasını vacib hesab etdi. ABŞ,  ngiltərə və Fransa-

nın tezliklə razılaşdırılmış xətdən tədricən uzaqlaşmağa başlamasına baxmayaraq, 

Potsdam  konfransında  qəbul  olunmuş  qərarların  həm  Avropada,  həm  də  bütün 

dünyada müharibədən sonrakı dinc nizamlama üçün vacib əhəmiyyəti vardı.