Bm tarixi-2 Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

            12. Azərbaycan nümayəndələrinin Paris sülh konfransında iştirakı. 

Azərbaycan  xalqının  milli  mənafeyinə  uyğun  xarici  siyasət  yeritmək, mürək-

kəb  beynəlxalq  vəziyyətdə  Azərbaycanla  qonşu  dövlətlər  arasında  mehriban 

münasibətlər yaratmaq,  onu dünya birliyinin bərabərhüquqlu   üzvünə   çevirmək   

Azərbaycan  diplomatiyasının  başlıca  məqsədi  idi.  Hökumət  çoxsaylı  çətinliklərlə 

bağlı  olan  daxili  problemləri  həll  etməyə  çalışdığı  bir  vaxtda  Azərbaycan  diplo-

matları Parisdə toplanmış qalib dövlətlər tərəfindən tanınmaq və kömək əldə etmək 

üçün  ağır  mübarizə  aparırdılar.  Azərbaycan  parlamenti  Paris  sülh  konfransında  

iştirak  etmək  üçün  Ə.M.Topçubaşov  -  sədr,  M.H.Hacınski  –  sədrin   müavini, 

nümayəndə  heyətinin  üzvləri  Ə.Şeyxülislamov,  Ə.Ağayev  və  müşavirlər  M. 

Məhərrəmov və  C.Hacıbəyov olmaqla  nümayəndə heyətini təsdiq  etmişdi. "Av-

ropanın sivil  dövlətləri  və  ABŞ-ın   ictimai  fikrini  onların  işgüzar  dairələri  ilə  

ticarət    əlaqələri  yaradılmasına    ən    çox    kömək    edən    istiqamətə    hazırlamaq"  

üçün   Azərbaycan nümayəndə  heyətinə əlavə səlahiyyətlər verilmişdi. 1919-cu  il  

yanvarın  18-də  həmin nümayəndə heyəti   stanbula  yola  düşdü.  Burada onlar  

1919-cu  il yanvarın  20- də  Parisə getmək üçün viza almalı idilər. Lakin  stanbula 

gəldikdən  sonra  nümayəndə  heyəti  1919-cu  ilin  aprelinə  qədər  burada  ləngidi, 

çünki  müttəfıq  qoşunlarının  komandanlığı  hər  vasitəyə  əl  atıb  onun  Paris  sülh 

konfransında iştirakına mane olurdu. Nümayəndə  heyətinin  başçısı  Əli  Mərdan  

21 

 

bəy  Topçubaşovun   stanbuldan göndərdiyi məlumatlar onun Parisə getməyə viza 

almaq  üçün  böyük  əmək  sərf  etdiyini  sübut  edirdi.    Yalnız    mayın    ortalarında  

Azərbaycan  diplomatları  Fransaya  gələ  bildilər,  bu  da onların  qarşısında  du-

ran  məsələlərin həllinə  köməyi təmin  etmək üçün  lazımi  hazırlıq işləri görmə-

lərinə  imkan  vermədi.  Lakin    artıq    1919-cu    il    mayın    28-də    Azərbaycan    nü-

mayəndə  heyəti  ABŞ prezidenti  V.Vilsonla  görüşə  bildi.  Görüşün  nəticələri  

çox  da  ümidverici  deyildi.  ABŞ prezidenti qeyd etmişdi ki, dünyanın   kiçik əra-

zilərə  parçalanmasını  Sülh  Konfransı  istəmir  və  Azərbaycan  məsələsinə  Rusiya 

məsələsi həll olunduqdan sonra baxıla bilər.  Eyni zamanda V.Vilson  Azərbaycan 

nümayəndə  heyətini  əmin    etmişdi    ki,  "...bundan  sonra  Azərbaycan  xalqı  öz 

azadlıq və müstəqilliyini qoruyub  saxlamaq kimi müqəddəs işində böyük Ameri-

kanın    kömək    və    yardımını    alacaqdır".  O,    azərbaycanlılara    Cənubi    Qafqaz  

xalqlarının  konfederasiyası  ideyasını  müzakirə  etməyi    məsləhət  görmüş  və  de-

mişdi  ki,  konfederasiya  Millətlər  Cəmiyyətinin  himayəsinə  veriləcək  ölkə  kimi 

böyük dövlətlərdən birinin himayəçiliyinə ümid edə bilər. Azərbaycan nümayəndə 

heyətinin başçısı   Ə.M.Topçubaşov  Paris   Sülh  Konfransına  təqdim  edilmiş    me-

morandumun  surətini  ABŞ  prezidenti    V.Vilsona  təqdim    etmişdi.  Sənəd  xüsusi  

xəritəli    vərəqdə    sərhədləri    göstərilməklə    Qafqaz    Azərbaycanının    mustəqil-

liyinə;  iqtisadi  xəritə  ilə  birlikdə  Azərbaycanın  iqtisadi  vəziyyəti  və  maliyyəsinə; 

etnoqrafik  xəritə  və  diaqramlarla  birlikdə  Azərbaycan  əhalisinin  etnik  tərkibinə 

dair 3 maddədən ibarət idi. Paris  konfransının  iştirakçılarını  respublikadakı  si-

yasi  vəziyyətlə  tanış  etmək  üçün Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  böyük  işlər  

görmüş,  məsələn,  1919-cu  il  mayın  23-ü  ngiltərə  nümayəndəsi  A.Mallet  və  

ABŞ  nümayəndəsi  K.Morgentau  ilə  görüşlər keçirmişdi. Paris  Sülh  Konfran-

sında  keçmiş  Rusiya  imperiyası  ərazisində  yaranmış  bütün müstəqil dövlətlərin 

nümayəndələri iştirak edirdilər.  Bu konfransın gedişində onlar görüşlər keçirir və 

öz  müşahidələri barədə  fikir  mübadiləsi  aparırdılar.  Bəzi  məsələlər  üzrə onlar 

eyni tələblərlə çıxış edirdilər. 1919- cu il iyunun 13- də V.Vilson, D.Lloyd Corc, 

J.Klemanso. V.Orlando və baron Makinonun  imzası  ilə  Rusiya  ərazisində  ad-

miral  Kolçakın   ali  hakimiyyətinin  qismən tanınmasına  dair  sənəd  dərc  olun-

22 

 

du.  Bununla  əlaqədar  olaraq  Azərbaycan,  Gürcüstan, Latviya, Estoniya, Şimali 

Qafqaz,  Belorusiya  və  Ukrayna  nümayəndələri    1919-cu  il  iyunun  13-də  Paris 

konfransının sədrinə etiraz notası  təqdim etdilər. Lakin  Azərbaycan  nümayəndə  

heyətinin,  həmçinin  digər  yeni  yaranmış dövlətlərin  nümayəndə  heyətlərinin  

fəaliyyəti    onunla    mürəkkəbləşirdi    ki,    Paris  Sülh  Konfransında  bu  dövlətlərin 

müstəqilliyinin  tanınması  məsələsinin  müzakirəsi  konfransın    gündəliyindən  

"Rusiya  məsələsi"  ilə  əlaqələndirilərək  açıq-aşkar ləngidilirdi.  Bu  da  onların  

beynəlxalq  hüquq  subyektləri  kimi  tanınmasını  şübhə altına  qoyurdu.  1919-cu  

il    oktyabrın    8  -də    Azərbaycan,    Gürcüstan,    Latviya,  Estoniya    müstəqil    res-

publikaları,  Şimali  Qafqaz  dağlıları  və  Ukraynanın nümayəndələri sülh  konf-

ransının  sədri  Klemansoya  1919-cu    il    7    iyul  tarixli  birgə  bəyannaməyə    əlavə  

olan   məktub  göndərdilər.  Həmin  məktubda  bu  respublikalara münasibətdə  bö-

yük  dövlətlərin  mövqeyi  kəskin  şəkildə  pislənir,  keçmiş   Rusiya imperiyası  

ə

razisində    yaranmış    siyasi    vəziyyətə    toxunularaq      göstərilirdi    ki,  "...Rusiya  

bolşevikləri  proletariat  və  kommunizm  diktaturası  yaratmağa  çalışır, Rusiyanın  

irticaçı  dairələri  isə  həmin   ərazidə  özünün  hərbi  diktaturasını  qurmağa və 

xalqları  əsarət  altına  almaqla    keçmiş  Rusiyanı  bərpa  etməyə  cəhd  göstərirlər". 

Yuxanda  göstərilən  dövlətlərin  nümayəndə  heyətləri  onların  beynəlxalq  hüquq 

subyektləri  kimi  tanınması  məsələsinin  həllini  təxirə  salmamağı  xahiş   edir,  

onun həllinin   qeyri- müəyyən  vaxta  təxirə  salınmasının  müstəqilliyə  can  atan  

xalqlar  üçün   çox    ağır   nəticələr   verə  biləcəyini  vurğulayırdılar.    Klemansoya  

ünvanlanmış məktubda  Ali  Şuranın   müzakirəsinə  təqdim  edilən  iki  məsələ:  

"birincisi,    hər    bir  respublikanın      müstəqil    dövlət    kimi    tanınması;    ikincisi,  

ə

razi,  maliyyə,  iqtisadiyyatla bağlı digər  məsələlərin dərhal  müzakirə edilməsi" 

təklif olunurdu.  Bolşevik təhlükəsinin  güclənməsi  nəticəsində  Qafqazda  yaran-

mış   vəziyyət  Antanta ölkələrini  ciddi  şəkildə  düşünməyə  və  real  əməli  ad-

dımlar  atmağa  məcbur  etdi. Bu  məqsədlə  1920-ci  il yanvarın  10- da  Böyük  

Britaniyanın təşəbbüsü  ilə  Paris Sülh  Konfransı Ali  Şurasının sessiyası çağırıldı.  

Sessiyada   ngiltərə,  Fransa  və   taliyanın hökumət  başçıları və  xarici  işlər  na-

zirləri,  ABŞ    və    Yaponiya    tərəfindən    isə    onların  sülh  konfransındakı    nüma-

23 

 

yəndələri,  həmçinin  Parisdəki  səfirləri  iştirak  edirdilər.  Keçirilən sessiyada Cə-

nubi  Qafqaz  respublikalarının  problemi  geniş  və  hərtərəfli  müzakirə  edildi.  Bu  

xahişlər  barədə  Ali  Şuraya  məlumat  verən  Kerzon  Azərbaycan  və Gürcüstanın 

dərhal de-fakto  tanınması  təklifini  irəli sürdü.  Versal  konfransında yaranmış və-

ziyyət  faktiki  olaraq    fəaliyyət  göstərən  dövlətlərin  tanınması  üçün  bütün  zəruri 

şə

rtlərin olmasından xəbər verirdi. Onun reallaşmasından ötrü yalnız təkan verəcək 

bir  tərəf lazım idi,  o  tərəf  də sülh  konfransının  iştirakçısı  Böyük  Britaniyanın  

xarici  işlər  naziri  lord Kerzon oldu. ABŞ  və  Yaponiya  nümayəndələri  bildir-

dilər  ki,  Azərbaycan  və  Gürcüstanın tanınması  aktına  qoşulmaq  üçün  onlar  öz  

hökumətlərinin  rəyini öyrənməlidirlər. Az sonra Yaponiya Ali  Şuranın  11 yanvar  

tarixli  qərarına qoşuldu. Amerika  Birləşmiş  Ştatları   qərara qoşulmaqdan rəsmi 

olaraq imtina etdi. ABŞ-ın   bu qərarı  müxtəlif səbəblərlə izah edilirdi. Onlardan 

biri  Amerika  hökumətinin  Qafqazda  Böyük  Britaniyanın  nüfuzunun  güclən-

məsindən  ehtiyatlanması      idisə,    digəri    də    sülh    konfransının    yekun    mərhə-

ləsində  ABŞ-la  onun  Avropa müttəfiqləri  arasında  ciddi  ixtilaflar  yaranması  

idi.   

            13. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk diplomatik addımları. 

Azərbaycan diplomatiyası 1918-ci ilin yayıboyu fəaliyyətini əsasən üç məsələ ətra-

fında cəmləmişdi: 1. Mərkəz (Almaniya, Osmanlı, Avstriya-Macarıstan, Bolqarıs-

tan) və Qafqaz (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Dağlılar respublikaları) döv-

lətlərinin nəzərdə tutulan  stanbul konfransına hazırlıq; 2. Bakının qurtuluşu uğrun-

da  diplomatik  mübarizə;  3.  Bakı  nefti  ətrafında  gedən  sovet-alman  sövdələşməsi 

planlarının pozulması. 

 

Mərkəz-Qafqaz dövlətlərinin konfransı ideyasının müəllifi Gürcüstan olmuş-

dur.  O,  Dördlər  ttifaqı  dövlətləri  ilə  Brest-Litovsk  müqaviləsi  əsasında  əlaqələr 

yaratmaq üçün bir konfrans çağırılması fikrinə düşdü. Həmin ideyanı dəstəkləyən 

Almaniya  onun  daha  geniş  tərkibdə  özü  də  stanbulda  keçirilməsini  təklif  etdi. 

Almaniyanın belə bir konfransın keçirilməsində maraqlı olmasının səbəbi isə bun-

dan  ibarət  idi:  O,  Gürcüstana  gətirdiyi  məhdud  hərbi  qüvvə  ilə  Osmalıya  qarşı 

24 

 

çıxıb Bakı üzərinə getməyin  mümkünsüzlüyünü nəzərə aldı və  məqsədlərə diplo-

matik yolla yetişilməsinə üstünlük verdi. 

 

M. Ə. Rəsulzadənin başçılıq etdiyi 7 nəfərdən ibarət Azərbaycan nümayəndə 

heyəti iyunun 24-də  stanbula gələrək fəaliyyətə başladı. Nümayəndəliyin qarşısına 

qoyulan vəzifələr və onlara verilən səlahiyyətlər bunlar idi: 1. Beynəlxalq konfran-

sın  bütün  iştirakçıları  ilə  müxtəlif  səciyyəli  müqavilələr  bağlanılması;  2.  Yalnız 

Osmanlı  dövləti  və  Dağlılar  Respublikası  ilə  hər  cür  gizli  sazişlər  imzalanması. 

Beynəlxalq  stanbul konfransı alınmadı. Bu müttəfiqlərarası münasibətlərin pisləş-

məsi və Dördlər ittifaqının müharibədəki durumunun getdikcə ağırlaşması ucbatın-

dan baş verdi. 

 

Bakının  antiazərbaycanlı  qüvvələrdən  xilası  uğrunda  diplomatik  mübarizə 

neftə dair sovet-alman sövdələşməsinin zərərsizləşdirilməsi prosesi ilə paralel apa-

rıldı. Osmanlı-Azərbaycan ordu hissələrinin Bakı hüdudlarına yetişmək üzrə olma-

sı sovet-alman sövdələşməsini sürətləndirdi. Almaniya həm də Batum müqaviləsi-

nin əvəzini çıxaraq Türkiyədən gizlin 1918-ci il avqustun 27-də Sovet Rusiyası ilə 

Brest-Litovsk  müqaviləsinə  əlavə  saziş  imzaladı.  “Bakı  sazişi”nin  14-cü  maddəsi 

Azərbaycana aid idi. Həmin maddə ilə tərəflər Azərbaycana dair məsələlərlə bağlı 

qarşılıqlı öhdəliklər götürmüşdülər. Belə ki, Almaniya Türkiyə qoşunlarının Bakı, 

Quba və Şamaxının sərhədlərini keçməmələrinə çalışmalı idi. Bunun əvəzində isə 

rus hökuməti hasil olunan neftin 4/1-nin Almaniyaya veriləcəyini vəd edirdi. Bütün 

bunlara görə də “Bakı sazişi” Osmanlı və Azərbaycan diplomatiyalarının ciddi mü-

qaviməti ilə üzləşdi. 

 

“Bakı  sazişi”nin  reallaşdırılması  mümkün  olmadı.  Çünki,  1.  Bakının  azad 

edilməsi buna imkan vermədi, 2. beynəlxalq şəraitin Antantanın xeyrinə dəyişməsi 

Almaniyanın sazişə marağını azaltdı, 3. alman-osmanlı protokolu ilə (23. IX. 1918) 

ə

slində  ondan  imtina  edilmiş  oldu.  Protokola  əsasən  Almaniya  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyətini tanıyacağına, habelə Sovet Rusiyasının da onunla diplomatik mü-

nasibətlər qurmasına  çalışacağına  söz  verirdi.  Əvəzində  isə  Osmanlı  qoşunlarının 

Azərbaycanda çox saxlanılmayacağı vəd olunurdu.   

                14. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Türkiyə ilə münasibətləri. 

25 

 

1918 -ci il  mayın 28-də Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  yaranmasından  son-

ra    Azərbaycan  -Türkiyə  münasibətləri  yeni  mərhələyə    -  dövlətlərarası  müna-

sibətlər  mərhələsinə  daxil  oldu.  Bu    mərhələdə    Azərbaycan  -Türkiyə    müna-

sibətlərinin  hüquqi  əsasını  4 iyunda  imzalanmış  Batum  müqaviləsi  təşkil  edir-

di.  Müqavilədə  göstərilirdi:  "Bir tərəfdən,  Osmanlı  imperator  hökuməti,  digər  

tərəfdən  isə  müstəqilliyini  elan   etmiş Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  höku-

məti  öz  ölkələri  arasında  siyasi,  hüquqi, iqtisadi  və  intellektual  zəmində  meh-

riban  dostluq  münasibətləri  bərqərar  etməklə qarşılıqlı  surətdə  razılığa  gəlir-

lər".    4  iyun    müqaviləsi    və    iyunun    ortalarında  imzalanan  çoxtərəfli  sazişlər 

Azərbaycan  -Türkiyə    münasibətlərinin  bütün  sahələrini  əhatə    edən    ilk    döv-

lətlərarası  sənədlər  idi.  Hələ  Batumda  olan  M.Ə.Rəsulzadə  və M.H.Hacınski 

xarici hərbi müdaxiləyə son qoymaq və  daxili asayişi qorumaq məqsədilə  4 iyıun 

müqaviləsi əsasında hərbi yardım göstərilməsi barədə Türkiyəyə  müraciət etdilər. 

Həmin müraciəti qəbul edən Osmanlı dövləti elə etmək istəyirdi ki, Azərbaycana 

ordu  göndərilməsi  Cənubi    Qafqazda    möhkəmlənməyə  çalışan  Almaniyanın  eti-

razına səbəb olmasın. Ona  görə qarşılıqlı  razılıq  əsasında  osmanlı  hərbi  hissə-

ləri  və  Azərbaycan  könüllülərindən  ibarət Qafqaz  slam Ordusu yaradıldı. Azər-

baycan- Türkiyə  münasibətlərinin genişlənib dərinləşməsində  1918-ci  ildə keçi-

rilməsi  nəzərdə  tutulan   stanbul  konfransına  M.Ə.Rəsulzadə,  X.Xasməmmədov  

və  A.Səfikürdski  və  başqalarından    ibarət    nümayəndə    heyəti    göndərilməsinin  

böyük    əhəmiyyəti    oldu.  Nümayəndə  heyətinə  bu  beynəlxalq    konfransa  dəvət 

edilmiş  Osmanlı,  Almaniya,  Avstriya-Macarıstan,  Bolqarıstan,  Gürcüstan,  Ermə-

nistan və Dağlılar dövlətlərinin nümayəndələri ilə siyasi, iqtisadi, maliyyə və hərbi   

məsələlərlə bağlı danışıqlar aparmaq və müqavilələr bağlamaq  səlahiyyəti  veril-

mişdi.  Nəzərdə  tutulan  beynəlxalq  konfrans  keçirilməsə  də, Azərbaycan nüma-

yəndələrinin  stanbul  missiyası  çox faydalı oldu.  yun ayının axırlarından oktya-

brın  axırlarına  qədər  Azərbaycan,  Osmanlı  və  digər  dövlətlərin  stanbulda  olan 

nümayəndələri səmərəli danışıqlar apardılar. Sentyabrın  6- da  isə Azərbaycan nü-

mayəndələri Mehmet  Rəşadın  vəfatından sonra Taxta əyləşmiş  Sultan  VI  Meh-

met  Vahidəddin tərəfindən qəbul edildi.  Həmin gün  Sultan taxta  çıxması  müna-

26 

 

sibətilə   stanbulda  olan  diplomatik  nümayəndələr  üçün  təntənəli  rəsmi qəbul   

mərasimi düzəltmişdi.  Gözləmə zalında bir çox  xarici  nümayəndəliklər olmasına  

baxmayaraq,  Sultanın  şəxsi  təşəbbüsü   ilə  Azərbaycan  nümayəndələri  birinci 

qəbul    edildilər.    Onları    Ənvər    Paşa    qarşılayıb    Sultana    təqdim    etdi.    Azər-

baycan  Xalq Cümhuriyyəti  adından  VI  Mehmeti  təbrik  edən  M.Ə.Rəsulzadə  

yüzillik  əsarətdən  xilas olmuş Azərbaycan  xalqının  öz  istiqlaliyyətini  və hür-

riyyətini  qoruyub  saxlamaq  yolunda  qardaş    Türkiyəyə    arxalandığını    bildirdi.  

Sultan    cavabında    qeyd    etdi:    "Sevimli  Azərbaycanımızın    nümayəndələri  tərə-

findən  təbrik  edildiyimi  həyatımda  xoşbəxt  bir  hadisə  qəbul  edirəm.    Əsarətdən  

xilas  olmuş  türk  və  müsəlman  hökumətinin  istiqlaliyyət  və  hürriyyətini təmin 

etmək  mənim  hökumətimin  ən  müqəddəs    vəzifəsini  təşkil  edir.  Azərbaycanın 

həyat və  qüvvət  kəsb  edərək,  bizimlə  birlikdə  ümumi  düşmənlərimizə  qalib  

gələcəyinə ümid edirəm". Bu  qəbul  barədə  Azərbaycan  hökumətinə  məlumat  

verən  M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Biz çıxanda Sultanın Ənvər Paşa həzrətlərinə ya-

xınlaşaraq  "bu  dəqiqələr  ömrümün  ən  xoşbəxt  dəqiqələri  dir"  dediyini  eşitdik  və 

bundan köksümüz iftixarla doldu". 1918-ci  il sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan 

nümayəndələri  Sədr-Əzəm Tələt Paşa tərəfindən qəbul edildi və danışıqlar zamanı  

Tələt Paşanın Berlinə səfəri ərəfəsində  Almaniyanın  Bakı  məsələsində  tutduğu  

mövqe,  Bakının  tezliklə  azad edilməsinin zəruriliyi müzakirə olundu. Az sonra 

Berlinə  gedən  Tələt Paşa təcili şəkildə    27  avqust   sazişinin ləğv edilməsini    Al-

maniyadan  tələb  etdi.  Bu  addım  Bakının  azad edilməsində  mühüm əhəmiyyətə  

malik  oldu.  Sentyabrın  ortaları  Azərbaycan -Türkiyə  hərbi  qüvvələri Bakıya 

girdi. Bakının  azad  edilməsi  istiqlalı  elan  olunmasından  sonra  Azərbaycanın 

taleyində  ikinci  böyük  tarixi  hadisə  idi.  Bu  qələbənin  diplomatik  cəhətdən  tə-

min  edilməsi  Azərbaycan  diplomatiyasının  ilk  uğurlarından  idi.  Bakının  azad 

edilməsi   ilə  Azərbaycan    Xalq    Cümhuriyyəti   öz   hakimiyyətini   gənc   respub-

likanın    ərazisində  bərqərar  etdi.  Bakının    azad    edilməsi    barəsində    məlumatı  

Ə

nvər  Paşa   stanbulda  olan Azərbaycan  nümayəndələrinə  çatdırdı.   stanbuldan  

baş  nazir  F.X.Xoyskiyə  və xarici  işlər  naziri  M.H.Hacınskiyə  yazdığı  mək-

tubda    M.Ə.Rəsulzadə    göstərirdi    ki,  Bakının  alınması  burada  əhvali-  ruhiyyəni 

27 

 

qaldırmışdır.  Bakı azad edildikdən sonra Almaniyanın  hərbi  və  ticarət  nüma-

yəndəsi  baron  fon  der  Qolts,  Avstriya Macarıstan  diplomatik  nümayəndələri,  

Osmanlı    Sultanlığının    Qafqaz    Ordusunun  hərbi  qərargahı  Bakıya  gəldi.  Azər-

baycan-Türkiyə  münasibətlərinin  inkişafında  Ə.M.Topçubaşovun  stanbul  mis-

siyasının  böyük  əhəmiyyəti  oldu.  O,  1918-ci  il  sentyabrın  28 -də  stanbula  

gəldi və Azərbaycan hökumətinin  fövqəladə səlahiyyətli naziri  kimi  işə başladı. 

Berlin  danışıqlarından  sonra  oktyabrın  2-də  Ə.M.Topçubaşovu  qəbul  edən  Tələt  

Paşa    məlumat    verərkən    bildirmişdi    ki,    Azərbaycanın    mənafeyi    naminə  nə 

mümkündürsə,  hamısını  etmişdir.    Danışıqlar    zamanı  Tələt  Paşa  Berlindəki  rus 

səfiri A.A. offenin Azərbaycana münasibətdə qərəzli mövqeyini də açıqladı.1918-

ci  ilin  oktyabrında  Ə.M.Topçubaşov   stanbulda  Türkiyənin  rəsmi dövlət  nü-

mayəndələri  ilə  bir  sıra  görüşlər  keçirdi.  Lakin  Türkiyə  məğlubiyyət ərəfə-

sində  böhran  içərisində  olduğu  üçün Azərbaycanla Osmanlı  dövləti arasında sa-

bit  münasibətləri  bərqərar  etmək  mümkün  olmadı.  Oktyabr  ayının    30-da  təkcə 

Türkiyə üçün deyil, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün də son dərəcə ağır olan 

Mudros  barışığı  imzalandı.  Barışığın    11-  ci  maddəsinə  görə,  Türkiyə  ordusu 

tezliklə  Azərbaycanı  tərk  etməli,  on  beşinci  maddəyə  görə,  Türkiyə  Zaqafqaziya 

Dəmir yolu üzərində nəzarət hüququnu Antantaya verməli və müttəfiqlərin Bakını 

tutmasına  heç  bir  etiraz  etməməli  idi.  Noyabrın  4-  də  Ə.M.Topçubaşov  Azər-

baycan  hökuməti  adından  Mudros  barışığının  Azərbaycana    aid    maddələrinə  

etirazını   bildirdi.  Lakin  bu  etirazın  elə  bir əhəmiyyəti olmadı. Mudros  barışı-

ğ

ının  Azərbaycana  aid  maddələrinə  görə,  Osmanlı  dövlətindən narazı  qalma-

sına  baxmayaraq,  onun  dünya  müharibəsində   məğlub  dövlətlərdən  biri olma-

sından  ehtiyat etməyərək, noyabrın  10-da  Azərbaycan  hökuməti  Respublikanı  

tərk edən  Türkiyə  ordusunun şərəfinə  ziyafət verdi.  Türkiyə qoşunları həmin gün  

Bakıdan,  az sonra isə bütün Azərbaycandan çıxdı. Bununla da Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyətinin  xarici siyasətində Türkiyə oriyentasiyası dövrü  başa çatdı. 

              15. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gürcüstanla münasibətləri. 

Cənubi    Qafqazın   üç    yeni    respublikası    -    Azərbaycan,    Gürcüstan   və    Ermə-

nistan  arasında  sülh  və  sabitliyin  yaradılması  çox  çətin  oldu.  Müstəqilliyin  ilk 

28 

 

günlərində Gürcüstan hökumətinin  Borçalı,  Sığnaq  və  ümumilikdə  Qarayazıda  

Gürcüstanın  sərhədlərini  müəyyən etmək   adı  altında  mövcud  vəziyyəti  dəyiş-

mək  cəhdləri  Azərbaycan  hökumətinin müqaviməti  ilə  qarşılaşdı.  Azərbaycan  

Xalq  Cümhuriyyətinin  xarici  işlər  naziri M.H.Hacınski iyunun 14-də Gürcüstan 

hökumətinin 1918-ci il 5 iyun tarixli qərarına etiraz edərək  Gürcüstan  hökumə-

tinin    xariıci      işlər    idarəsinin    başçısına    yazırdı:    "Borçalı,    Tiflis    və  Sığnaq  

qəzalarının  başdan - başa  müsəlmanlardan  ibarət  olan  hissələrinin  əhalisi  öz 

nümayəndələri  vasitəsilə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  tərkibində  olmaq  arzu-

larını ifadə etdiklərini  nəzərə  alaraq,  mənim  hökumətim  gürcü   hökumətinin  

yuxarıda  qeyd  olunan sərəncamına  qarşı  qəti  etiraz  edir  və  ölkələrimiz  ara-

sında  mehriban  qonşuluq münasibətlərinin  saxlanması  naminə  Borçalı  qəzası-

nın  hüdudlarından  qoşun  hissələrini çıxarmaq,  Azərbaycan  ərazisinin  yuxarıda  

qeyd  edilən  hissələrinin  tutulması  haqqında sərəncamı  ləğv  etmək  üçün  təcili  

tədbirlər    görməyi    təkidlə    xahiş    edir".  Azərbaycan  hökumətinin  ciddi  səyi  ilə 

Qarayazıdakı  status  -kvo    saxlanıldı,  Azərbaycan  ordu  hissəsinin  burada  qalması 

şə

rti ilə beynəlxalq komissiya yaradılması barədə razılıq əldə edildi. Az sonra  isə  

məsələnin  müzakirəsi  1919 -cu  il  aprelin  25-də  Tiflisdə  işə  başlayan Qafqaz  

konfransının  gündəliyinə  daxil  edildi.  Lakin  1919-cu  ilin  iyununda, Şimaldan  

yaxınlaşan  təhlükə  ilə  bağlı  olaraq,  Qafqaz  konfransı  öz  işini  dayandırdı. De-

nikin  ordusunun  Dağıstan  üzərinə  hücumu  və  Cənuba  doğru  irəliləməsi Azər-

baycan-Gürcüstan  əməkdaşlığını  zərurətə  çevirdi.  Yaranmış  vəziyyətdə Ümum-

qafqaz  həmrəyliyinin  yaradılmasında  Azərbaycan  diplomatiyası  Gürcüstanla  əla-

qələrin genişləndirilməsinə  xüsusi  diqqət yetirirdi. 1919 -cu  il  iyunu n 16-da  iki 

dövlət  arasında  üç  il  müddətinə  hərbi- müdafiə  paktının  imzalanması  Azər-

baycan Xalq  Cümhuriyyətinin  dəyərli  diplomatik  addımı  hesab  edilməlidir.  Bu  

pakta  görə, Azərbaycan  və  Gürcüstanın  istiqlaliyyəti  və  ərazi  bütövlüyünə  hər  

hansı  dövlət tərəfindən təcavüz  olduğu təqdirdə  müqaviləni  bağlayan tərəflər  öz  

öhdələrinə  bir-birinə  hərbi yardım göstərmək borcunu götürmüşdülər. Müqavilə-

nin  4-cü  bəndində  deyilirdi  ki,  Azərbaycan  və  Gürcüstan  arasındakı  sərhəd  mə-

sələsi  müqavilə  və  arbitraj  yolu  ilə  həll  ediləcəkdir.  Eyni  zamanda    müqavilənin 

29 

 

10-cu  bəndində  göstərilirdi  ki,  "bu  müqavilə  barədə  rəsmi  məlumat  verildik-

dən  sonra    Ermənistan    iki   həftə    ərzində    bu    müqaviləyə  qoşula bilər".  Həmin  

müqavilə iyun ayının 27-də hər iki ölkənin parlamentlərində təsdiq edildi. 16  iyun  

hərbi- müdafiə  paktına  uyğun  olaraq,  tərəflər  hərbi-texniki  saziş imzaladılar  və  

birgə      hərbi    Şura    yaratdılar.    ngilis    komandanlığının    Azərbaycan  Gürcüstan  

müdafiə paktına  münasibəti  əvvəlcə  mənfi  idi,  lakin  sonralar  dəyişdi. Brita-

niyanın  Şərqi  Avropa  və  Qafqazda  olan  qüvvələrinin  baş  komandanı  general 

C.Miln  Denikinin  Cənuba  doğru  hərəkəti  ilə  razı  olmadığı  barədə  baş  nazir 

N.Yusifbəyliyə radioteleqram göndərdi. Zaqatala məsələsi münaqişəsiz həll edildi. 

Ə

halisinin 92 faizi müsəlmanlardan ibarət olan Zaqatala camaatı Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyəti yaranan kimi onun hakimiyyətini elliklə tanıdı və Azərbaycanın tər-

kibində qalmaq əzmini bildirdi.  ndiki Zaqatala, Balakən və Qax rayonlarını əhatə 

edən  ərazidən  ibarət  Zaqatala  quberniyası  təşkil  edildi.  Məmmədağa  Şahmalıyev 

qubernator  təyin  edilməklə  quberniya  və  yerli  idarə  orqanları  yaradıldı.  Müstə-

qilliyin  ilk  günlərindən  Gürcüstan  Respublikası  ilə  qurulan  diplomatik  əlaqələr  

çox  çətin  və  ziddiyyətli  bir  yol  keçsə  də,  1920-ci  ilin  əvvəllərində  normal 

məcəraya düşdü. Hər  iki  respublikanın  müstəqilliyi  Versal Ali Şurası tərəfindən 

defakto tanındı.